Rustavidə faciə: “Gecə saat 3-də əmisinə zəng vurub, xəstəxanaya yerləşdirilməsini xahiş edib”
Fevralın əvvəlində Rustavi dəhşətli faciədən sarsıldı – 29 yaşlı adam bıçaqla 13 yaşlı qardaşı oğlunu öldürmüşdü. Qatil saxlanılıb. Ekspertiza onun ağır psixi xəstə olduğunu müəyyən edib.
Törədilən qətldən bir gün öncə o aqressivləşib və qohumları bir neçə xəstəxanaya müraciət ediblər. Amma səhiyyə sistemi xəstəliyi kəskinləşmiş adamı qəbul etməyib və evə göndərib. Bir neçə saat sonra o, 13 yaşı uşağı öldürüb.
JAMnews Rustavidə nə baş verdiyini və niyə sistemdə kəskin psixi problemləri olan adama yer tapılmadığını aydınlaşdırmağa çalışıb.
________________
Rustavidə 8-ci mikrorayonun 7-ci korpusunun həyətində külək bir neçə rəngbərəng yellənçəyi yırğalayır. Həyətdə səssizlikdir. Hətta uşaq səsləri də eşidilmir.
Korpus sakinləri deyirlər ki, adətən səs-küylü, uşaqlarla dolu həyət artıq bir neçə həftədir ki, bomboşdur. Burada 13 yaşlı yeniyetmə əmisi tərəfindən bıçaqlanaraq öldürüləndən sonra həyət kimsəsizləşib.
29 yaşlı cavan adam uşağa 20-ə yaxın bıçaq zərbəsi endirib. İlkin məlumata görə, o, psixi xəstədir. Görünür ki, narkotik istifadəsi xəstəliyini bir az da ağırlaşdırıb.
Qətldən bir neçə saat əvvəl xəstəliyinin kəskinləşdiyini görən qohumları və dostları iki müxtəlif tibb müəssisəsinə müraciət ediblər. Amma nə psixiatrik, nə də nakoloji şöbəyə onu yerləşdirmək mümkün olmayıb.
“Kürəyində o qədər yara vardı ki… Üstəlik boğazında və ürək ətrafında”
Fevralın 10-da səhər saat 9:30-da Rustavinin 8-ci mikrorayon sakinləri qonşu Giorgi Asanidzenin qışqırığını eşidiblər.
— Aç! — birinci mərtəbədəki mənzilə girmək istəyən Asanidze tələb edirdi.
Qapının arxasında Asanidzenin əlibıçaqlı uşaqlıq dostu vardı. Bir də 13 yaşlı uşaq mənzildəydi. Daha sonra Giorgi Asanidze jurnalistlərə danışıb ki, köməyə çağıran uşağın səsini eşidib. Polis mənzilə daxil olanda uşaq artıq ölmüşdü.
“Kürəyində çoxlu yara vardı, boğazında, ürək ətrafında…” – iki həftə sonra bina sakinləri hələ də ancaq bu hadisə haqda danışırlar.
29 yaşlı adama qarşı ittiham irəli sürülüb. Həbsindən sonra onu tibbi ekspertizadan keçiriblər. Həkimlər hesab edirlər ki, onun psixiatrik xəstəxanada məcburi müalicəyə ehtiyacı olub.
Birinci dayanacaq: “Rustavi” klinikası
Təqsirləndirilənin dostları xatırlayırlar ki, son iki həftədə o, həyat yoldaşına və uşaqlarına qarşı xüsusilə aqressiv olub və deyirmiş ki, kimisə öldürmək istəyir.
Ailə üzvləri və dostları “Rustavi” klinikasına müraciət ediblər. Bu, fevralın 9-da, günorta olub, uşağın qətlindən təxminən 24 saat əvvəl. “Rustavi”yə xəstəni təcili yardım maşınında gətiriblər.
