Ümid yolu. Qrız sakinləri həm kəndlərini, həm dillərini xilas etməyə çalışırlar
Qrızlar və qrız dili
Bura Qrız kəndidir. Azərbaycanın ən ucqar kəndlərindən biri. Böyük Qafqaz dağlarının ətəyində, dəniz səviyyəsindən 2200 metr yüksəklikdə yerləşir.
Burada kəndlə eyni adlı etnik qrup – qrızlar yaşayır. Bəzi mənbələrə görə, XIX əsrin əvvəllərində Qrız sakinlərinin sayı 8 minə yaxın olub. 2009-cu il siyahıyaalması zamanı isə cəmi 274 nəfər qeydə alınıb. Hazırda kənddə faktiki yaşayanlar qat-qat azdır.
Sakinlərin dediyinə görə, kənd yolunun bərbad olması digər infrastrukturların qurulmasına, kənddə dolanışıq imkanlarına da mane olur. Odur ki, gənclər Qrızı tərk edir. Bu da etnik qrupun və eyni zamanda qrız dilinin yox olması təhlükəsini yaradır.
Dövlət qulluqçularına “yüksəklik kompensasiyası”
Qubanın mərkəzində Fərhad bizi qarşılayır. Öz maşınımızdan düşüb onun “Niva”sına əyləşirik və az sonra əsl yolsuzluq macərası başlayır.
Qrunt yolla 40-45 kilometr məsafəni yüksəldikcə-yüksəlirik. Bəzən sıldırım qayaların lap kənarı ilə maşının dörd təkərinin güclə yerləşdiyi dar cığırlardan keçrik. Bu yollar “şəhərli” sürücülər üçün deyil. Qrıza gələrkən, sürücünü kəndin özündən tapmaq mütləqdir.
Bir yerdən sonra təzyiqimin yüksəldiyini, qulaqlarımın tutulduğunu, başımın ağrıdığını hiss edirəm. Fərhad deyir ki, yüksəklikdə yaşamağa alışmamış insanlar üçün bütün bunlar normaldır.
Sən demə, Qrızda dövlət işində işləyənlər (müəllimlər, tibb personalı, kitabxanaçılar) və pensiyaçılar 30 manat məbləğində əlavə ödəniş alırlar, məhz yüksəklikdə yaşadıqlarına görə. Yerdə qalanlara isə “yüksəklik kompensasiyası” ödənmir.
“Yüksəklik ancaq dövlətdən maaş alanlara təsir edir də”, – Fərhad zarafata salıb gülür.
- “Dua edək ki, kəndlər məhv olmasın. Amma investisiyasız xeyri olmayacaq” – Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistandan üç hekayə
- İnəklər, müharibə və inanc: Azərbaycan kəndindən Krişna Şüuru davamçısı fermerin hekayəsi
- Anakliya – siyasətin girovuna çevrilmiş Gürcüstan kurortu
“Bir dəfə məzarı üç günə güclə qazmışdıq”
Nəhayət, Qrıza çatırıq. Amma kəndə çatdığımızı Fərhad deyincə anlayıram. Görməyə alışdığım kənddən əsər-əlamət yoxdur. Hər tərəf sal qayalar, qayalardan çox da fərqlənməyən köhnə, yerə batmış məzar daşları, nəinki insanlar, heç ağaclar, bitkilər də gözə dəymir. Burada bitkinin kök ata biləcəyi adi torpaq ərazilər çox azdır çünki.
Köhnələr bir yana, yeni məzarların da qayalıqlar arasında pərakəndə yerləşdiyini görüb təəccüblənirik. Kənd sakinləri deyirlər ki, harada qazmağa torpaq tapsaq, orada da cənazəmizi dəfn edirik. Qrızda məzar qazmaq bütün kənd kişilərinin iştirak etdiyi saatlarla sürən çox əziyyətli məsələdir. Dediklərinə görə, bir dəfə hətta üç gün boyunca məzar qazmalı olublar.
Kənd boşalır
Qeyd etdiyim kimi, bir yandan mürəkkəb coğrafi mövqeyi, bir yandan da normal yolun olmaması qış aylarında kəndi ətrafdan tamam təcrid edir.
