Azərbaycanda Qarabağ münaqişəsi və Ermənistanla bağlı feyk-xəbərlər

Azərbaycan mediasında Qarabağ münaqişəsi və Ermənistanla bağlı yayılan dezinformasiyaların analizi. Tədqiqat Samvel Martirosyan tərəfindən aparılıb, Yerevan, Ermənistan.

Azərbaycanlı müəllifin apardığı analoji tədqiqatı buradan oxumaq mümkündür

Tədqiqat haqda

1990-cı illərin əvvəllərində hərbi fazası başlayandan etibarən Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi dezinformasiya yaradılması və yayılmasının da daxil olduğu informasiya müharibəsi ilə müşayiət olunması ilə fərqlənir. Hər iki tərəf bu proseslərə cəlb olunub və olunur, baxmayaraq ki, onların istifadə etdikləri konkret alətlər və kampaniyalar müxtəlifdir.

Bu tədqiqatın məqsədi feyk məlumatların kütləvi xarakter daşıdığı bir şəraitdə informasiyaların yoxlanılması metodlarını təklif etməkdir. Yerevandakı və Bakıdakı tədqiqatçılar fakt-çekinqin müxtəlif metodlarından istifadə edib və dezinformasiyanın bu və ya digər elementlərini daşıyan bir sıra tirajlanan informasiyanı nəzərdən keçirib.

Nümunə olaraq üç ciddi hərbi gərginləşmə: 2016-cı ilin aprelində Ermənistan və Azərbaycan silahlı qüvvələrinin təmas xəttində eskalasiya; 2020-ci ilin iyulunda Ermənistan və Azərbaycan arasındakı sərhəddə eskalasiya; 27 sentyabr – 10 noyabr 2020-ci il ikinci Qarabağ müharibəsi ilə bağlı keys götürülüb.

Bütün hallarda, xüsusən də 2020-ci ilin payızında ciddi silahlı toqquşmalar baş verib və hər iki tərəfdən çox sayda itkiyə səbəb olub. Bütün bu hadisələr intensiv informasiya müharibəsi ilə müşayiət olunub.

Tədqiqat göstərir ki, gərgin döyüşlər zamanı feyk xəbərlər dövlətin təbliğat maşını tərəfindən bilərəkdən yaradılıb. Həmçinin çox vaxt onların müəllifləri peşəsini təşviqatçılıqla səhv salan jurnalistlər olub. Dezinformasiyanın mənbəyini dəqiq müəyyən etməyin çətin olduğu və bunun sadəcə “xətlərin qarışmasının” nəticəsi olduğu hallar da olur.

Hazırda feyk xəbərlərin yayılmasının əsas yolları sosial şəbəkələrdir. Amma manipulyativ materialın aşkara çıxarılması üçün köməyi də çox vaxt elə məhz burada tapmaq olur. Tədqiqatçı burada çox vaxt lazımı mənbələri, fotolar və video-materiallar tapa bilər. Bu cür kömək tədqiqatçının istifadə etdiyi çox sayda texniki vasitələrə önəmli əlavə olur.

Bu tədqiqat zamanı mətnlərin, foto və videomaterialların tanınması metodlarından istifadə olunub ki, bu da çox vacibdir, çünki müasir feyk xəbərlərəsasən multimedia xarakteri daşıyır.

Bir çox ekspertlər 2020-ci ilin payızında ikinci Qarabağ müharibəsini informasiya məkanında təbliğat hücumlarının miqyasına görə misilsiz hesab edirlər. Feyk xəbərlər o qədər çox sayda yayılıb ki, onları həqiqi hərbi xəbərlərdən ayırmaq çətin olub.

Bakı və Yerevandan olan müəlliflərin hazırladıqları tədqiqatlarda müəlliflərin seçdikləri terminologiya və toponimikadan istifadə olunur.

Ermənistandan baxış

Tarixçə

Qarabağ müharibəsi – 1991-1994-cü illərdə Azərbaycanın keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti və ətraf rayonların ərazisində azərbaycanlılarla ermənilər arasındabaş vermiş silahlı münaqişədir. Müharibə atəşkəs imalanması ilə başa çatıb, amma atışma vaxtaşırı davam edib.

Həmin müharibənin nəticələrinə görə Azərbaycanın keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti və ətraf yeddi rayonun ərazisi Ermənistan qüvvələrinin nəzarəti altına keçib. Azərbaycan əhalisi həmin əraziləri tərk etmək məcburiyyətində qalıb .

Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yerində yaradılan Dağlıq Qarabağ Respublikası (DQR) Ermənistan da daxil olmaqla heç bir dövlət tərəfindən tanınmayıb. Beynəlxalq vasitəçiliklə münaqişənin nizamlanması haqda aparılan danışıqlar heç bir nəticə verməyib.

1990-cı illərin əvvəllərində yaşanan olaylardan sonra ilk genişmiqyaslı hərbi əməliyyatlar 2-6 aprel 2016-cı ildə baş verib və tarixə “aprel müharibəsi” və ya “dörd günlük müharibə” adı ilə daxil olub. Toqquşma Qarabağ münaqişəsi zonasında təmas xəttində yaşanıb.

