Şərh: müasir Azərbaycan ədəbiyyatı haqda
M
üasir Azərbaycan ədəbiyyatını müzakirə etmək istədiyim adamların çoxu gözlərini bərəldib “Məgər elə bir şey var?” deyə soruşurdu.
Doğrudanmı müasir Azərbaycan ədəbiyyatı “mövcud deyil?” Əgər belədirsə, o zaman niyə?
Ədəbiyyat sosial fenomen kimi bir neçə elementdən ibarət ekosistemdir: müəlliflər kitab yazır, naşirlər bu kitabbları nəşr edir, reklam edir və satır; tənqidçilər onlara resenziya yazır, ya göylərə qaldırır, ya da yandırmağı təklif edirlər. Və nəhayət, oxucular bu kitabları oxuyur.
Azərbaycana gəlincə, hazırda bizdə bu ekosistem mövcud deyil.
Onun hər bir elementinun hazırkı durumu necədir?
Bu gün Azərbaycanda “yazıçı” peşəsi mövcud deyil. Bu, işdən qalan zamanda məşğul olduğun xoş hobbidir. Çünki “peşə” gəlir əldə etdiyin əsas məşğuliyyəti nəzərdə tutur. Azərbaycanda isə ədəbiyyatla pul qazanmaq çatlasan da mümkün deyil.
Uzaq başı nəşriyyat kitabı öz hesabınaa nəşr edə bilər. Qonorar verməyə isə pulu yoxdur.
Müəllif nəşrin pulunu öz cibindən ödəyə bilər. Kitabları dost-tanışlara paylamaq, hətta mağazaya vermək də olar. Amma orada onlar sadəcə rəfdə qalacaq, çünki mağazalar üçün yerli müəllifləri dəstəkləməkdənsə, populyar xarici müəlliflərin kitablarını satmaq daha asandır. Yerli müəlliflərin oxucuları isə kitab almaq istəmir, məhz ona görə ki, pulu olan hər kəs kitab çap elətdirə bilər. Bunun üçün rəqabət apararaq nəşriyyatın diqqətini cəlb etməyə ehtiyac yoxdur. “Senzura” mövcud deyil, rəqabət yoxdur, ən kiçik keyfiyyət zəmanəti yoxdur, etibar yoxdur.
Nəşriyyatlar tərcümə ədəbiyyatını fəal şəkildə nəşr edir və satır. Çünki ona tələbat var. Yerli müəllifləri də az da olsa nəşr edirlər, amma xüsusi həvəslə yox, çünki sonradan hətta minimal tirajı da satmaq çətin olur.
Soruşmaq olar ki, şedevri internetə qoymaq mümkündürsə, naşir sizin nəyinizə gərəkdir? Bu yolla kitab dərhal oxucunun əlinə düşəcək. Məsələ puldadır. “Pulsuz” kitab ədəbiyyatı hobbiyə çevirir. Və əgər kitabı ödənişlə şəbəkədən yükləmək mümkündürsə, o zaman naşir funksiyasını internet platforma yerinə yetirir, yəni kitabı reklam edib satacaq vasitəçiyə istənilən halda ehtiyac var.
Oxucular yerli müəlliflər haqda ya heç nə bilmir, ya da qulaqdan dolma nəsə eşidiblər. Nəşriyyatlar yerli ədəbiyyatın piarına zəhmət çəkib pul və enerji sərf etmirlər. Xarici ədəbiyyatla vəziyyət daha asandır – Azərbaycan mağazalarının rəflərinə gəlib çıxana qədər bu əsərlər artıq yetərində təbliğ edilmiş olur. Bu durumda niyə heç kimin tanımadığı məsələn, “Məmməd Məmmədovun” kitabını alım ki, dostlarımın durmadan təriflədiyi Henri Böllün hekayəlləri varkən? Belə çıxır ki, qapalı çevrə içindəyik.
Və bütün bunların fonunda tənqidçilərə olan tələbat tamamən yoxa çıxır. Onlar Azərbaycanda növ olaraq artıq mövcud deyillər.
Hər şey nədən başlayıb?
S
ovet zamanı Azərbaycan nəsri hökmlü olsa da, qayğıkeş dövlət dəstəyi ilə ayaq üstə möhkəm dururdu.
Maarişçilərin hələ 19-cu əsrdə mövhumata qarşı başlatdığı ideya mübarizəsi Moskvanın xeyir-duası ilə davam edirdi. Bir də kənd romantikasına dair “dövlət sifarişi vardı” və çox sayda müəllif keyfiyyətli nəsr əsərləri yaradaraq, eyni zamanda bu sifarişi yerinə yetirirdi.
“Ədəbi ekosistem” Qərb ölkələrində olduğu kimi olmasa da, amma işləyirdi. Nəhəng ölkənin bazarı uğurlu müəlliflərin sərəncamındaydı və bir neçə kitabın nəşri yaxşı qazanc və cəmiyyət arasında hörmət demək idi.