Klinikanın direktor səlahiyyətlərini yerinə yetirən Luka Salukvadze bizi qatilin tibb kartı ilə tanış edir:
“Baş gicəllənməsi, baş ağrıları, ümumi zəiflik, ürək bulanması, yuxusuzluqdan şikayət edirdi. Xəstənin özünün və həyat yoldaşının sözlərinə görə, o, çəkdiyi marixuananın təsiri altında olub, bundan sonra vəziyyətinin pisləşdiyini hiss edib. Həmçinin vaxtaşırı yaranan narahatlıqdan, gərginlikdən, yuxusuzluqdan, iştahsızlıqdan şikayətlənib”, – xəstəlik tarixçəsində belə yazılıb.
Təcili yardım şöbəsinin rəhbəri Xatuna Revazişvili deyir ki, ailə üzvləri onun həyat yoldaşına və uşaqlarına qarşı aqressivliyi haqda heç nə deməyiblər. Onun sözlərinə görə, xəstəyə müvafiq yardım göstərilib, vəziyyəti yaxşılaşıb və dörd saatdan sonra onu xəstəxanadan buraxıblar.
Həmin gün onunla olan dostları hadisələri fərqli xatırlayırlar:
“Klinikada bizə dedilər ki, onu psixiatrik xəstəxanaya yerləşdirmək lazımdır”, – Giorgi Asanidze danışır.
Bunu klinikanın həkimi Luka Salukvadze də təsdiqləyir. O bildirir ki, pasiyentin yaxınlarına onu Tbilisidəki psixiatrik klinikaya aparmaq tövsiyə olunub. Salukvadzenin sözlərinə görə, qanunvericiliyə əsasən, “Rustavi” klinikası “pasiyentin psixiatrik xəstəliyini ehtimal edərək” qohumlarına müvafiq addımlar atmalarını tövsiyə etməkdən başqa heç bir şey edə bilməzdi, çünki klinika ümumi profilli tibb müəssisəsidir və psixi xəstə adamlara yardım etmək üçün dövlət lisenziyası yoxdur.
İkinci dayanacaq: Tbilisinin Psixi Sağlamlıq və Narkomaniyanın Qarşısının Alınması Mərkəzi
Psixi xəstə, üstəlik də narkotikin təsiri altında olan adamı Rustavidən Tbilisiyə, Kavtaradze küçəsindəki Psixi Sağlamlıq və Narkomaniyanın Qarşısının Alınması Mərkəzinə gətiriblər. Burada bir şöbədə psixi xəstələrə, digərində isə narkotikdən asılı adamlara yardım edilir. Rustavidən gələn xəstəni niyə Tbilisi psixiatrik mərkəzi saxlamaq istəməyib?
Mərkəz rəhbəri Laşa Kiladzenin sözlərinə görə, narkoloji şöbədə pasiyentləri zorla müalicə etmirlər, çünki bu, qanunla qadağandır.
“Dostları onu narkoloji sanatoriyaya yerləşdirmək istəyirdilər, amma o özü bundan imtina etdi”, – Kiladze jurnalistlərə bildirib.
Onun sözlərinə görə, narkoloji şöbədə xəstəyə psixiatrik şöbəyə müraciət etməsi tövsiyə olunub. Amma xəstə ora getməyib, Kiladze deyir.
Təqsirləndirilənin yaxınları deyirlər ki, onu həqiqətən əvvəlcə narkoloji şöbəyə gətiriblər, amma qəbul edilməyəndə dərhal psixiatrik şöbəyə aparıblar:
“Biz psixiatrik şöbədə olduq. Onu cəmi iki dəqiqəlik içəri saldılar… Həkimlər onun həyat yoldaşı ilə danışırdılar. Sonra göstərdilər ki, şöbədə yer yoxdur”, – təqsirləndirilənin dostu Giorgi Asanidze xatırlayır.
O deyir ki, psixiatrik şöbədən sonra yenidən narkoloji şöbəyə müraciət ediblər:
“Əməkdaş çıxdı, anketi göstərdi. Dedi ki, bu cür anket üçün üç min lari lazımdır. Əgər inanmırsızsa, videokamera görüntülərini yoxlayın”, – Giorgi deyir.
Dostları klinika rəhbərliyinə söz veriblər ki, səhəri gün bu məbləği gətirəcəklər, təki onu stasionar müalicəyə qəbul etsinlər, amma həkimlər güzəştə getməyib.
