Sahillərin yenidən nəzərdən keçirilməsi gözlənilir
Ötən həftə Böyük Yaxın Şərq regionunu üç əlamətdar hadisə silkələdi – Suriyanın Aleppo şəhərindəki atəşkəs pozulmaq üzrə idi, Tbilisidə isə milliyyətçi gənclər qrupu türklərə məxsus mağazalara basqın etdi. Demək olar ki, elə həmin vaxt Türkiyə prezidenti Ərdoğan gözlənilmədən Lozanna müqaviləsindən narazılığını bildirdi.
Bu hadisələr arasında heç bir əlaqənin olmadığını da düşünə bilərik, amma məsələnin kökünə nəzər yetirsək görərik ki, bütün bu hadisələr çox vacib bir məsələylə – Böyük Yaxın Şərqin etnik konfessional və dövlət bölgüsünü müəyyən edən ərazi bölgüsünün təməli ilə bağlıdır.
Bu təməl 1923-cü ildə Lozannada bağlanan müqavilə sayılır, həmin müqavilə Osmanlı imperiyasının süqutunu ratifikasiya edib və Türkiyə Respublikasının yarandığını bəyan edib. Bundan əvvəl, 1920-ci ildə oxşar müqavilə Sevrdə bağlanmışdı, amma Türkiyə Rusiya ilə razılığa gəlib, Kars və Moskva müqavilələrini bağlaya bilmədi, bu da Ankaraya erməni, gürcü və yunan torpaqları hesab olunan bir çox ərazilərin üzərində nəzarəti götürmək imkanı verdi. Lozanna müqaviləsi Türkiyəyə Sevr müqaviləsindən xeyli daha sərfəlidir.
Bəs Rəcəb Tayyib Ərdoğanın narazılığına səbəb nə oldu? Onun sözlərinə görə, Lozanna müqaviləsi Türkiyəni bəzi yunan adalarına nəzarət etməkdən məhrum etdi. Bu bəyanat dərhal Yunanıstanın baş naziri səviyyəsində narazılığa səbəb oldu, o böyük regionda inzibati-ərazi bölgüsünu yenidən nəzərdən keçirməməyə çağırdı. Amma ekspertlərin dediyinə görə, Ərdoğanın bəyanatı yunan adalarının həsrəti ilə deyil, ABŞ-la Rusiyanın razılığa gələ bilmədiyi halda Suriyanın bölünməsi perspektivi ilə bağlı idi.
Bir ay əvvəl Türkiyə Suriyaya hərbi basqın etdi və Suriya-Türkiyə sərhədi boyu 90 kilometrlik zolağı mənimsədi. Ərdoğanın sözlərini bir çoxları Suriyanın tezliklə bölgüsü və Türkiyənin Suriyadakı keçmiş Osmanlı ərazilərinə iddiası kimi qiymətləndirdilər.
Lozanna müqaviləsi yenidən nəzərdən keçiriləcəkmi? Onu nə əvəz edəcək və Osmanlı imperiyasının süqutunu təsbit edən bu və digər müqavilələrin predmeti olan ölkələrdə nə baş verir? Misal üçün, Gürcüstanın başına nə gələcək, Türkiyə Acariya ilə bağlı iddialarını irəli sürə biləcəkmi, axı o bu torpağı açıq-aşkar Osmanlı imperiyasından ədalətsiz şəkildə zorla qopardılmış hesab edir?
Bu mənada Tbilisinin mərkəzində türklərin mağazalarına basqın ümumi mozaikanın bir hissəsi və Gürcüstanın Ankaranın gizli iddialarına cavabı kimi görünür. Düzdür, o qədər də aydın deyil ki, bu kimin cavabıdır və basqınların arxasında kim durur.
Ermənistanda da Lozanna müqaviləsinin mümkün denonsasiyasına hazırlığı diqqətlə izləyirlər ki, bu da Suriyanın bölünməsi və Kürd dövlətinin yaradılması halında mümkündür. Ermənistanın adı Lozanna müqaviləsində hallanmasa da onun taleyi və sərhədləri separatist rus-türk müqavilələri ilə müəyyən olunub, bununla belə regionun təməl müqaviləsinin yenidən nəzərdən keçirildiyi halda Ermənistanın da məsələsi qalxacaq.
O cümlədən Naxçıvan və Qarabağ məsələləri yenidən aktuallaşacaq ki, bu da tənzimlənmənin əsasına çevrilə bilər. Dövlət katibi Con Kerri təsadüfən bildirməyib ki, danışıqlar yolu ilə Qarabağ münaqişəsinin tənzimlənməsi hələ ki perspektivsizdir və liderlər həllə hazır deyil.
Analitiklər hesab edir ki, Qarabağ münaqişəsi 1921-ci il Rusiya-Türkiyə müqavilələrini pozur, amma ermənilərin milli azadlıq hərəkatı Amerikanın regiondakı sərhədləri yenidən nəzərdən keçirmək planlarına tam uyğundur, təbii ki, bu baş verərsə.
Bu planlara erməni soyqırımının tanınması məsələsinə də uyğundur – bu yaxınlarda ABŞ Senatı prezidentin vetosunu dəf edərək, amerikalıların 11 sentyabr 2001-ci ildə baş verən faciədə günahkar olan ölkə kimi Səudiyyə Ərəbistanına qarşı ərizə ilə məhkəməyə müraciət etmək haqqını təsdiq edib.
Türkiyə ABŞ-ı belə bir qanunu qəbul etməməyə çağıraraq bildirib ki, ölkələrdən məhkəmə immuniteti götürüldüyü halda bir çox dövlətlərə qarşı tələblər, o cümlədən də ərazi tələbləri irəli sürülə bilər. Çox güman ki, Türkiyə erməni məsələsini nəzərdə tuturdu.
XX əsrin 20-ci illərində ABŞ-ın Böyük Yaxın Şərq regionunda sərhədləri öz istədiyi kimi müəyyən etməyə qüdrəti çatmadı. Sevr müqaviləsinin əsasına Amerika prezidenti Vilsonun arbitrajı qoyulsa da, Rusiya, Türkiyə və bir sıra Avropa ölkəsi Sevr müqaviləsini “bir kənara qoyub, öz müqavilələrini – Moskva, Lozanna və başqa müqavilələri bağlaya bildilər.
100 il region Amerikanın olmayan müqavilələr əsasında yaşayıb: 2011-ci ildə hətta Ərdoğan xüsusi olaraq Moskva müqaviləsinin bağlanmasının 90 illiyi münasibətiylə Moskvaya səfər etdi və Rusiyanın o vaxtkı prezidenti Dmitri Medvedevlə birlikdə onlar bu müqaviləyə sədaqətlərini təsdiq etdilər. 2015-ci ilin noyabr ayında Türkiyə Rusiyanın hərbi təyyarəsini vurandan sonra dərhal Moskva müqaviləsinin denonsasiyası məsələsi yarandı, amma hər iki ölkə dərhal də bu ehtimalı rədd etdilər.
Hazırda söhbət Lozanna müqaviləsinin yenidən nəzərdən keçirilməsindən gedir. Bir çox ekspertlər hesab edir ki, ABŞ Barak Obamanın prezidentlik dövrünün sonuna yaxın regionun öz bölgü planını, “Obama arbitrajını təklif edə bilər, o da baş tutmayan “Vilson arbitrajını əvəz edəcək.
Dərc edilib: 04.10.2016
