“Qan, tər, gözyaşı və səriştəli idarəçilik” – politoloqdan Ermənistanın böhrandan çıxış formulu
Ermənistanda ikinci Qarabağ müharibəsinin nəticələrinin doğurduğu siyasi böhran davam edir.
Ermənistanda nə və niyə baş verir, vəziyyət necə həll oluna bilər, Qarabağ münaqişəsi nə yerdə qaldı və Ermənistan böhrandan çıxmaq üçün nələrdən keçməlidir?
Qafqaz İnstitutunun direktoru, politoloq Aleksandr İskəndəryandan vəziyyətin detallı analizi.
“17+” “Nikolun getməsini” tələb edir
Ermənistanda siyasi böhran təbii prosesdir, çünki hərbdən sonrakı vəziyyətdir və müharibədə məğlubiyyətdən doğan emosional şok davam edir.
Qarabağ üzrə üçtərəfli bəyanat Ermənistanda etirazlar silsiləsinə səbəb oldu, amma bu prosesi şəbəkə adlandırmaq olmaz. Əhəmiyyətli səviyyədə bu, elita etirazıdır “17+” adını alan 17 müxtəlif mənşəli müxalif siyasi qüvvə tərəfindən siyasiləşdirilib.
Amma bir sıra səbəblərdən öz mitinqlərini təbliğ etmək və kütləviyə çevirmək hələlik onlarda alınmır.
Səbəblərdən biri etirazların sırf siyasi olması ilə bağlıdır.
Xarici siyasət, Qarabağ münaqişəsi, Azərbaycanla sərhədlə bağlı problemlərin nizamlanmaması kimi problemlər irəli sürülür, amma sosial mələlələr yoxdur.
Etirazlarçılar – 2018-ci il inqilabından fərqli olaraq – əsasən kişilərdən ibarətdir. Çox az qadın və orta yaşlı kişi iştirak edir. Bunlar siyasətlə maraqlanan, siyasətin mühüm olduğu insanlardır.
Digər səbəb falstartdır. Müxalifət sadəcə hərbdən sonra yaranan etiraza rəhbərlik etməli olub. Amma küçədə qışdır, soyuqdur, Yeni İldir. Bu zaman kəsiyində küçəyə az adam çıxır.
Bundan başqa, şüarlar özlüyündə tam neqativdir. “Nikolu göndər” – bu, 2018-ci il məxməri inqilab zamanı istifadə olunan “Serji rədd et” şüarının kalkasıdır. Müxalifətin “nəyinsə naminə” pozitiv proqramı yoxdur, onlar “nəyəsə qarşı” çıxış edirlər.
Maneələrin aradan qaldırılması, əlbəttə ki, vacibdir, amma bu vasitədir, məqsəd deyil. Əgər mən divarda dəlik açıramsa, bunu nə üçünsə edirəm – pəncərə, qapı və sairə qoymaq üçün. Hazırkı hökuməti göndərmək – nə üçün? Məqsəd nədir? Sonra nə edəcəyik? O mane olur? Bəli. Amma nəyə mane olur?
Yenə də 2018-ci il inqilabı ilə müqayisə etsək, o zaman müsbət tezislər də vardı.
Onlar hədsiz primitiv, prinsipcə yerinə yetirilməsi mümkün olmayan, çox vaxt gülünc, amma kütləyə hesablanmışdı. Məsələn, “banklar kreditlərə görə pul götürməyəəklər”, “yol polisi və kameralar yol hərəkəti qaydalarının pozulmasını daha nəzərə almayacaq”, “oliqarxlar öz maaşlarını xalqa verəcək” və sairə. Amma bütün bunlar hansısa məqsəd kimi qəbul edilirdi.
Burada isə Nikolu göndərək, sonra isə ölkəni bərpa etmək və hansısa nəticəyə çatmaq üçün uzun və ağır iş görüləcək. Bu cür şüarlarla insanları motivasiya etmək və onları toplamaq çox çətindir.
İnsanlar inqilabdan iki il sonra nəticələr hələ də görünmədiyi halda növbəti inqilaba qalxmaq istəmirlər.
Onlar çətin ki, hazırkı hakimiyyəti çox sevirlər və dəstəkləyirlər, amma bu məqsədlər üçün küçələrə çıxmaqda da məna görmürlər.
“Qan, tər və gözyaşları. İrəlidə çətinliklər var”
İkinci Dünya Müharibəsinin əvvəlində İngiltərədə baş nazir vəzifəsinə Uinston Çörçil təyin edilmişdi. Böyük Britaniyada ona münasibət çox mürəkkəb idi, amma ölkənin çox çətin və böhranlı vəziyyətdə olduğunu və onun ölkəni irəliyə apara biləcək insan olduğunu anlayaraq onu seçdilər.