2020-ci ilin iyulunda Ermənistan-Azərbaycan sərhədində qarşıdurma baş verib.

2020-ci il 27 sentyabr-10 noyabr tammiqyaslı hərbi əməliyyatlar tarixə “ikinci Qarabağ müharibəsi” kimi daxil olub. Bu müddət ərzində hər iki tərəfdən ən azı səkkiz min nəfər həlak olub, məqalə dərc olunan ana qədər itkin düşənlərin axtarışı davam edir.

Hərbi əməliyyatların dayandırılması haqda razılaşmaya əsas maddələr olaraq aşağıdakıları əhatə edir: Dağlıq Qarabağ ətrafındakı bir neçə rayonun nəzarətinin Azərbaycana qaytarılması; regionda Rusiya sülhməramlılarının yerləşdirilməsi и вывод армянских военных; əsirlərin dəyişdirilməsi və qaçqınların qayıtması.

Qarabağ ətrafında qarşıdurma ilk günlərdən informasiya meydanında da gedib. Hər iki tərəfdən müxtəlif təbliğat və əks-təbliğat vasitələrindən istifadə olunub.

Münaqişənin əvvəlində bu daha çox spontan edilirdi. Daha sonra, müharibə bitdikdə, internetin inkişafı dövründə qarşıdurma forumlarda amansız müharibə aparan kiber-fəallardan ibarət “partizan” qruplarının formalaşması səviyyəsinə keçdi.

Artıq 2000-ci illərin əvvəllərində artıq Azərbaycan və Ermənistan hakerlərinin həyata keçirdiyi ilk ciddi kiber-hücumlar qeydə alınıb.

Ermənistanın “Liazor” və Azərbaycanın “Greene Revenge” haker qrupları arasında ilk ciddi duel 2000-ci ilin əvvəlində baş verib və nəticədə hər iki ölkənin praktiki olaraq bütün saytları sıradan çıxarılıb (düzdür, bu dövrdə internet o qədər də inkişaf etməmişdi).

“Casus belli” isə erməni diasporu nümayəndələrinin yaratdığı və Azərbaycan hakimiyyətinə xoş olmayan informasiyaları yayan sayt olub.

Amma bu, xakerlərin və təbliğatçıların özlərinin ortaya çıxdığı və heç kim tərəfindən idarə edilmədiyi dövr idi. Texnologiyaların inkişafı və münaqişədə dövlətin rolunun güclənməsi gətirib ona çıxardı ki, indi hər iki tərəfdə informasiya təhlükəsizliyi, təbliğat və əks-təbliğat işlərilə məşğul olan xüsusi strukturlar var.

Azərbaycanda dövlət təbliğat maşının qurulması hələ 2000-ci illərin əvvəllərindən başlayıb, bu zaman Ermənistanda hakimiyyət buna ciddi yanaşmırdı, amma artıq 2009-cu ildə informasiya təhlükəsizliyi konsepsiyası qəbul olundu.

Son illər ərzində iki ölkənin informasiya müharibəsinə müxtəlif yanaşması formalaşıb.

Azərbaycan hakimiyyət şaqulunun qurulması yolunu tutub, tədricən partizan qrupları arenanı tərk edib, ölkədə media kanalları demək olar ki, tam nəzarət altına alınıb. Bunun nəticəsində dəqiq nəzarət edilən və operativ hərəkət edən, daha çox sovet strukturuna uyğun model formalaşıb.

Ermənistanda dövlət qrupları ilə müstəqil qrupların fəaliyyəti bütün informasiya meydanını əhatə edən bir şəbəkədə inteqrasiyasını təklif edən hibrid modelin qurulması yoluna üstünlük verilib.

2016-cı ilin aprelində Qarabağ münaqişə zonasında hərbi əməliyyatlar, 2020-ci ilin iyulunda Ermənistan-Azərbaycan sərhədinin Tavuş istiqamətində toqquşmalar hər iki modelin necə işlədiyini göstərdi.

Tavuş toqquşmaları böyük gözlənilməzlik idi, çünki adətən Ermənistanla Azərbaycan sərhədində çox ciddi döyüşlərə gedib çıxmırdı, həmişə əsas gərginlik Qarabağda, silahlı qüvvələrin təmas xəttində baş verir.

Amma hərbi hissələr arasında faktiki bir həftədən çox davam edən toqquşmalar dərhal kəskin intensiv informasiya müharibəsinə səbəb oldu və bu zaman həm haker hücumlarından, həm də təbliğat metodlarından istifadə edildi. Həmçinin şəbəkədə kifayət qədər çox sayda feyk xəbərlər yayıldı.

Dezinformasiya bütün mümkün kanallar üzrə yayılırdı – mediadan tutmuş, sosial şəbəkələrə, Facebook və Instagram-dan Twitter və WhatsApp  qruplarına qədər.