İsmayıl Şıxlının eyniadlı romanı əsasında çəkilmiş “Dəli Kür”filmindən kadr, 1967-ci il: molla uşaqlara əlifba öyrədir və bunun üçün də onların dabanlarına çubuqla döyür.
Bu çoxplanlı roman Azərbyacanda ilk neorealizm çərçivəsində yazılmış əsər hesab olunur. Burada dini fanatizmə xüsusi diqqət yetirilib.
Yazıçı Anarın 1988-ci ildə yazılmış “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” romanı əsasında çəkilmiş “Təhminə” filmindən kadr.
“Yaxşı ailənin” oğlu “qaranlıq keçmişli” qadına vurulur. Anası “daş atıb, başını tutub”, tanışları arxasınca pıçıldaşır, o isə öz hissləri ilə təfəkkürdə möhkəmlənmiş “doğrular” stereotipi arasında parçalanır.
Maqsud İbrahimbəyovun romanı əsasında çəkilmiş “Ondan yaxşı qardaş yox idi” filmindən kadr, 1988-ci il
Baş qəhrəman hələ uşaqlıqda içindəki “utancverici ehtirası” basdırmış, borc hissi, vicdan və mənəviyyat anlayışlarını rəhbər tutan biridir. Amma bu ehtiras sevimli kiçik qardaşının arvadının simasında geri qayıdır.
Maqsud və Rüstəm İbrahimbəyovlar əsərləri dəfələrlə ekranlaşdırılmış azərbaycanlı yazıçı və ssenaristlərdir.
Hətta Azərbaycan detektivi də vardı, məsələn, məşhur “Qara volqa”, orada kriminal aləm o qədər təfərrüatlı, rəngli təsvir olunub ki, kitabı tələsik satışdan yığışdırıblar. Orada hər şey vardı: xarizmatik mafioz, erotika və işgəncə səhnələri.
İndi bu janrı Çingiz Abdullayev təqdim edir. Parlaq cildli detektivlər silsiləsi müəllifinin zamanında Rusiyada məşhurlaşması onun avtomatik olaraq vətənində də uğur qazanmasının zəmanəti olub.
Sanki ən yaxın zamanda hər şey yaxşı olacaqdı
1991-ci ildə Azərbaycan SSRİ-nin tərkibindən ayrıldı. Sovet imperiyasının iqtisadiyyatı keçmiş “qardaş respublikaların” başında çatladı. Bu, elmi işçilərin çörəksiz qaldığı üçün yeraltı keçidlərdə kolqotka satdığı zamanlar idi. Yazıçılara gəlincə, onların atrıq kitab yazmağa vaxtı yox idi. Oxucular da dəyişdi – mütaliə hamı üçün nəzərdə tutulan əyləncədən “ziyalı elitanın” üstünlüyünə çevrildi. “Dəmir pərdə” tamam aradan qalxdı, kitablar yerini türk seriallarına verməli oldu.
Yalnız 2000-ci illərdə, ölkədə vəziyyət az-çox stabilləşməyə başlayandan sonra azərbaycanlılar yenidən ədbiyyata ayırmağa vaxt tapdılar.
Həmin dövrdə Bakıda kiçik, amma diqqət çəkən gənc yazıçılar çevrəsi formalaşdı. Yetəri qədər təhrikedici mətnlərin müəllifləri zaman-zaman bütün cəmiyyəti olmasa da, paytaxtın müəyyən çevrələrini bulandırırdılar.
Onlardan biri də Seymur Baycandır, “Quqark” avtobioqrafik romanı da daxil olmaqla, bir neçə roman, qısa hekayə və esselər müəllifi. “Quqark” Qarabağ münaqişəsinin dərkinə yönələn uşaqlıq xatirələrindən bəhs edir. Yeri gəlmişkən, bu kitab “cəbhənin o tayında” da məşhurdur, Ermənistanda da bu kitaba bir neçə resenziya yazılıb.
Quqark əsərin baş qəhrəmanının həmin “pis” illərə düşən uşaqlığının keçdiyi Ermənistan kəndidir. Romanda hadisələr iki zamanda cərəyan edir. Birində balaca oğlan yeni qızışan münaqqişənin qarışıqlığı içindədir, ikincidə artıq yetkin dövrünü yaşayır və erməni qızına aşiqdir.
Əli Əkbərin azərbaycanlı və erməni arasında homoseksual sevgidən bəhs edən qalmaqallı “Artuş və Zaur” romanı (belə cəsarətli ideya kitabı böyük oxucu marağı ilə təmin etməyə bilməzdi).
“Nə üçün vazelindən, kremdən istifadə etmədim axı? Bu kobudluq nəyə lazım? Göz yaşı ülvidir, qəlbin şirəsidir, amma kremin yerini verə bilməz. Verə bilməz!” .
Günel Mövlud – epatajlı şairə və esse müəllifi.
“Qonşu qızları
Hər dəfə ağzını açanda
Uşaqlığımın bir gününü zəhərləyirdi atam
Elə həsəd aparırdım ki
Qonşu qızlarına
Lal idi onların atası”.