Bineyi-qədimdən kənd əhalisinin böyük əksəriyyəti maldarlıqla məşğul olub, tərəkəmə həyatı yaşayıb, qışda qışlağa gedib, yayda yaylağa qayıdıblar.
Amma zamanla qrızlılar Quba və Xaçmaz rayonları ərazisindəki qışlaq yerlərində daimi məskunlaşmağa başlayıblar. Nəticədə həmin yerlərdə qrızlıların kompakt yaşadığı 30-ə yaxın kənd və qəsəbə formalaşıb. Bu minvalla təxminən son 150 il ərzində Qrız kəndinin əhalisi 8 mindən 247 nəfərə (2009-cu ilin məlumatı) qədər azalıb.
Elə bu gün də barmaqla sayılacaq qədər dövlət qulluqçularını saymasaq, kənd sakinlərinin böyük əksəriyyəti tərəkəmə həyatını davam etdirir. Biz Qrıza yazın əvvəlində, mart ayının sonlarında getmişdik, amma yol kənarlarında qar hələ də qalmaqda idi. Kənddə isə ins-cins gözə dəymirdi. Qışlağa enənlər hələ qayıtmamışdılar.
“İnsanlar Qrızı tərk edir. Çox az adam qalıb. Müxtəlif səbəblərdən gedirlər, əsas da maddi problemlər üzündən. İnsanları qınayası deyil, hamı nə cürsə dolanmalıdır. Heç kim yaxşı gündən öz doğma elini-obasını atıb getməz”, – 71 yaşlı Qrız sakini Şıxbaba Mehdiyev deyir.
Ölmək təhlükəsi altında olan dil
Şıxbaba Mehdiyev Qrızda doğulub-böyüyüb. O, uzun müddət 9 illik Qrız kənd natamam orta məktəbində riyaziyyatdan dərs deyib, fasilələrlə məktəbin direktoru olub. İndi isə təqaüddədir.
Şıxbaba müəllimin dediyinə görə, 3 il öncəyə qədər köhnə məktəb binasında dərs dediyi zaman şagirdlərin sayı 70 civarında olub. İki il əvvəl isə yeni müasir modul tipli məktəb tikilib. Amma şagirdlərin sayı iyirmidən çox deyil.
Qrız gəncləri kəndi tərk etdikcə, ailələrdə qrız dilində danışan uşaqlar azaldıqca Şıxbaba müəllim bu dilin tamamən məhv olub gedəcəyindən narahat olur.
Qrızlar Qafqaz Albaniyasının qədim tayfalarından biri hesab olunur. Qrız dili ləzgi, rutul, buduq, xınalıq, saxur dilləri ilə yanaşı İber-Qafqaz dilləri ailəsinin Şahdağ xalqları qrupuna daxildir. Amma eyni mənşəli olsalar da, bu dillər bir-birindən fərqlidir. Onlar əsasən bir-birini anlamırlar.
Bu günə qədər qrız dili nəsildən-nəslə şifahi şəkildə, danışıq yolu ilə ötürülüb. Odur ki, danışanların azalması dilin yaxın gələcəkdə ölməsi deməkdir. Bundan narahat olan Qrız ziyalıları zaman-zaman dilə aid çap vəsaitləri hazırlamaq qərarına gəliblər. Onlardan biri də Şıxbaba Mehdiyevdir.
Biz Qrıza getdiyimiz gün onun hazırladığı şəkilli qrız dili lüğəti çapdan çıxmışdı və Qubaya gətirilmişdi. Bizim lüğətin çap olunmuş variantını müəllifin özündən daha əvvəl görmək imkanımız oldu. Hətta geriyə dönüş yolunda kitabları Qubadan götürən Fərhad bizə də iki nüsxə hədiyyə etdi.
Hazırda isə Şıxbaba müəllim səsli lüğət üzərində işləyir. Həmin lüğətdə 2 mindən çox söz yer almalıdır.