Kəmiyyət və keyfiyyət etibariləçoxlu müxtəlif manipulyativ informasiyanın olmasına baxmayaraq, bunun əvvəli çox daha əvvəl qoyulmuşdu, sosial şəbəkələrdən fəal istifadə isə hələ 2016-cı ildən, aprel toqquşmalarından bəri müşahidə olunurdu.

Aprel hərbi əməliyyatları 2016-cı il aprelin 2-də gecə başlayıb və aktiv fazası təxminən 4 gün davam edib, baxmayaraq ki, aprelin sonuna qədər gərgin vəziyyət davam edib, toqquşmalar yüzlərlə insan həyatına son qoyub. Səhər saatlarında artıq bütün təmas xətti boyunca bütün növ qoşunlardan istifadə olunaraq toqquşmalar gedirdi.

Azərbaycanın idarəetmə şaqulu münaqişənin gərginləşdiyi ilk gündən susqun mövqe tutdu. İnformasiya sahəsi belə reaksiya verdi – Azərbaycan mətbuatı günortaya qədər ümumiyyətlə heç bir məlumat yaymadı, Ermənistan tərəfindən isə artıq hərbi əməliyyatların başlanması ilə bağlı reportajlar gedirdi.

Böyük ehtimalla məhz şaquli dəqiq münasibətlər Azərbaycan mətbuatına vəziyyəti hər necəsə işıqlandırmağa imkan vermirdi, hərbçilər isə ilkin plan üzrə getməyən hadisələri necə təsvir edəcəklərini bilmirdilər.

Amma artıq günün sonunda hər iki tərəf diqqətini topladı və bütün istiqamətlərdə informasiya müharibəsi başladı.

Faktiki olaraq tərəflər bütün mümkün informasiya vasitələrindən istifadə edridilər. Hər iki tərəfdən kiber-hücumlar həyata keçirilirdi. Ermənistanın və Azərbaycanın xəbər və rəsmi saytları DDoS  hücum üzündən daima yüklənmiş olur (Azərbaycan tərəfinə bu istiqamətdə Türkiyənin bir haker qrupu da yardım edirdi).

Mətbuat vasitəsilə təbliğat materialları yayılır. Məsələn, guya tanınmamış  DQR-in müdafiə nazirinin ermənistanlı həmkarına yazdığı və guya kəşfiyyatın ələ keçirdiyi məktudun dərc olunması. Mətn dəhşətli uşaq səhvləri ilə yazılıb. Amma daxili istifadə üçün yarayar (keysin məlumatları daha sonra daha ətraflı nəzərdən keçirilir).

Məncə, ən gərgin müharibə sosial şəbəkələrdə gedir,çünki oraya praktiki olaraq hər kəs cəlb olunub. Burada istənilən şəxs özü üçün bacarıqlarına və boş vaxtına uyğun olaraq fəaliyyət sahəsi tapa bilər.

Ən hiyləgərləri (ola bilər ki, həm də xüsusi xidmət orqanlarına işləyənlər) istifadəçilərin iinamını qazanmağa çalışırlar, erməni adlarından istifadə edirlər ki, cəbhədə, Yerevanda, Stepanakertdə vəziyyəti aydınlaşdırsınlar: panika yoxdur ki, qoşunlar hara gedir və sairə.

Ya da “hər şeyin məhv olsuğunu” gözlərilə görən cəbhədəki tanışlarına istinadən panika yayırlar.

Digərləri məqalələrin altında şərhlərdə mübahisə edirlər. Bir başqaları məqalə yayır, onları başqa ölkələrdən olan dostlarına ötürürlər.

Amma ən əsası çoxsaylı qrupdur – söyüşənlər qrupu. Bacardıqları kimi söyüşürlər, bildikləri bütün dillərdə, əgər bilmirlərsə, google translate vasitəsilə tərcümə edirlər və yenə də söyüşürlər.

Bütün istiqamətlər üzrə informasiya mübarizəsi metodlarından istifadə son illərdə Qarabağ münaqişəsini müşayiət edən daimi komponent olub.

Amma son illərin hərbi əməliyyatları qarşıdurmanı yeni səviyyəyə keçirib, onu cəbhədəki hadisələrə də ciddi təsir edə biləcək real informasiya müharibəsinə çevirib.

Hər iki cəmiyyətin informasiya qarşıdurmasına buu miqyasda cəlb olunması həqiqətən də yeni bir şeydir. Və bunun gələcəkdə öz meyvələri olacaq.

Siyasətçilər gələcəkdə öz vətəndaşlarını informasiya meydanında gərgin qarşıdurmaya cəlb etdiklərinə görə hesab verməli olacaqlar.

Sadə insanları “azad” komandasından sonra əsgərlər kimi kazarmaya göndərmək daha çətindir.

2016-cı ilin aprelində hərbi əməliyyatlar dövrü

Azərbaycanda Qarabağ münaqişəsi və Ermənistanla bağlı feyk-xəbərlər

2016-cı ilin aprelində gərginlik zamanı Talış kəndinin ələ keçirilməsi haqda feyk

Azərbaycanın ANS TV teleşirkəti 2016-cı il aprelin 8-də qısa və teatral reportaj təqdim edib.