Gecə saat üçdə telefon zəngi
Qardaşı oğluna 20 bıçaq zərbəsi endirəcəyi faciə gününün səhərinə cəmi bir neçə saat qalmış 29 yaşlı adam qohumuna zəng vurub:
“Gecə üç olardı əmisinə zəng vuranda, xahiş edib ki, onu xəstəxanaya aparsınlar… Xahiş edib, söz versin ki, ən geci bazar ertəsi onu xəstəxanaya salacaqlar və müalicəyə başlayacaq. O, yardım istəyirdi, amma heç kim mahiyyətcə buna fikir vermədi”, – təqsirləndirilənin uşaqlıq dostu Giorgi Asanidze deyir.
Kimdir günahkar və ya sistem niyə işləmir?
Həkimlər pasiyentin psixiatr qəbuluna düşməsi üçün əllərindən gələni etməlidirlərmi? Bu suala psixiatriya sistemindəki boşluqlar üzündən birmənalı cavab yoxdur və Rustavidəki faciə bunu üzə çıxardı.
1-ci boşluq: koordinasiya yetərsizliyi
Olay nəticəsində ortaya çıxan əsas nəticə psixiatriya sahəsi vahid səhiyyə sistemi ilə, klinikalar isə öz aralarında yetəri qədər koordinasiya olunmayıb.
Belə çıxır ki, həkimlər onlara yardım üçün müraciət edən xəstələrə görə hətta başqa şöbəyə yönləndirildiyi təqdirdə belə məsuliyyət daşımırlar. Bəlli olur ki, həkimlərin psixiatrik servislə bağlı kifayət qədər məlumatları yoxdur.
“Adamı Rustavidəki ümumi profilli xəstəxanaya gətirdikləri zaman… onun sonrakı taleyi ilə artıq sistem məşğul olmalıdır, ona yardım göstərilməsini təmin etməli, lazım olan müəssisəyə yerləşdirməli, daha dostlarının öhdəsinə buraxmamalıdırlar”, – psixiatr, Gürcüstan Psixi Sağlamlıq Assosiasiyasının rəhbəri Manana Şaraşidze deyir.
Psixiatrlar Cəmiyyətinin sədri Eka Çkoniya da razıdır ki, tibb müəssisələrinin axtarışı ilə xəstənin ailə üzvləri və ya dostları məşğul olmamalıdır. Onun fikrincə, əsas problem tibb müəssisələrinin daxili və xarici koordinasiyasındadır.
2-ci boşluq: narkoloji qanunvericilik
Rustavi faciəsinin ortaya çıxardığı digər boşluq təkmil olmayan narkoloji qanunvericiliklə bağlıdır.
Gürcüstanın narkoloji klinikaları əsasən narkotik asılılığı olan pasiyentlərin detoksikasiyası və terapevtik proqramların reallaşdırılması ilə məşğul olur.
Psixiatriya şöbəsinin pasiyentlərindən fərqli olaraq narkotik aludəçilərinin müalicəsi yalnız könüllü həyata keçirilə bilər – onların məcburi müalicəsi qanunla qadağandır və istisnalar nəzərdə tutulmayıb. Psixi Sağlamlıq və Narkomaniyanın Qarşısının Alınması Mərkəzindən ağır vəziyyətdə olan adamın niyə sistemdən kənar qaldığı haqda suala cavab verərkən məhz bu arqumentdən yararlanırlar.
Gürcüstan Psixi Sağlamlıq Assosiasiyasının rəhbəri Manana Şaraşidze deyir ki, qanunu dəyişməyə ehtiyac var:
“Məsələn, adam psixotrop maddələrin təsiri ilə psixoz vəziyyətindədir və sosial təhlükəli kriterilərinə tam uyğundur. Amma bununla belə xəstəxanada qalmaqdan imtina edir. Başqa cür davranmaq mümkün deyil, çünki qanun mütləq müalicəni diqtə eləmir. Bu müddəanı dərhal düzəltmək lazımdır”, – o deyir.