Seçildiyi zaman o, nitqlə çıxış edib: “Mən britaniyalılara qan, tər və gözyaşından başqa heç nə vəd edə bilmərəm. İrəlidə nəhəng çətinliklər var”.
Qarşıdakı institutlaşma üzrə, dövlətin bərpası üzrə, ona hər hansı funksiyaların verilməsi üzrə çətin işlər haqda danışaraq belə tez insanları toplamaq mümkün deyil. Müxalifət bu haqda açıq və ya dolayı yolla deyir.
Amma bunlar kütlələrə atılan şüarlar deyil. Çörçil Lordlar Palatası qarşısında çıxış edirdi, sadə britaniyalılar qarşısında yox. Bizdə isə “Lordlar Palatasının” kimin əlində olduğunu bilirik.
Bizi ya Uqo Çavesin rəhbərliyi altında venesuelalaşma, yəni “hakimiyyətin sərt vertikalı”, ya da Ermənistan üçün ötən hakimiyyət – respublikaçılar dövründən ənənəvi olan vəziyyətə – zəif hakimiyyətə qayıdış gözləyir.
Bunlar az populyar, vəhdət olmayan, zəif legitim, özünə qapanmış hakimiyyət və müxtəlif hədəfləri olan müxtəlif mənşəli və heç bir pozitiv proqram elan etməyən müxalifətdir.
Ermənistan üçün belə kifayət qədər standart vəziyyət 1992-ci ildən 2018-ci ilə qədər davam edib.
Ermənistanın “Lordlar Palatasında” bircə dənə də siyasi partiya yoxdur
Konstitusiyaya əsasən, Ermənistan parlament idarəçiliyinin olduğu parlament ölkəsidir və burada bircə dənə də olsun siyasi partiya yoxdur. Özünü siyasi partiya elan etmiş heç bir qüvvə – nə iqtidar, nə də müxalifət – əslində klassik partiya deyil. Parlament sistemi isə siyasi partiya olmadan möövcud ola bilməz.
Nikol Paşinyanın lideri olduğu “Mənim addımım” ətrafına müəyyən biznesmen çevrələrinin toplaşdığı, iqtidar elitasına yaxın olan məmurların həmkarlar ittifaqıdır.
“17+” müxalifəti isə şəxsləndirilmiş dəstək qrupları adlandırmaq olar. Bunlar kim desəz ola bilər, bircə hər hansı ideologiyası olan formalaşmış partiyadan başqa. Buna görə sistem də möhkəm deyil.
İşlərin bu vəziyyəti Ermənistanda siyasi sahənin həmişə biçildiyinin nəticəsidir və orada heç kim qalmayıb.
Formalaşmış güclü müxalifəti, siyasətçilərin rotasiyası sistemini məhv edir, üzərinə də torpaq atırdılar, siyasi partiyalar sistemini isə mürəkkəb saxlayırdılar. İnsanların klassik yolla karyera qurmaq və siyasətçi olmaq imkanı yoxdur. Bu vəziyyətdə istənilən şəxs – tütün qabından çıxan şeytan kimi – ortaya sıçraya və hakimiyyəti ələ keçirə bilər.
Ya soyqırım və deportasiya, ya da qarabağlılarla danışıqlar
Hazırkı böhranın əsas səbəbi ikinci Qarabağ müharibəsidir. Müharibə dayandırılıb, amma Qarabağ problemi olduğu yerdə qalıb.
Yalnız format dəyişib: münaqişə bir qədər başqa formada, daha az əhalisi olan daha kiçik ərazidə və ətrafda Rusiya sülhməramlıları ilə davam edir.
Azərbaycan ərazisində 86 min kvadrat-kilometrlik ərazisinin təxminən 3 minində Azərbaycan pasportunu almaq niyyəti olmayan insanlar yaşayır ki, bu da az deyil, Cənubi Osetiyadan bir qədər kiçikdir.
Bu insanlar Qarabağ Respublikasını elan ediblər, azərbaycanlılar onu tanımır, amma Azərbaycan hakimiyyəti həmin əraziyə sirayət etmir. Azərbaycan orada hər hansı fəaliyyət göstərə bilmir və bu ərazi Bakıdan idarə olunmur.
Bu ərazi ətrafında üçüncü ölkənin əsgərləri dayanıb və bu ərazini Azərbaycan hakimiyyətinin təsirindən qoruyur. Bu isə o deməkdir ki, problem həll olunmayıb.
Qarabağlılar var və uzun müddət davam edə bilməyən vəziyyət var. Amma nə etmək mümkündür?