Ön planda agentliyin müxbiri dayanıb və bildirir ki, Talış kəndinə aparan yolun üstündə dayanıb. Arxa planda Azərbaycam silahlı qüvvələrinin hərbçisi sərhəd dirəyi quraşdırır, lövhənin üzərində Azərbaycan dilində Ağdərə rayonu, Talış kəni yazılıb.

Vəziyyətin anlaşılması üçün – Talış kəndi tanınmamış Dağlıq Qarabağ Respublikası ərazisində yerləşir. Bura Azərbaycan və Ermənistan silahlı qüvvələrinin təmas xəttinin yaxınlığında yerləşən azsaylı yaşayış məntəqələrindən biridir.

İnzibati ərazi bölümünə görə kəndin yerləşdiyi rayoni ermənilər Mardakert adlandırır. ANS TV-in video-çarxında isə “Ağdərə rayonu” kimi qeyd olunub.

1990-cı illərin əvvəllərində yaşanan Qarabağ müharibəsinə qədər Mardakert rayonunun ərazisi həqiqətən də Ağdərə adlanırdı daşıyırdı. Amma hələ 1992-ci ildə de-fakto Qarabağ hakimiyyəti tərəfindən dəyişdirilərək Mardakert adlandırılıb.

Azərbaycanın inzibati ərazi bölgüsünə görə isə 1992-ci ildə keçmiş DQMV-nin tərkibinə daxil olan Ağdərə rayonu ləğv edilib, bir hissəsi Tərtərə, bir hissəsi Ağdama, qərbi isə Kəlbəcər rayonuna verilib. 

Video bir neçə səbəbdən şübhə doğurub:

1. Belə mühüm hadisə üçün çox qısa olması – bütün video cəmi 23 saniyə olub.

2. Video YouTube istifadəçilərinin şərhlərinə bağlanıb, bu da müvafiq olaraq hadisə yerində olan istifadəçilərdən informasiya almaq şansını azaldıb.

3. Hər hansı arxa planın, heç olmasa yaşayış məntəqəsinə işarə edən, ya da kəndin nəzarət altına götürüldüyünü, qoşunların kəndə lap yaxınlaşdığını xatırladan yaxınlaşdırılmış görüntünün olmaması.

4. Talış kəndi düzəngahda, Ermənistan və Azərbaycan postlarının qurulduğu yüksəkliklərin əhatəsində yerləşir. Google Earth istifadəsi zamanı yüksəkliklər vasitəsilə haradan ərazini nəzərdən keçirmək imkanının olduğu aydın görünür.

Hətta əgər kənd alınmasaydı, amma Azərbaycancan hərbçiləri əsas yüksəklilərə nəzarət etmiş olsaydılar, ANS TV müxbiri rahatca uzaqdan olsa da, kəndin fonunda çəkiliş apara bilərdi. Amma biz jurnalistin və dirək quraşdıran əsgərlərin arxasında yüksəklik görürük. Bu da onların Talışdan xeyli şimal-şərqə doğru, yüksəkliklərin arxasında olduqlarını göstərir.

Bu da onların Talışdan xeyli şimal-şərqə doğru, yüksəkliklərin arxasında olduqlarını göstərir.

Bu amillər, o cümlədən də Talış haqda reportajların ardının olmaması mövzunun sırf təbliğat məqsədilə uydurulduğu və real faktlarla əlaqəsinin olmadığından xəbər verir. Bu, hadisələrin gələcək real inkişafı ilə də sübut olunub.

Tanınmamış Qarabağ Müdafiə Ordusunun komandanı Levon Mnatsakanyanın feyk məktubu

2016-cı ilin aprelin 4-də Azərnbaycan mətbuatında tanınmamış Dağlıq Qarabağ Respublikasının müdafiə naziri Levon Mnatsakanyan adından Ermənistanın müdafiə naziri Seyran Ohanyana yaxılmış saxta məktub yayılıb.

Azərbaycanın haqqın.az saytı materialı “Sosial şəbəkələrə Qarabağ nazirinin məktubu sızıb”.

Burada deyilir ki, sosial şəbəkələrin Ermənistan seqmentində tanınmamış DQR-in müdafiə naziri Levon Mnatsakanyanın Ermənistanın müdafiə naziri Seyran Ohanyana ünvanladığı məktubyayılıb.

Daha sonra rəsmi blankda erməni dilində yazılmış məktubun skanı təqdim olunub və rus dilində məzmunu açıqlanıb (orijinalın orfoqrafiyası saxlanıb):

Qeyd etmək lazımdır ki, məktubun erməni dilində olan versiyasında Mardakerta. Martuni və Əskəran toponimlərindən istifadə olunub, redaksiya isə öz təqdimatında ideoloji mülahizələrdən çıxış edərək Azərbaycanda istifadə olunan toponimlərlə əvəzləyib.

Bu məktub Azərbaycan mətbuatında geniş tirajlanıb.

