İkinci Qarabağ müharibəsində informasiya silahı. Azərbaycandan dəyərləndirmə

İkinci Qarabağ müharibəsində feyk xəbərlər

Bir çox ekspertlər 2021-ci ilin payızında baş verən ikinci Qarabağ müharibəsini hərbi əməliyyatları müşayiət edən informasiya məkanındakı təbliğat hücumlarının miqyasına görə misilsiz hesab edirlər.

Yerevanda və Bakıda tədqiqatçılar “qarşı tərəfin” istifadə etdiyi “informasiya müharibəsi” alətlərini analiz ediblər. Aşağıda azərbaycanlı müəllifin Ermənistan tərəfindən aparılan təbliğata dair tədqiqatının nəticələri əks olunub.

Hər iki məqalədə müəlliflərin seçdikləri terminologiya və toponimikadan istifadə olunub.

Qarabağ zonasında Azərbaycan və Ermənistan qüvvələri arasında silahlı münaqişə 2020-ci il sentyabrın 27-dən 44 gün müddətində davam edib. Bu vaxt ərzində hər iki tərəfdən ən azı səkkiz min nəfər həlak olub, itkin düşənlərin axtarışı hələ də davam edir. Noyabrın 10-da Azərbaycan və Rusiya prezidentləri, o cümlədən də Ermənistanın baş naziri hərbi əməliyyatların dayandırılması haqda üçtərəfli bəyanat imzalayıblar. Razılşmaya daxil olan əsas maddələr Dağlıq Qarabağ ətrafındakı rayonların Azərbaycanın nəzarətinə qaytarılması; regiona Rusiya sülhməramlılarının yerləşdirilməsi; əsirlərin dəyişdirilməsi və qaçqınların qayıtmasından ibarətdir.

• Azərbaycanın poçt markası Ermənistanda müzakirə obyektinə çevrilib
• Zirehli jilet xilas etmir? İkinci Qarabağ müharibəsi günlərində jurnalistlərin işi haqda
• Ermənistan tərəfinin məğlubiyyətinin səbəbləri: ikinci Qarabağ müharibəsinin mifləri və reallığı

2020-ci il sentyabr-noyabr aylarında Qarabağda 44 günlük müharibə zamanı Ermənistan və Azərbaycan arasında davam edən informasiya müharibəsi də kifayət qədər sərt idi. Əgər Azərbaycan hakimiyyəti daha çox preventiv nəzarət üzərində diqqəti cəmləmişdisə (bunun üçün ölkədə sosial şəbəkələrə çıxış məhdudlaşdırılmışdı, bəzi messengerlər bloklanmışdı),  Ermənistan hakimiyyəti sosial şəbəkələri azad buraxaraq, hakimiyyətin addımları və ordunun müdafiə qabiliyyəti ilə bağlı tənqidi məlumatların dərc olunması ilə bağlı cinayət məsuliyyəti tətbiq etmişdi. Çox sayda xəbərlər arasında həmin ərəfədə tam uydurma və ya qismən təhrif olunmuş xəbəri həqiqidən ayırd etmək çətin idi.

Əsasən xəbərlər (yaxud hətta sosial şəbəkələrdə xüsusi yaradılmış səhifələr) belə vəzifələr qoyurdu:

1. Yalnız bir münaqişə tərəfində mülki əhalinin ziyan çəkdiyinə inandırmaq. Bu cür feyklər beynəlxalq auditoriyaya ünvanlanmışdı.
2. Rəqibi hərbi itkilərlə qorxutmaq. Bu məqsədlə bir neçə variantda “həlak olanların siyahısı” ortaya çıxdı, hansıları ki, feyk “Azərbaycan mediası” (əslində Ermənistanda yaradılmış) Azərbaycan auditoriyasına təqdim edirdi
3. Öz cəmiyyətini rəqibin məğlub olduğuna inandırmaq. Bunun üçün ən uyğunu “qaçan Azərbaycan ordusunun” video və fotoları idi.

Bəzi misallar.

1.

Bu xəbər Ermənistan mediasında, o cümlədən də Telegram kanallarında noyabrın 8-də yayılıb: “Ermənistan ordusunun əməliyyatları nəticəsində düşmən Berdzor dağlarından qaçıb”.

Xəbərə Ermənistan Müdafiə Nazirliyinin videosu da əlavə olunub və bu görüntülər eyni tipli minlərlə feykə oxşayırdı: əslində izləyicinin həmin videonun harada, nə zaman, kim tərəfindən çəkilməsi, hətta bu videoda kimlərin əks olunduğu haqda heç bir anlayışı yoxdur.

