Qarabağ ermənilərinin qayıtması: Balasanyanın açıqlaması, maneələr və perspektivlər
Qarabağ ermənilərinin qayıtması
Keçmiş separatçı Dağlıq Qarabağ rejiminin Təhlükəsizlik Şurasının katibi Vitali Balasanyan bu yaxınlarda verdiyi açıqlamada Qarabağdan didərgin düşmüş ermənilərin bir gün öz yurdlarına qayıdacağına ümidini ifadə edib.
O, 2020-ci il 9 noyabr üçtərəfli atəşkəs bəyannaməsinin hələ də qüvvədə olduğunu vurğulayaraq, həmin razılaşmadakı müddəaların icra olunacağına inandığını deyib. Balasanyan həmin atəşkəs razılaşmasında nəzərdə tutulan məcburi köçkünlərin və qaçqınların geri qayıtmaq hüququnun reallaşacağına ümid bəsləyir.
Balasanyan həmçinin təhlükəsizlik məsələsinə toxunaraq, “dünyanın heç bir yerində tam sülh və təhlükəsizlik yoxdur” deyib. O, yetərincə təhlükəsizlik zəmanəti olarsa, şəxsən özünün də Qarabağa “mütləq qayıdacağını” bildirib.
Balasanyan həmçinin Rusiya Prezidenti Vladimir Putinə məktub göndərərək Qarabağdan köçkün düşmüş əhalinin geri dönmə hüquqlarının bərpasını və BMT Nizamnaməsinə uyğun təhlükəsizlik təminatlarının verilməsini xahiş edib.
Bəs ermənilərin Qarabağa geri qayıtması nə qədər realdır?
“JAMnews”un bu materialında istifadə olunan terminlər və toponimlər, fikir və ideyalar yalnız konkret yazı müəllifinin şəxsi mövqeyini və ya konkret icmanın mövqeyini əks etdirir və heç də həmişə “JAMnews” və onun ayrı-ayrı əməkdaşlarının mövqeyi və fikri ilə üst-üstə düşmür.
Vitali Balasanyan kimdir və açıqlaması niyə vacibdir?
Vitali Balasanyan Qarabağ münaqişəsinin hərbi və siyasi mərhələlərinin tanınmış fiqurudur. O, birinci Qarabağ müharibəsinin iştirakçısı, keçmiş general və “Artsax Qəhrəmanı” adına layiq görülmüş şəxsdir.
Balasanyan 2016-2019 və 2020-2023-cü illərdə özünü müstəqil elan etmiş qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasında (ermənilərin öz dövlət qurumu kimi tanıdığı Artsaxda) Təhlükəsizlik Şurasının katibi vəzifəsini icra edib.
Yəni, o, Qarabağdakı erməni icmasının təhlükəsizlik məsələlərinə cavabdeh ən yüksək rəsmilərindən biri olub. Həmçinin Balasanyan illər boyu separatçı qurumun parlamentində deputat kimi fəaliyyət göstərib və dəfələrlə Artsax prezidenti postuna namizədliyini irəli sürüb.
Belə bir tərcümeyi-hala malik şəxs kimi, onun çıxışları və mövqeyi Qarabağ erməni ictimaiyyəti arasında ciddi qəbul edilir. Balasanyanın son açıqlaması onun əvvəlki radikal mövqeyindən müəyyən uzaqlaşmanı da göstərə bilər. Bir vaxtlar Azərbaycan hakimiyyətinə qarşı sərt bəyanatlarla tanınan bu keçmiş komandir, indi reallığı qəbul edərək sülh bəyannaməsinin şərtlərinə (məsələn, bölgə əhalisinin hüquqlarının təmin olunaraq geri qayıtması) istinad edir.
Balasanyanın sözlərinin əhəmiyyəti ondadır ki, o, Qarabağ ermənilərinin gələcəyi məsələsində ümidverici bir ton təqdim edir. Onun fikrincə, əgər razılaşdırılmış sənədlər icra olunsa, müharibə nəticəsində didərgin düşmüş on minlərlə erməni geri dönə bilər.
Azərbaycanın mövqeyi: qayıdışa hansı şərtlər qoyulur?
Rəsmi Bakı bəyan edib ki, Qarabağdan köçmüş ermənilər istəsələr, geri qayıdıb öz evlərində yaşaya bilərlər, amma müəyyən şərtlər daxilində. Azərbaycan hökuməti israrla vurğulayır ki, qayıdış yalnız həmin şəxslərin Azərbaycan vətəndaşlığını qəbul etməsi halında mümkündür. Yəni Azərbaycan Qarabağ regionunda yaşayan erməniləri öz vətəndaşları kimi görməyə hazır olduğunu deyir, lakin bunun üçün onlar ölkənin qanunlarına tabe olmalıdırlar.