Elə ilk baxışdan aydın olur ki, mənbə heç bir tənqidə tap gətirmir, çünki əgər sosial şəbəkələrdə nəsə yayılırsa, jurnalist heç olmasa bir istifadəçiyə istinad etməlidir. Heç olmasa sözügedən məktubun skan versiyasının hansı sosial şəbəkədə aşkarlandığı yazılmalıdır.

Məktubun özü də aşkar feykdir. Blankın özündə də səhv var – tanlnmamış Dağlıq Qarabağ Müdafiə Nazirliyinin ünvanı – Stepanakert şəhəri, Tiqran Mets küçəsi 13. Saxta məktubun müəllifi yanlışlıqla binanın nömrəsini 3 yazıb. Ünvan məsələn. “Spür” informasiya sistemində açıq şəkildə mövcuddur.

Mətnin özündə çox sayda orfoqrafik və üslub səhvləri var. Əllə yazılmış tarixdə erməni dilində “aprel” sözündə səhvə yol verilib. Bütün bunlar məktubun bürokratik erməni dilini bilməyən biri tərəfindən yazıldığından xəbər verir.

Həmişə azad olan Cocuq Mərcanlı kəndinin azad edilməsi

2016-cı il aprelin 7-də Azərbaycan KİV-də və sosial şəbəkələrdə ölkə ordusunun Ermənistanın işğalı altında olan Cocuq Mərcanlı kəndinni azad etdiyi və kənd camaatının 1994-cü ildən sonra ilk dəfə doğmalarının qəbirlərini ziyarət etdikləri haqda informasiya yayılıb. Yoxlama göstərib ki, kənd heç vaxt Ermənistan ordusunun nəzarəti altında olmayıb, sakinlər isə əvvəllər də bura gəlib-gediblər.

Bu halın yoxlanılmasında ən çətini yaşayış məntəqəsinin adı olub. Azərbaycan dilindən transkripsiyasının çox çətin olduğu üçün mətbuatda və sosial şəbəkələrdə bir neçə variantda yazılışa rast gəlmək olur. Rus dilində kəndin adı bir neçə variantda təqdim olunur – “Чоджух Марджанлы”, “Джоджук Марджанлы”,  “Джоджуг Мерджанлы”. İngilis dilinə transkripsiyada da bir neçə varianta rast gəlinir – “Cocuq Mərcanlı”, “Jojug Marjanli” və ya “Chojuk-Marjanly”.

Bütün transkripsiya spektrindən istifadə etmək lazım idi, çünki sosial şəbəkələrdə və hətta Azərbaycan mətbuatında da müxtəlif yazılış variantlarında istifadə olunurdu. Sosial şəbəkələrdəki axtarış vəziyyəti anlamağa imkan verirdi.

Həqiqətdə vəziyyət təqdim olunandan fərqlənirdi. Azərbaycan qoşunları təmas xəttinə yaxın yerləşən Lələtəpə yüksəkliyini ələ keçirib.

2016-cı ilin aprelinə qədər Ermənistan SQ-nin nəzarəti altında olan yüksəkliklə Cocuq Mərcanlı kəndi arasındakı məsafəni nəzərə alaraq ora atəş altında olub. Bununla əlaqədar olaraq 1994-cü ildən sonra Azərbaycan tərəfi Qarabağ müharibəsində hərbi əməliyyatlar zamanı dağılmış Cocuq Mərcanlını sadəcə bərpa etməmək qərarına gəlib. Kənd faktiki sakinsiz qalıb, onlar sadəcə vaxtaşırı kəndi ziyarət ediblər.

Azərbaycan mətbuatının məlumatına baxmayaraq, sosial şəbəkələrdə kəndin ən başından Azərbaycan tərəfinin nəzarəti altında olduğunu və dinc sakinlərin vaxtaşırı ora gedib-gəldiyini təsdiqləyən paylaşımlar tapmaq mümkündür. Məsələn, 2012-ci ildə, 2013-cü ildə çəkilən videolar.

Amma kəndin zənn olunan azad edilməsi mövzusu aprel hadisələrindən sonra da mövcudluğunu davam etdirir.

2017-ci il yanvarın 24-də Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev xüsusi sərəncam imzalayıb və AzərTac dövlət agentliyi bu xəbəri “Azərbaycan Respublikası Prezidentinin işğaldan azad edilən Cəbrayıl rayonunun Cocuq Mərcanlı kəndinin bərpası üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsi haqda Sərəncamı” başlığı ilə dərc edib.

Sərəncamın mətni bu sözlərlə başlayır:

Gördüyümüz kimi hətta ən yüksək səviyyədə aprel hadisələrindən bir il sonra Cocuq Mərcanlı kəndi işğaldan azad edilmiş kimi təqdim olunur.

Tavuşda hərbi toqquşma, iyul 2020

Feyk SMS-in yayılması

Azərbaycan-Ermənistan sərhədində Tavuş regionu istiqamətində Ermənistan və Azərbaycan hərbçiləri arasında toqquşmalar baş verdiyi zaman çox sayda dezinformasiya materialları yayılırdı.