3-cü boşluq: çoxprofilli klinikalarda psixiatrik şöbələr yoxdur
Psixoloq Cana Cavaxişvili diqqəti başqa bir problemə çəkir – onun sözlərinə görə, psixiatrik şöbələrin yalnız ixtisaslaşmış xəstəxanalarda yox, bütün klinikalarda mövcud olması vacibdir ki, xəstəliyin kəskin fazasında xəstələrə operativ yardım etmək mümkün olsun.
“Fərqi yoxdur, adam hansısa maddələrin təsiri altındadır, yoxsa kəskinləşmə yaşayan xroniki xəstədir. Adamın təcili böhran yardımına ehtiyacı var. Cərrahi, nevroloji, kardioloji və digər şöbələrin də fəaliyyət göstərdiyi adi çoxprofilli klinikalarda ona yardım etmək imkanı olmalıdır. Bunlarla yanaşı kəskin psixiatriya şöbələri də olmalıdır”, – Cavaxişvili deyir.
2017-ci ilə qədər vəziyyət elə belə idi. İki il əvvəl qanuna dəyişikliklər ediləndən sonra dövlət proqramlarında iştirak edən iki iri özəl klinikanın maliyyələşdirilməsi kəsilib. Həmin bu klinikalarda kəskin psixiatrik problemləri olan pasiyentlər üçün şöbə fəaliyyət göstərirdi. Söhbət Quduşauri adına 5 saylı xəstəxanadan və referal xəstəxanadan gedir.
Mütəxəssislərin fikrincə, dəyişikliklər pis nəticə verib – kəskin psixi xəstəlikləri olan pasiyentlər üçün yerlər azalıb, eyni zamanda bu cür pasiyentlərin qəbulu da çətinləşib.
Bundan başqa, psixi xəstəlikləri olan xəstələrə adi, məsələn, ağciyər iltihabı və ya sınıqları olan xəstələrin də müalicə aldığı xəstəxanalarda xidmət göstərilməsi onlara sosial təcrid baxımından əlavə problem yaratmırdı.
4-cü boşluq: “yataq çatışmazlığı”
Psixi Sağlamlıq və Narkomaniyanın Qarşısının Alınması Mərkəzindən rustavili pasiyentin yer olmadığı üçün psixiatrik şöbəyə yerləşdirilmədiyini inkar ediblər. Amma fevralın 10-da mərkəzdə boş yataqların olmadığını ombudsmen təsdiqləyir.
“Yataq çatışmazlığı” artıq uzun illərdir ki, Gürcüstanın psixiatrik klinikaları üçün problemdir və bu problemi heç cür həll etmək mümkün olmayıb. Mütəxəssislər stasionarların həddən artıq yüklənməsini iki səbəblə izah edirlər: maliyyənin yanlış bölünməsi və ixtisaslaşmış servislərin təmin olunmasında yaranan maneələr.
Psixiatriya sahəsindəki problemlər kəskinlik dərəcəsinə görə fərqlənir. Bəzi pasiyüntlərin stasionar müalicəyə ehtiyacı var, bəzilərinin isə digər xidmətlərə. Bu “digər” servislər Gürcüstanda ciddi problemdir, buna görə də stasionarlarda çox vaxt elə xəstələrə rast gəlmək olur ki, əslində orada olmamalıdır, bu səbəbdən də kəskin problemləri olan xəstələrə yer qalmır.
Bu gün Gürcüstanda bütün psixiatrik stasionarlarda ümumilikdə 1400 yer var. Hər bir yer üçün dövlət sutkada 19 lari ayırır.
“Əgər biz bütün yardıma ehtiyacı olan xəstələri stasionara yerləşdirsək, o zaman o qədər çox xərclər ortaya çıxar ki, heç bir sistem duruş gətirməz”, – Eka Çkoniya deyir.
Onun fikrincə, bu vəziyyətdən çıxış yolu yüngül formalı xəstələr üçün daha ucuz alternativ xidmətlərin inkişaf etdirilməsidir.
* Material üzərində işləyərkən, müəllif bir neçə dəfə Səhiyyə Nazirliyi ilə əlaqə saxlayaraq, şərh almağa çalışıb, amma cavab ala bilməyib