İkisindən biri: bütün bu insanları öldürmək və ya deportasiya etmək, yəni məsələni Hadrutda, Cəbrayılda və ya Kəlbəcərdə olduğu kimi həll etmək; ikinci yol – bu insanlarla razılığa gəlmək.
Amma Azərbaycan bütün bu insanları öldürə bilməz, hər halda yaxın beş ildə, çünki orada Rusiya sülhməramlıları dayanıb və onlarla razılığa gəlmək istəmir. Müvafiq olaraq problem qalır.
Erməni cəmiyyəti subyektliyə sahib olmalıdır
Ermənilərin bu problemi həll etməyə cəhd göstərməsi üçün subyektliyə sahib olması, müəyyən dərəcədə institutlaşmış dövlət qurması lazımdır.
Və bu vəzifə həm Ermənistan, həm də Dağlıq Qarabağ cəmiyyəti qarşısında durur – problemi Qarabağda yaşayan insanların xeyrinə həll etməyə kömək edəcək belə mexanizmlər yaratmaq. Deportasiya və ya qətllər yolu ilə yox, insanların özlərinin iştirakı ilə onların taleyinin müəyyən edilməsi yolu ilə.
Ancaq dövlətin funksiyalarının bərpası, strukturların, o cümlədən də ordunun institutlaşması nəticəsində mübarizəyə başlamaq mümkündür. Yeri gəlmişkən, hazırkı müxalifətin məntiqi bu açardadır. Olan artıq olub və üçtərəfli bəyanatı ləğv etmək müharibəyə başlamaq deməkdir və ola bilər ki, bu dəfə həm də Rusiya ilə.
Öncə subyektliyə sahib olmaq lazımdır, hazırkı Ermənistan dövləti belə subyektliyə sahib deyil, müvafiq olaraq maneələri aradan qaldırmaq lazımdır.
Qarabağ probleminin iki aspekti: Azərbaycanın (ərazi) və Ermənistanın (humanitar).
Azərbaycan bildirir ki, Qarabağı bizə verin, çünki bizimdir. Siz bizə lazım deyilsiz, bizə ərazilər lazımdır. Bu, ərazi məntiqidir.
Ermənistan aspekti isə aşağıdakından ibarətdir: Qarabağ sadəcə ərazi deyil, həm də orada yaşayan insanlardır. İnsanların özləri olmadan onların taleyini həll etmək olmaz, onlardan necə, harada və hansı formada yaşamaq istədiklərini soruşmadan, onları öldürərək. Söhbət humanitar aspektdən, dünyanın istənilən nöqtəsində istənilən insanın sahib olduğu hüquqlara sahib olan insanların taleyindən gedir. Bu da erməni tərəfinin məntiqidir.
Müvafiq olaraq, bu iki məntiq bir-biri ilə toqquşur, ikinci məntiqin – insanlara qarşı münasibət məntiqinin üstün gəlməsi üçün onlar mahiyyətləri etibarilə subyektlik tıdim etməlidirlər və subyektliyi inşa etmək lazımdır.
Münaqişə formatı
9 noyabr bəyanatı sülh haqda saziş deyil. Bu, atəşkəs haqda, yenidən qan tökülməməsi üçün hansısa mexanizmlərin yaradılması haqda bəyanatdır.
Bu bəyanatda Qarabağ münaqişəsi haqda bir hərf də yoxdur, Qarabağın statusu haqda heç nə razılaşdırılmayıb. Münaqişənin nizamlanması üzrə hadisələrin gələcək inkişafı istənilən formatda mümkündür – ATƏT-in Minsk Qrupu formatından tutmuş formatsızlığa qədər.
Amma danışıqlar formatı olmayan münaqişə pis variantdır, çünki danışıqlar münaqişənin özünün gedişatına müsbət təsir edir.
Məsələn, MQ ideyasının əsasında problemin konsensus yolu ilə həlli ideyası dayanırdı, konsensusun nə olması isə önəmli deyildi, əsas odur ki, atışaraq yox, danışaraq əldə olunsun.
Azərbaycanın müharibədən əvvəl də münaqişəni konsensuz yolu ilə həll etmək istəməməsi isə başqa məsələdir, müharibədən sonra isə heç istəməyəcək. Bu da çox çətindir.
Minsk Qrupu hətta öz formatını bərpa etsə də, əvvəlki kimi artıq olmayacaq – siyasi cəhətdən olmayacaq, hüquqi cəhətdən isə hətta baş verənlərdən sonra da qala bilər.
Hətta Əliyev Bakıya gələn iki həmsədrə “siz niyə gəlmisiz, sizi heç kim çağırmayıb” kimi qeyri-diplomatik sözlər deyəndən sonra da. O, bunu dərc olunması üçün deyib, sonra isə onlarla danışıqlar apardı, həm də təklikdə.