Ən ciddi hal 2020-ci il iyulun 17-ə keçən gecə Ermənistan Müdafiə Nazirliyi adından kütləvi şəkildə göndərilən SMS olub. Gecə 3 minə qədər mibil şəbəkə abonenti MIL.AM (Ermənistan Müdafiə Nazirliyinin domen adıdır) adından bu məzminda mesaj alıb:

Daha sonra məlum olub ki, kütləvi SMS Azərbaycan tərəfinin haker hücumunun nəticəsidir, onlar toplu SMS işiylə məşğul olan vasitəçi təşkilatın məlumat sistemini sındırıblar. Sistem sındırıldıqdan sonra toplu mejay göndərilib, bir neçə dəqiqədən sonra bunun qarısı alınsa da, minlərlə insana gedib çatıb.

Bu, gecə, insanların ön cəbhədən xəbər göslədikləri zaman baş verib. Təbii ki, çoxları mesajı sosial şəbəkələr vasitəsilə yayıb və səhər tezdən bu, artıq ən çox müzakirə olunan mövzu olub.

Bu vəziyyətdə mesajın feyk olduğunu göstərən yeganə şey mətnin orfoqrafiyası olub.

Məlumat latın qrafikası ilə yazılıb, amma bu, Ermənistanda kifayət qədər yayılmış haldır, çünki bir çox telefonlar erməni əlifbasını oxumur. Buna görə də bu halda latın əlifbası şübhəli amil olmayıb.

Amma translit çox da adət olunmuş formada istifadə olunmayıb.

Mətndə qoşa rr istifadə olunması yazanın erməni tələffüzünü çox da yaxşı bilmədiyindən xəbər verir – heç bir erməni bundan istifadə etməzdi.

Erməni dilində iki “r” hərfi var ki, dil daşıyıcısı olmayanlar və ya dili yaxşı bilməyənlər üçün bunu anlamaq çox çətindir. Problem məhz yazılış və tələffüz fərqindədir.

Həmçinin “x” hərfinin yerinə latın əlifbasının “x” hərfindən istifadə olunması da spesifikdir. Kiril əlifbasından latın əlifbasına keçərkən Azərbaycan əlifbasında bu cür dəyişiklik baş verib.

Bir sıra belə qeyri-dəqiqlik mətnin erməni dilində pis danışam, amma yazmağı bacaran biri tərəfindən yazıldığını vurğulayır.

Sosial şəbəkələrdə sındırılmış erməni akkauntlarından göndərilən mesajlar

Bu dövrdə dezinformasiyanın sosial şəbəkələrdə, əsasən də Facebook-da sındırılmış erməni akkauntları vasitəsilə sızdırılmasından istifadə olunurdu.

Məsələn, istifadəçi Marine Ağababyan orduda xidmət edən qardaşının  ermənilərin ağır itki verdiyini – 37 nəfərin öldüyünü yazdığını paylaşıb. Və hökumətin niyə bu rəqəmləri gizlətdiyini sual edib.

Sübut kimi hərbçilərin adlarından ibarət siyahının telefon kamerasına çəkilmiş fotosu təqdim olunub.

Amma bu foto şəbəkədə daha əvvəl paylaşılıb. İyunun 7-də, sərhəddə toqquşmalar başlayandan 5 gün əvvəl Azərbaycanın haker qrupu “Reyncer 13” bu fotonu artıq paylaşmışdı. Və bir neçə başqası.

Böyük ehtimalla erməni hərçilərindən kimsə ehtiyatsızlıq edərək öz hərbi hissəsində bir sıra sənədin fotosunu çəkib və öz şəxsi elektron ünvanından kiməsə göndərib.

Elektron ünvanın sındırılması sənədin ələ keçirilməsinə və daha sonra dezinformasiya yaymaq üçün istifadə olunmasına gətirib çıxarıb.

Sındırılmış akkaunt istifadə olunması faktının təsdiqlənməsi üçün şəbəkə birliyinin bilgilərinin cəlb olunması betodundan istifadə olunub. Facebook-da Marine Ağababyanın adından edilən paylaşımın skrinşotu dərc edilib.

Artıq 10 dəqiqə sonra telefon vasitəsilə akkauntun sındırıldığını və istifadə olunduğunu təsdiqləyən ortaq tanışlar ortaya çıxıb.

Erməni əsgərlərinin analarının feyk etirazları

Gərgin hərbi əməliyyatlar zamanı, iyulun 14-də jurnalist Fuad Abbasovun idarə etdiyi Rusiya Azərbaycanlılarının Büynəlxalq İnformasiya Xidmətinin YouTube kanalında jurnalist işindən daha çox təbliğat xarakteri olan material yerləşdirilib.

Video “Müharibənin bütün mahiyyəti iki kadrda! Azərbaycanlılar və ermənilər müharibəyə fərqli reaksiya verir!” adlanır. Bir hissəsində Azərbaycanda militarist əhvallı insanlar göstərilir. Daha sonra isə Ermənistandan polisin hansısa nümayişçilərə güc tətbiq etdiyi hansısa video nümayiş olunur.