Prezident İlham Əliyev “Euronews”a müsahibəsində vurğulayıb ki, əgər erməni tərəfi Qarabağdakı erməni azlığının hüquqlarından danışmaq istəyirsə, onda Ermənistandan qovulmuş azərbaycanlıların da hüquqları gündəmə gəlməlidir.
Onun sözlərinə görə, sülh sazişində qaçqınların qayıdışı mövzusu ancaq qarşılıqlı şəkildə həll edilə bilər.
“Biz iki milli azlığın – həm erməni azlığının, həm də vaxtilə Ermənistandan qovulmuş azərbaycanlı azlığın hüquq və təhlükəsizlik məsələlərini, o cümlədən qayıdış hüququnu qarşılıqlı qeyd etməyi təklif edirik. Yəni təkcə ermənilərin Azərbaycana qayıtması deyil, eyni zamanda azərbaycanlıların Ermənistana qayıtması məsələsini qoyuruq”.
Azərbaycan rəsmiləri beynəlxalq tribunalarda da vurğulayırlar ki, Qarabağdan köçən ermənilər “öz istəyilə ölkəni tərk edib”. Bakı bildirir ki, onlara zor tətbiq edilməyib, əhali öz seçimiylə çıxıb gedib və Azərbaycan heç kimi qovmayıb. Bununla belə, beynəlxalq müşahidəçilər və hüquq müdafiə təşkilatları bu “öz istəyi ilə köç” narrativini şübhəli hesab edirlər. Onların fikrincə, aylarla davam edən blokada, qida və dərman qıtlığı, eləcə də qəfil hücum qorxusu erməni əhalini faktiki olaraq bölgəni tərk etməyə məcbur etmişdi.
Bu reallığa baxmayaraq, Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi rəsmi mövqedə qalaraq bildirir ki, istənilən erməni sakini ölkənin qanunlarına tabe olmaq şərtilə geri qayıtmaqda sərbəstdir və dövlət onların hüquqlarını Azərbaycanın digər vətəndaşları kimi qoruyacaq.
Kütləvi qayıdış mümkündür?
Ən çətin görünən variant budur. Yəni minlərlə erməninin yenidən Qarabağa köçməsi və orada əvvəlki kimi cəmiyyət halında yaşaması. Hal-hazırda həm Bakının, həm Yerevanın mövqeyinə, həm də Qarabağ erməni qaçqınlarının əhval-ruhiyyəsinə baxsaq, bu senari yaxın gələcək üçün real görünmür.
İlk növbədə, erməni icmasının özündə qayıtmaq istəyən kütlə yoxdur. “AzadlıqRadiosu”nun erməni xidməti 2024-cü ilin fevralında paylaşılan məqalədə yazır ki,
“Qarabağı tərk etmiş minlərlə ermənidən hələ heç kəs ora qayıtmaq istəyini dilə gətirməyib. İnsanlar hazırda Ermənistanda yerləşməyə çalışır, bəziləri başqa ölkələrə gedib, bir sözlə, həyatlarını Qarabağsız qurmağa məcburdurlar.
Bu düşüncəni kütləvi şəkildə dəyişdirmək yalnız o halda mümkündür ki, bölgədə ciddi müsbət dəyişikliklər olsun: sülh sazişi imzalansın, beynəlxalq təhlükəsizlik mexanizmləri qurulsun, Azərbaycan tərəfi inam yaradacaq addımlar atsın (məsələn, amnistiya, dil hüquqları, mədəni irsin qorunması və s. sahələrdə jestlər).
Bundan əlavə, kütləvi qayıdış üçün infrastruktur da olmalıdır. Hazırda Qarabağda yaşayış yerlərinin böyük hissəsi boşdur, bəziləri dağıdılıb, kommunal xidmətlər məhduddur. 2020 müharibəsindən sonra qalan erməni əhalisi belə, 2023 blokadası zamanı ərzaq, yanacaq qıtlığından əziyyət çəkirdi. İndi təsəvvür edək ki, 50 min insan geri qayıdıb Xankəndi və ətrafında məskunlaşır – onları kim yedizdirəcək, iş yerləri necə olacaq, inzibati idarəetməni kim həyata keçirəcək? Bu suallar cavabsızdır”.
Azərbaycan o şərtlə kütləvi qayıdışa razı olar ki, bütün idarəetmə tam Azərbaycanın nəzarətində olsun, yəni yeni qayıdan ermənilər ayrıca siyasi status tələb etməsin.
Realist yanaşsaq, yaxın illərdə kütləvi qayıdış ancaq ümumi sülh prosesi tam həllini tapandan, Ermənistan-Azərbaycan münasibətləri tam normallaşandan sonra müzakirə mövzusu ola bilər. İndiki mərhələdə daha çox fərdi və simvolik addımlar ehtimal olunur.