Çox gənc olsalar da xəyal qırıqlığına uğrayanlar Elxan Zeynallının kitablarını seçir. “Qaraqan” imzası ilə yazan müəllifin fəlsəfi məsələlərlə yüklənmiş “A” romanı çox uğurlu başlanğıc olub. Paralel olaraq bu cavan oğlan musiqi yazır, öz qrupu ilə çıxış edir, odur ki, beynində yellər əsən yeniyetmələrin qəlbini çox asanlıqla qazandı.
Bir neçə gənc mövcudluğun mənası ilə bağlı fəlsəfi suallarla məşğuldur və dünyanın xilasını onu məhv edib, cəhənnəmə vasil etməkdə görürlər.
2010-cu ildə “Əli və Nino” kitab mağazaları şəbəkəsinin sahibəsi Nigar Köçərlinin təşəbbüsü ilə birinci Milli Ədəbiyyat Mükafatı təsis olundu və üfiqdə artıq bizdə də hər şey “ciddi” olacaq ümidi işarmağa başladı.
Ümidlər isə doğrulmadı.
Nəticədə Əli Əkbər, Baycan, Mövlud və bəzi digər yazarlar ölkədən getdilər.
Qaraqan nəşrlərini davam etdirir, amma yetkinləşib və qaraqabaq nihilist-nitsşeçi filosof obrazından çıxıb.
Milli Mükafat ömrünün dördüncü ilində mövcudluğunu bitirdi. Və Azərbaycanın ədəbiyyat həyatında durğunluq başladı.
O zamandan ən səs-küylü “ədəbiyyat” hadisəsi Əkrəm Əylislinin “Daş yuxular” romanı ətrafında yaranan qalmaqal olub. Erməni-azərbaycanlı münasibətlərinə həsr olunan roman Azərbaycanda çox kəskin qarşılanıb. Müəllifi (bu əsərə qədər yetərincə tanınmış, nüfuz sahibi olan yazıçı) bircə kitabı ilə birlikdə yandırmadıqları qaldı. Əvəzində isə roman haqda hamı xəbər tutdu. Bəziləri onu hətta oxudular da.
“Artıq Bakıda yaşayan zaman Saday az qala hər gün Camalı xatırlayırdı. Hər dəfə də Vanq kilsəsi, onun həyəti, hündür, dimdik gilas ağacı və belindəki dəyişməz şalı ilə qoca Haykanuş yadına düşürdü: qollarını dirsəkdən yuxarı çırmalayıb heyrətlə, az qala ağlayaraq o, Camalın bitlənmiş başını yuyurdu”.
Niyə belə oldu?
Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafı ona görə dayanıb ki, onun “ekosistemi” qarmaqları ilə “daş-kəsəkli” sahələrə – iqtisadiyyata, mədəniyyətə, təhsilə, hətta siyasətə ilişib qalıb.
İqtisadiyyat: ölkədə həyat səviyyəsi insanın gündə 6 saat işləməklə ailəsini dolandıra biləcəyi vəziyyətdə deyil ki, qalan zamnı da “hobbi” olaraq ədəbiyyata və hətta mütaliəyə sərf edə bilsin. Heç qalın cildli kitab silsilələrini ala biləcək vəziyyətdə də deyil.
Xırda və orta biznes şərtləri elə deyil ki, kitab mağazası və ya nəşriyyat aça biləsən – yüksək vergi, inhisarçılıq, olduqca kiçik bazar.
Mədəniyyət: bir neçə il əvvəl Azərbaycanda kitab ticarətçiləri az əvvəl qətlə yetirilən “qanuni oğru” Rövşən Lənkəranskinin həyatı haqda kitabın satış reytinqlərini qırdığının fərqinə varıb, dəhşətə gəldilər. Əgər bu, Təhsil Nazirliyinin 20 illik fəaliyyətinin nəticəsi deyilsə, o zaman nədir? Hərçənd, televiziyalar da bu işdə nazirliyə fəal şəkildə dəstək olub.
Siyasət: 2000-ci illərdə üsyana və fəlsəfəyə can atan o proqressiv gənclik yadınızdadır? Onlardan çoxu iqtisadi və siyasi mühacirə çevrilib.
Azərbaycanda özfəaliyyətin əsl ədəbiyyata çevrilməsi üçün nə baş verməlidir? Bəs birdən oxucular məhz onlar haqda və onlar üçün yazan müəllifləri oxumaq istədilər? Bəlkə tələbat təklifi doğuracaq – müəlliflərin və naşirlərin keyfiyyətli məhsul yaratmaq üçün motivasiyası yaranacaq.
Amma düzü, bu utopiya və qeyri-elmi fantastikadır.
Odur ki, Azərbaycan yazıçılarına məsləhət görmək olar ki, xarici bazarlara çıxsınlar, orada istənilən uğura imza atıb, sonra qalibiyyət kürsüsündə öz vətəninə qayıdıb yenidən nəşr olunmağa başlasınlar. O zaman onları dəqiq oxuyacaqlar.