Telegram-dakı teqlərə görə axtarırıq və ya başlığın açar sözlərini YouTube-da axtarış bölməsinə daxil edirik və xeyli daha əvvəl yüklənmiş oxşar videolar tapırıq. Xəbərdə söhbət konkret vaxtdan getdiyi üçün təkzib üçün görüntülərin köhnə videodan montaj olunduğunu sübut etmək yetərlidir. Hər iki videonu yükləyərək, onların kadrlarını ardıcıl diqqətlə izləməklə bunu eləmək çox asandır.

2.

Ən məşhur erməni feyklərindən biri – Hamimiz.com saytıdır. İndi bu sayt artıq yoxdur, amma Wayback Machine, http://web.archive.org/ xidmətindən istifadə edərək onun necə olduğunu görmək mümkündür.

Ehtimal olunurdu ki, burada həlak olmuş Azərbaycan hərbçilərinin adları və axtarış sistemi var. Amma həmin sistemdə öz adlarını axtarmaq insanların ağlına gəldiyi zaman məlum oldu ki, istənilən azərbaycanlı həlak olanlar siyahısındadır.

Belə bir fikir var ki, qorxutmaqlan başqa bu sayt həm də axtarış zamanı insanların daxil etdyi pasport məlumatlarını toplamaq üçün nəzərdə tutulmuşdu.

3.

Oxşar feyk xəbər portalı Şəhidlər.info da Azərbaycan auditoriyası üçün nəzərdə tutulmuşdu, amma həqiqətən də həlak olan hərbçilər haqda real informasiya təqdim edirdi. Budur, həmin saytın Telegram kanalı.

Bu kanalın sahibləri həlak olanlar haqda məlumatı rəsmi mənbələrdən əvvəl (Azərbaycan həlak olanların adlarını ancaq müharibə bitəndən sonra açıqladı) yayırdı və bu zaman xəbərləri Azərbaycansayağı şərh edirdi – “Allah rəhmət eləsin” və ya “Qəhrəman şəhidlərimizlə fəxr edirik” ruhunda. Yəni bu, sadəcə Ermənistan media resursunun Azərbaycan dilində məlumat yayması halı deyildi, axı o zaman effekt daha az olardı. Heç də hamı Ermənistan mediasına inanmazdı. Azərbaycan mediasına isə hə.

Telegram-kanalın mənşəyini müəyyən edə bilməsəm də, onun Facebook-da eynisi var.

Son paylaşım həlak olanların axtarışında köməək təklifidir. Bununla yanaşı nömrə Azərbaycana aid deyil.

“Səhifənin şəffaflığı” funksiyasının köməyilə səhifənin haradan idarə olunduğunu aydınlaşdırmaq mümkündür.

Səhifənin iki administratoru var, hər ikisi Ermənistandandır.

4.

“Hərbi Media” səhifəsi hələ 2011-ci ildən fəaliyyət göstərməsi ilə maraqlıdır.

Onun əvvəlkilərdən fərqi ondadır ki, müharibə zamanı yox, xeyli əvvəl – 2011-ci ildə yaranıb. Həmişə də həlak olan Azərbaycan əsgərləri haqda məlumatlar dərc edib.

Müharibə zamanı isə səhifə həlak olanların gündəlik siyahılarını bu formatda dərc edirdi:

Yenə də administratorların haradan olduğuna baxırıq.

Gördüyümüz kimi 8 administratorunun Ermənistandan olmasından başqa, səhifə 2011-ci ildə Ermənistan media resursu kimi yaradılıb, amma 2017-ci ildə təyinatı dəyişdirilib.

İndi isə hər iki səhifənin Azərbaycana aid olmadığı sübut olunandan sonra “Şəhidlər.info” və “Hərbi Media” fəaliyyətini dayandırıb.

5.

“Artsaxda ərəb şeyxləri quş ovlayır” – Ermənistanın asekose.am saytı 2021-ci ilin martında belə bir xəbər dərc edib. İnformasiya müharibəsi hələ də davam edir.

Bu xəbər əvvəlki iki feykdən fərqli olaraq Azərbaycanda baş verənlərdən xəbərsiz olan ermənilərə ünvanlanıb.

Əslində bu video həqiqətən də qanunsuz ov haqda olsa da, azərbaycanlı eko-aktivist Cavid Qara tərəfindən Azərbaycanın şimal-şərqində, Qarabağdan xeyli uzaqda çəkilib.

Aşağıdakı videoda onun özüdür.

Bu hadisə – qanunsuz ov məsələsi Azərbaycan cəmiyyətində o qədər çox müzakirə və mühakimə olunub ki, hətta dövlət kanalları da bu haqda reportaj hazırlayıblar.

Belə bir şey Qarabağda baş versəydi nə Cavid ora gedə bilərdi (çünki hərbçi deyil və əraziyə giriş icazəsi yoxdur), nə də dövlət mediası bu haqda məlumat yaymazdı.