“Qrız dilinə aid ilk lüğət 1950-ci illərdə Şəmsəddin Sədiyev tərəfindən tərtib olunub. Onun qırız dilinin qrammatik təhlilinə aid də kitabı vardı. Üç il əvvəl isə İsrafil Hümmətovun tərtib etdiyi çox gözəl lüğət işıq üzü gördü. O mənim sinif yoldaşımdır. Əslən qrızlıdır. Hazırda Xaçmazda yaşayır. Alman alim Monika Rind-Pavlovski ilə birlikdə hazırlayıblar bu lüğəti”, – deyən Şıxbaba müəllimin sözlərinə görə, qrız dilinin yaşadılması üçün lüğət dərc olunması azdır, dərs vəsaitlərinin də hazırlanması vacibdir. Amma bununla dilçi mütəxəssislər məşğul olmalıdırlar.
“Elmi ədəbiyyat yoxdursa, dili necə tədris edəsən?!”
Bir sıra etnik azlıqların dilləri orta məktəblərdə tədris olunsa da, qrız dili heç vaxt keçilməyib. Halbuki sovet dövründə bütün etnik azlıqlar kimi qrızlara da məktəb proqramına həftədə bir dərs qrız dilinin salınması təklif olunub, amma kənd ağsaqqalları, ziyalıları məsləhətləşəndən sonra bu təklifdən imtina ediblər.
“Bizə təklif olundu ki, məsələn, əgər həftədə iki akademik saat Azərbaycan dili dərsinə ayrılıbsa, birini qrız dili ilə əvəz edək. Bizim kəndin ağsaqqalları, şəxsən mən özüm də belə qərara gəldik ki, bizə daha çox Azərbaycan dili lazımdır. Onsuz da qırız uşaqları həmin dövrdə bütünlüklə qırız dilində danışırdılar. Məktəbə gələndə demək olar Azərbayacn dilini bilmirdilər. Cəmiyyət arasında Azərbaycan dili daha çox lazımdır. Təhsillərini davam etdirə bilmələri, ali məktəbə qəbul olmaları, iş-güc sahibi olmaları üçün bizim uşaqlara Azərbaycan dilini öyrənmək vacib idi. Əgər ləzgilərə olduğu kimi bizə də qrız dilini Azərbaycan dili dərslərini azaltmadan, əlavə keçilməsi təklif olunsaydı, əlbəttə ki, biz də istəyərdik. Amma fərq qoyulmuşdu.”, – Şıxbaba müəllim danışır.
Onun sözlərinə görə, qrız dilinin məktəblərdə tədrisi üçün başqa bir problem elmi ədəbiyyatın olmamasıdır.
“Həmin dövrdə bir dənə Şəmsəddin Sədiyevin lüğəti var idi, o da az sayda sözü əhatə edirdi. Elmi ədəbiyyat olmadan, dərslik olmadan, üstəlik qırız dili dərsini keçəcək müəllim özü o qədər də məlumatlı deyilsə, qrammatik qaydalarını bilmirsə, necə tədris ediləcəkdi bu dil? Bizdən fərqli olaraq Xınalıqda elə həmin vaxtdan xınalıq dilinin tədrisinə başladılar. Bu illər ərzində heç bir elmi vəsait olmadan orda nə keçirlər, hansı ədəbiyyatdan, dərslikdən istifadə olunur? Yoxdu axı heç bir şey”.
Bu il martın ortasında Nazirlər Kabinetinin yaydığı hesabatda deyilir ki, hazırda I-IV siniflər üçün “Talış dili”, “Saxur dili, “Xınalıq dili” və I sinif üçün “Haput dili” dərslik komplektlərinin çapı üzrə işlər aparılır. Yəni növbəti tədris ilində bu etnik azlıqların dilləri, nəhayət, dərslikdən tədris olunacaq. Amma bu sırada qrız dili yenə də yoxdur.
İslamın müasir Azərbaycan ərazisində ilk nişanələri
Qrız həm təbiətinə, həm də tarixinin qədimliyinə görə, unikaldır. Amma gözdən-qulaqdan uzaq olduğu üçün bu özəlliklərinin kəndə heç bir faydası toxunmur. Kənd ərazisində olan tarixi abidələr, məzarlıqlar tədqiq olunmur və baxımsızlıqdan məhv olub gedir.