“Böyük Qayıdış” və iki icmanın paralel geri dönüşü
Qarabağ ermənilərinin qayıdışı məsələsi istər-istəməz Azərbaycanlı məcburi köçkünlərin öz yurdlarına dönməsi prosesi ilə müqayisədə nəzərdən keçirilir. Azərbaycan hökuməti 2020-ci il müharibəsindən sonra işğaldan azad olunmuş ərazilərə öz qaçqınlarını yerləşdirmək üçün “Böyük Qayıdış” adlanan dövlət proqramına start verib.
Bu proqram çərçivəsində artıq bir neçə kənd və qəsəbədə infrastruktur yaradılaraq köçkün ailələri yerləşdirilib. Məsələn, Zəngilan rayonunun Ağalı kəndi ilk pilot layihə kimi 2022-ci ildə bərpa edilib və onlarla ailə oraya köçürülüb. Ümumilikdə, rəsmi məlumata görə, indiyədək minlərlə məcburi köçkün öz doğma torpaqlarına geri qayıdıb. Qarşıdakı illərdə isə Laçın, Kəlbəcər, Füzuli, Ağdam kimi rayon mərkəzlərinin yenidən qurulması və kütləvi köç başlaması planlaşdırılır.
Bu kontekstdə sual yaranır: əgər Qarabağ ermənilərinin də qayıdışı baş tutarsa, iki icmanın paralel şəkildə geri dönüşü necə uzlaşacaq? Teorik baxımdan, əgər həm azərbaycanlılar, həm də ermənilər eyni vaxtda öz evlərinə dönərsə, Dağlıq Qarabağ bölgəsində yenidən çoxmillətli demoqrafiya yaranacaq.
Müharibədən əvvəl, yəni sovet dövründəDağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində əsasən ermənilər (76%-ə yaxın) və azərbaycanlılar (21%-ə yaxın) yaşayırdı. Xankəndi şəhərində, Xocavənd (Martuni), Ağdərə (Mardakert), Əsgəran kimi rayonlarda ermənilər çoxluq idi, amma Şuşa şəhəri, Xocalı (İvanyan) qəsəbəsi və Hadrut rayonunun bəzi kəndlərində azərbaycanlı icmaları vardı.
1988-1994 müharibəsi nəticəsində Azərbaycanlılar Qarabağdan tam qovuldu, 2023-cü ildə isə erməni əhalisi çıxıb getdi. Beləliklə, hər iki toplum öz yurdlarından sürgün edilmiş oldu. İndi “böyük qayıdış”lardan danışılırsa, bu, əslində tarixi ədalətin bərpası kimi qəbul edilə bilər: hər iki xalqın nümayəndələri öz ata-baba torpaqlarına qayıdırlar. Amma bunun həyata keçirilməsi həssa yanaşma tələb edir.
Azərbaycanın prioriteti aydındır: ilk növbədə, öz məcburi köçkünlərini yerləşdirmək. Hazırda dövlət büdcəsindən və beynəlxalq tərəfdaşlardan böyük maliyyə ayrılaraq dağıdılmış Azərbaycan şəhər və kəndləri yenidən salınır, yollar çəkilir, minalardan təmizləmə aparılır. Bu iş görülərkən Azərbaycan təkbaşına hərəkət edir və bölgədə yalnız öz qanunlarını tətbiq edir. Yəni Xankəndi də daxil olmaqla, keçmiş DQMV ərazisi artıq “Qarabağ iqtisadi rayonu” adı ilə Azərbaycanın inzibati sisteminə inteqrasiya olunub.
Bu yeni reallıqda Azərbaycan planlaşdırır ki, məsələn, Ağdam şəhəri yenidən inşa edilsin və buraya əvvəlki azərbaycanlı sakinlər qayıtsın; Şuşa artıq Azərbaycan mədəniyyət paytaxtı elan olunub, orada yüzlərlə azərbaycanlı ailə məskunlaşdırılır; Hadrut və Xocavənddə yenidən azərbaycanlı kəndləri salınır.
Bu müddətdə təbii ki, erməni əhalinin faktiki mövcudluğu sıfırdır. Belə bir vaxtda ermənilərin də qayıtması gündəmə gəlsə, praktiki suallar ortaya çıxacaq: Qayıdan erməni ailələr harada yerləşdiriləcək? Məsələn, Xankəndidə (Stepanakertdə) onların evləri hazırda boşdur, ancaq Azərbaycan hökuməti ora da öz köçkünlərini (1990-cı illərdə Xankəndini tərk etmiş azərbaycanlıları) qaytarmaq istəyir.