Müvafiq olaraq, bəzi vasitələrdən biri MQ-nun bərpasıdır. Belə bir şey əvvəl də olub. MQ bir neçə dəfə ölüb və yenidən doğulub, sadəcə bu dərəcədə yox, belə müharibə olmamışdı.
Yeni format da ola bilər. Bu yeni formatın mövcud olması üçün də yenə də həm ermənilərdən, həm də azərbaycanlılardan soruşmaq lazımdır. Onlardan soruşmaq üçün isə oonlar subyektliyə sahib olmalıdırlar.
Bütün bunlardan sonra nə olacaq?
İndi emosional şok yaşanır, amma bu keçəcək. Müharibədə məğlub olan ölkələr çoxdan da çoxdur. Gürcüstan iki dəfə, hətta daha çox bu cür məğlubiyyətə məruz qalıb. Münaqişənin həllində uzağa gedə bilməyib, amma mövcudluğunu davam etdirir. Azərbaycan 26 il bu vəziyyətdə mövcud olub. Dünyada heç vaxt məğlubiyyət yaşamayan ölkə yoxdur.
Şokdan sonra baş verənlərin qəbulu, vəziyyətin rasionalizasiyası baş verəcək.
Yollar çox müxtəlifdir: 90-cı illərin əvvəllərində Abxaziyada məğlubiyyətdən dərhal sonra Gürcüstanda olduğu kimi dövlət funksiyalarının dağılması və parçalanmasından tutmuş bu funksiyaların bərpasına və gələcəkdə problemlərin həlli yolunda irəliləməyə qədər. O cümlədən Qarabağ probleminin.
Bunun öhdəsindən gəlmək üçün mövcud olan reallığı qəbul etmək və dövlət quruculuğu üçün lazım olan təməlləri inşa etməyə başlamaq lazımdır.
Ölkə vətəndaşlarında öz seçimlərinə görə məsuliyyət hissi yaranmalıdır.
Nikol Paşinyan və “Mənim addımım” bizdə mövcud olan vəziyyətin səbəbi deyil, nəticəsidir.
80-ci illərin sonlarında, 90-cı illərin əvvəllərində müstəqillik uğrunda hərəkatın ən başlanğıcında erməni cəmiyyətində ziyalılığa tələbat vardı. Bu insanlar ağıllıdır, onlar hakimiyyətə gələcək və ölkəmiz üçün xeyirli olan bir şey düşünüb tapa biləcəklər.
Sonra sərtliyə tələbat vardı – prezident Robert Koçaryanın dövründə. Sərt, döyüşmüş, möhkəm, o, problemləri kişiyana həll edə biləcək.
Sonra konsensusa tələbat yarandı – orada və burada, bizimkilərə və sizinkilərə, , hansısa formada həll edə bilər, elə edə bilər ki, yaxşı olsun, problem həll olunacaq.
2018-ci ildə dürstlüyə tələbat vardı, fərqi yoxdur bacarırlar, ya yox, əsas odur ki, dürüst olsunlar.
Qarabağ münaqişəsinin həllinə qədər çətin, ömrüm çatsın, amma ümid edirəm ki, səriştəlik tələbatı yaranana qədər yaşaya bilərəm.
Bax, insanlar dürüst və ya ziyalını yox, “qan, tər və gözyaşı” prinsipi ilə iş görə biləcək oğlanı seçdikləri zaman səriştəyə tələbat yaranacaq, o zaman millət quruculuğu mərhələsi başlayacaq və harasa aparıb çıxara biləcək.
Amma bu mərhələyə gəlib çıxa biləcəyimiz müddət illərlə yox, nəsillərlə ölçülür. İndi baş verənlər açıq şəkildə sovet nəslinin postsovet nəsli ilə dəyişməsidir.
Bütün müxtəlif mənalarda sovet təcrübəsi olmayan insanların – Paşinyan və onun komandasının isə belə təcrübəsi yoxdur – çox şey öyrənməsi, təcrübə toplaması, başının daşa dəyməsi lazımdır, bu isə zaman alan bir şeydir.
Dərc olunan materialdakı terminlər, toponimlər, fikirlər və ideyalar onun şəxsinə aiddir və JAMnews-un və ya onun ayrı-ayrı əməkdaşlarının fikirləri və ideyaları ilə üst-üstə düşməyə bilər. JAMnews dərc olunan materialların altında yazılan və təhqir, təhdid, zorakılığa çağırış və ya başqa səbəblərdən etnik narazılıq doğuran kimi dəyərləndirilən şərhləri silmək haqqını öz üzərində saxlayır.