Abbasov baş verənləri belə şərh edir – videoda zorla Qarabağa döyüşməyə göndərilən əsgərlərin anaları əks olunub və budur, analar buna etiraz edir. Video-çarxın bütün mənası ermənilərin qorxduğunu, anaların etiraz etdiyini və hakimiyyətin ordunu zorla səfərbər etməli olduğundan ibarətdir.

Amma videodakı səs silinməyib və operatorun polisə parlament deputatları olduqları üçün konkret nümayişçiləri saxlamağa ixtiyarlarının olmadığını dediyi tam aydın eşidilir. Kadrların birində Milli Məclisin insan haqları komissiyasının rəhbəri, müxalif Çiçəklənən Ermənistan Partiyasından olan deputat Naira Zohrabyan aydın görünür ki, o da əsgər anası deyil.

Erməni dilində “Naira Zohrabyanın saxlanılması” kimi açar sözlərlə sadə axtarış orijinal videonu tapmağa yetir. Məlum olur ki, həmin video Talış hadisələrindən bir ay əvvəl Ermənistanın Milli Təhlükəsizlik Xidmətinin binası qarşısında, Çiçəklənən Ermənistan Partiyasının lideri Qaqik Sarukyan saxlanılandan sonra keçirilən etiraz aksiyasında çəkilib.

Azərbaycanın Müdafiə Nazirliyindən qəribə video

Tavuşda toqquşmalar başlayandan sonrakı günün səhəri Azərbaycanın Müdafiə Nazirliyi rəsmi Youtube kanalında video yayıb. Nazirliyin saytındakı rəsmi məlumata əsasən, videoda gecə döyüşlərinin nəticəsi əks olunub.

Videonun təsvilində bildirilir:

Youtube DataViewer məlumatına əsasən,video Youtube-a iyulun 13-də Bakı vaxtı ilə səhər saat 08:58-də yüklənib. Videoda gündüz çəkilişlərinin əks olunduğu aşkardır, kölgələr açıq-aydın görünür.

Hətta nnəzəri cəhətdən ehtimal etsək ki, kölgələr ay işığı ilə yaranıb və çəkiliş çox həssas aparatla edilib, yenə də nəzərə almaq lazımdır ki,  həmin gün yarıparlaq olub və bu cür kontrast işıqlandırma yarada bilməzdi. Bunu WOlfram Alpha axtarış maşını ilə yoxlamaq mümkündür.

Böyük ehtimalla Müdafiə Nazirliyi hansısa arxiv materialları tapıb və hərbi əməliyyatların yeni nəticələri kimi dərc edib.

2020-ci il müharibəsi

2020-ci il sentyabrın 27-də Qarabağda başlayan və 44 gün davam edən müharibə intensiv dezinformasiya yayılması ilə müşayiət olunub.

Ermənistanda sosial şəbəkələr feyk informasiyaların yayıldığı əsas mənbə idi. Bütün müharibə dövründə bütün sosial şəbəkələrin bloklandığı Azərbaycandan fərqli olaraq Ermənistanda ancaq TikTok qismən bloklanmışdı.

Könüllülər qaçqınlara çevrildikləri zaman

2020-ci il oktyabrın 1-də Azərbaycan mətbuatı fəal şəkildə videolar yaymağa və minlərlə erməninin Qarabağdan qaçdığını bildirməyə başladılar.

Məsələn, Trend agentliyi “Erməniləri daşıyan yüzlərlə maşın Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ regionunu tərk edir (VİDEO)”.

Analoji başlıqlar bir çox xəbər saytlarında çıxıb. Məsələn, “Ermənilər Dağlıq Qarabağı tərk edir. Maşın kolonu kilometrlərlə uzanır”.

Burada iki amili qeyd etmək lazımdır. Sosial şəbəkədəki orijinal paylaşıma istinad yox idi ki, bu da həmişə mümkün saxtalaşdırmanın simptomlarından biridir. Videoda səs yoxdur, baxmayaraq ki, görüntülər müşahidə kkamerasına düşməyib, telefonla maşından çəkilib, bu da o deməkdir ki, orijinal səsli olub.

Deməli, redaksiya məxsusi olaraq səsi silib və bu da mümkün müxinasiya simptomudur.

Həqiqətən də videodan edilən skrinşotlarla axtarış nəticə verir: orijinal səsi olan video aşkar edilir. Facebook-da, o cümlədən də Youtube-da Ermənistanın 24 News xəbər saytının kanalında videonun səsli variantı var.

Belə çıxır ki, bu video ən azı iki gün əvvəl – sentyabrın 29-da çəkilib. Danışıqlardan da aydın olur ki, əslində söhbət geriyə axından gedir – bunlar hərbi əməliyyatlar başlayandan dərhal sonra Qarabağa yollanan könüllülərdir. Qarabağdan Ermənistana gedən ancaq videonu çəkən şəxsin maşınıdır.

Uydurulmuş hakerlər prezidentin sözlərini “təsdiqləyib”

Oktyabrın 28-də Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev Rusiyanın İnterfaks agentliyinə müsahibə verib və bildirib ki,

Bu sözlərin heç bir müstəqil təsdiqi yoxdur. Amma Azərbaycan mətbuatı elə həmin gün çox sürətlə aşkar etdi ki, Azərbaycan hakerləri guya Ermənistanın Müdafiə Nazirliyinin məlumat bazasını sındırıb və həlak olmuş erməni hərbçilərin adlarının olduğu sənədi oğurlayıb.