Şuşa şəhərinə erməni qayıdışı isə xüsusilə həssasdır. Çünki Şuşa müharibə rəmzidir və Azərbaycan cəmiyyəti orada yenidən erməni sakinlərin yaşamasını emosional olaraq qəbul etməyə bilər. Yaxud Ağdama erməni qayıdışından söz gedə bilməz, çünki orası tam azərbaycanlı şəhəri idi.
Deməli, erməni sakinlərin qayıda biləcəyi əsas yerlər özlərinin keçmişdə kompakt yaşadıqları məkanlardır: Xankəndi şəhəri, Əsgəran rayonu, Xocavənd rayonunun mərkəzi (Martuni), Ağdərə rayonu (Mardakert) və s.
İdarəetmə və bölüşdürmə
Hər iki icmanın eyni ərazidə birgə yaşaması üçün idarəetmə və bölüşdürmə məsələləri həllini tapmalıdır. Dövlət xidmətləri, məktəblər, bələdiyyələr çoxmillətli tərkibə hazır olmalıdır. Məsələn, Qarabağ bölgəsində qayıdan erməni uşaqlar üçün məktəbdə tədris hansı dildə olacaq? Azərbaycan Konstitusiyasına görə dövlət dili yalnız azərbaycancadır, ancaq ölkədə digər etnik qrupların öz dillərində təhsil almasına məhdud şəkildə imkan verilir (rus, gürcü, ləzgi məktəbləri var).
Ermənilərin kütləvi qayıdışı halında, böyük ehtimalla onlar da öz dillərində təhsil hüququ tələb edəcəklər. Bu da həssas mövzudur, çünki Azərbaycan cəmiyyətində bəziləri bunu ayrı-seçkilik və ya muxtariyyət tələbinin başlanğıcı kimi qələmə verə bilər. Digər tərəfdən, verməsə, erməni ailələr öz uşaqlarını tamamilə azərbaycandilli məktəbə göndərməyə həvəs göstərməyəcək, bu da qayıdışı çəkindirən bir amilə çevriləcək.
Belə mürəkkəb məsələləri həll etmək üçün koordinasiyalı yanaşma lazımdır. Azərbaycan hələlik prinsip etibarilə deyir ki, “ermənilər qayıda bilər, lakin hamı kimi bizim qanunlara tabe olmalıdırlar”. Bu isə o deməkdir ki, rəsmi Bakı ayrıca mexanizm qurmağa meylli deyil; sadəcə fərdi müraciətlər əsasında proses gedə bilər.
Ermənistan isə, bu məsələyə qarışmaqdan çəkinir, qaçqınlarının haqqını müdafiə etmir ki, sabit sülhə xələl gəlməsin. Belə olan halda, əgər hansısa qayıdış olacaqsa, bu, çox güman, beynəlxalq təşkilatların və ictimai qurumların təşəbbüsü ilə gündəmə gələcək. Məsələn, Avropa İttifaqı rəsmiləri BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının (UNHCR) xətti ilə həm Qarabağ ermənilərinin, həm də digər qaçqınların könüllü dönüşü üçün proqramlar təklif edə bilərlər.
Artıq 2024-cü ilin ortalarında Aİ xüsusi nümayəndəsi Toivo Klaarın “ermənilərin təhlükəsiz və ləyaqətli geri dönüşü” barədə dediyi sözlər Bakının etirazına səbəb olmuşdu. Azərbaycan XİN o vaxt cavabında vurğulamışdı ki, Qarabağ ermənilərinin qayıdışı məsələsi, Ermənistan SSR-dən qovulan azərbaycanlıların qayıdışı məsələsi ilə birgə nəzərdən keçirilməlidir və “bunlar qarışdırılmamalıdır””deyən Avropa rəsmilərinə qarşı çıxmışdı.
Yəni, Azərbaycan üçün bu, bir növ diplomatik ticarət mövzusudur: ya hamı qayıdır, ya heç kim. Praktiki planda isə rəsmi Bakı böyük ehtimalla Qarabağ ermənilərinin kütləvi dönüşünü arzuolunmaz sayır, çünki bu, yenicə hərbi zəfərlə həllini tapmış saydığı Qarabağ problemini yenidən canlandıra bilər. Buna görə də, bəlkə də Azərbaycan üçün ən rahat variant həm öz köçkünlərinin, həm də ermənilərin qarşılıqlı olaraq qayıtmaması və insanların indiki yerlərində (Ermənistanda və Azərbaycanın işğaldan azad edilmiş ərazilərində) yaşamasıdır.
Bu reallığı Paşinyan da dilə gətirir. O qeyd edir ki, qaçqınların qayıdışı mövzusunu qaldırmaq yeni gərginlik ocağı yaradır və hazır sülhü poza bilər.
Qarabağ ermənilərinin qayıtması