Məsələn, bu, “Əbu Müslim” məscididir. Əsası Hicri tarixi ilə 131-ci ildə (VIII əsr) qoyulub. Əbu Müslimin özü tərəfindən.
“Əbu Müslim özü ərəb xəlifəsinin qardaşı və sərkərdəsi olub. Hicri tarixi ilə 128-də Dərbəndi işğal edəndən sonra oranı islamlaşdırıb. Oradan da o vaxtkı Qafqaz Albaniyası ərazilərinə keçib. Bu məscidi tikdirib. Qrızdakı “Əbu Müslim” məscidinin eynisindən Xınalıq və Cek kəndlərində də var. Xınalıqdakı məscid daha yaxşı vəziyyətdədir. Cekdəkini də 30-35 il əvvəl kənd camaatı öz gücünə təmir etmişdi, bir az babat vəziyyətdədir. Qrızdakı isə tamamən dağılıb”.
Şıxbaba müəllim deyir ki, İslamın müasir Azərbaycan ərazilərindəki ilk nişanələri məhz Qafqaz Albaniyası ərazisindədir.
Yeganə Qrız bəyi
Qrız kəndi 1918-ci ildə əsasən ermənilərdən ibarət bolşevik ordusunun Quba qəzasında törətdiyi qanlı faciələrə də şahid olub.
“Həmin vaxt köməyə gələn Ənvər Paşanın qoşunlarını Süleyman bəy başda olmaqla kənd camaatı bu meydanda qarşılayıb. Onlar üçün heyvan kəsilib, yemək hazırlanıb, elə meydandaca süfrə açılıb. Süleyman bəyin oğlu da bu döyüşlərdə şəhid olub”.
Şıxbaba müəllim Süleyman bəy və onun oğlunun məzarlarını da bizə göstərir. Onun sözlərinə görə, Süleyman bəy Qrızdan olan yeganə bəydir.
“Qrızlarda ümumiyyətlə bəylik üsul-idarəsi olmayıb, ancaq icma üsul-idarəsi olub. Yeganə şəxsiyyətdir ki, çar generalıdır, Georgiyev ordeni alıb. Buna görə də ona həm bəylik titulu veriblər, həm də ki, aşağıda dörd hektarlıq torpaq bağışlayıblar”, – Şıxbaba Mehdiyev danışır.
“Yeni yolu çəkənlər Laçına gediblər”
Şıxbaba Mehdiyev deyir ki, bu qədər unikal təbiəti, qədim tarixi olan kəndin getdikcə tərk edilmiş əraziyə çevrilməsi çox ağrılıdı. Onun fikrincə, yol çəkilsə, kənd yenidən dirçələ, hətta əvvəlkindən də daha yaxşı ola bilər. O zaman qrızlılar da yenidən kəndə qayıdar.
Əslində Quba-Xınalıq yoluna birləşəcək yeni yolun tikintisinə artıq başlanılıb.
“Yaxşı enli, yol yatağı 12 metr olan, 8 metr enində iki zolaqlı asfalt yol çəkirlər. İşlər yaxşı gedirdi, amma sonra dayandı. Keçən il işləməyiblər. Deyilənə görə, həmin şirkət Laçının alternativ yolunun çəkilməsində iştirak etmək üçün ora gedib. Keçən il gəlib 10-15 gün işləyib getdilər. Payızı, qışı işləmədilər. Hər halda yazda gəlib işləyərlər…”, – Şıxbaba müəllim ümid edir. Ümidləri də xeyli böyükdür.
“Yəqin ki, belə yolun çəkilməsi nədənsə xəbər verir. Yuxarıda bizim yaylaq sahələrimiz var, dağ turizminin inkişafı, qış turizmi üçün çox əlverişlidir. Elə bir şey yaratsalar, hər halda, camaat hamısı kəndə qayıdar. İş yeri olar, kənd də əvvəlki vəziyyətinə qayıda, hətta daha yaxşı ola bilər”.
“Mediaşəbəkə”nin dəstəyilə