Həqiqətə uyğun olsun deyə siyahıya tanınmamış Artsax Müdafiə Ordusunun ölümünü təsdiqlədiyi hərbçilərin adları daxil edilib. Amma digərlərinin adları arasında o qədər qəribəliklərə rast gəlirsən ki, siyahının hərbi əməliyyatlarla heç bir əlaqə olmayan müxtəlif məlumat bazalarından istifadə olunaraq saxtalaşdırıldığı aydın olur.

Məsələn, siyahıda 17 nəfər Ani adlı qadın var. Əlbəttə ki, həlak olanlar arasında müqaviləli qadın hərbçilər ola bilərdi. Amma Anilərin əksəriyyəti çox gəncdir, onlardan biri 2000-ci il təvəllüdlüdür, yəni çağırışçı yaşında:

Həmçinin siyahıda 11 Lilit, 4 Larisa (birinin 19 yaşı var), əksəriyyəti 19-20 yaşlarında olan onlarla Ann, Susann və Ruzann var.

Tərkibində latın hərflərinin olduğu çox sayda adlar da var ki, bu da hansısa səndlərin uğursuz skan olunduğundan xəbər verir, mətnin tatınması zamanı yanlış şriftlər ortaya çıxmış ola bilər.

Hətta adının yerinə üç samit hərfdən ibarət abbreviatura olan üç nəfər də var və bu, siyasi partiyalarından birinin – Çiçəklənən Ermənistan Partiyasının abbreviaturasıdır.

Bir sözlər “hakerlər” əllərinin altında olan müxtəlif insanların siyahılarından istifadə edərək siyahını doldurublar ki, İlham Əliyevin sözlərini “sübut etsinlər”.

Ermənistan-Kolumbiya və Ermənistan-Serbiya terrorçuları

Türkiyə təbliğatı da informasiya müharibəsində fəal iştirak edib. Türkiyə mətbuatında ermənilərin kürd terrorçularla əlaqəsi haqda feyklər yer alıb.

Türkiyənin CNN TÜRK kanalı oktyabrın 3-də Kürd Fəhlə Partiyasından (PKK) olan kürd terrorçularının ermənilərin tərəfində Qarabağda döyüşdüyü haqda material hazırlayıb. Sübut kimi də guya erməni və kürd terrorçuların birlikdə əks olunduğu foto təqdim olunub.

Əslində bu fotoda Kolumbiya Milli Ordusunun (FARC) bayrağı əks olunub.

Ermənistan və Kolumbiya bayraqlarını çox vaxt səhv salırlar, çünki rəngləri eynidir, amma əks sıralama ilə. Məsələn, 2016-cı ildə azərbaycanlı məmur vətənpərvərlik coşqusu ilə Ermənistan əvəzinə Kolumbiya bayrağını sındırmışdı.

Ermənistan tərəfində döyüşən muzdlularla bağlı başqa bir feyk məşhur serb aktyor Miloş Bikoviçlə bağlıdır. Sentyabrın 29-da Türkiyənin derindusunce.org saytı Twitter-də Miloş Bikoviçin şəklini paylaşıb və

Tvit daha sonra silinib, amma skrinşot qalıb.

Foto əslində “Koşare” hərbi filminin çəkilişlərindən götürülüb.

Aktyorun özü Twitter-də Türkiyə nəşrinə cavab verib:

Sad ozbiljno:@DDGrubu Ne znam zašto ste okacili sliku sa snimanja filma… smešno i neozbiljno za jednu vrlo ozbiljnu temu.

— Biković (@Bikovic) September 29, 2020

Azərbaycan və Türkiyə mətbuatı həmçinin fəal şəkildə suriyalı döyüşçülərin Ermənistan tərəfdən müharibədə iştirak etdiyi haqda məlumatlar yayıb.

Oktyabrın 1-də eyni zamanda bir çox Türkiyə və Azərbaycan nəşrlərində “Suriyalı terrorçular Ermənistan işğalçı qüvvələrinin tərkibində” şablon başlıqlı materiallar dərc olunub. Təsdiq olaraq guya Ermənistan sosial şəbəkələrində yayılan foto təqdim edilib, yenə də mənbə göstərilmədən.

Əslində isə fotoda Suriyada, Rocavda 2019-cu ildə erməni əhalinin islamçı terror qruplarından qorumaq üçün formalaşdırılmış erməni dəstəsi əks olunub, bu haqda ərəbdilli mətbuatda məlumat da yer alıb.

---

Bakı və Yerevandan olan müəlliflərin hazırladığı tədqiqatda onların seçdiyi terminalogiya və toponimika istifadə olunur. Məqalədəki terminlər, toponimlər, fikir və ideyalar layihə donorlarının, JAMnews və ya ayrı-ayrı əməkdaşlarının fikir və ideyaları ilə üst-üstə düşməyə də bilər