Gürcüstan hökuməti niyə Xudoni SES-in tikintisi üzrə milyardlıq layihəni təkbaşına həyata keçirmək qərarına gəlib?

Gürcüstan hökuməti qiyməti 1 milyard ABŞ dolları olan  Xudoni SES-in tikintisi üzrə layihəni təkbaşına həyata keçirmək niyyətindədir.

Xudoni SES Gürcüstanın ən iri enerji layihələrindən biridir. SES-in tikintisi hələ kommunist hakimiyyəti dövrlərindən planlaşdırılıb.

Yerli əhali və ekoloqların qarşı çıxdığı milyardlıq SES-in tikintisi “Trans Electrica Ltd” Britaniya-Hindistan şirkəti tərəfindən həyata keçirilməliydi. Bununla belə, hökumət sərmayədarı “kənarlaşdırmaq” və  layihəni təkbaşına həyata keçirməyə başlamaq niyyətindədir. Bu məsələylə bağlı danışıqlara artıq start verilib. Bu məlumatı Jamnews-un müxbirlərinə “Trans Electrica” şirkətində də təsdiqləyiblər.

“SES-in tikintisi mütləq davam etdiriləcək və onu dövlət həyata keçirəcək”, – Gürcüstanın energetika naziri Kaxa Kaladze bildirib.

Müqavilənin şərtlərinə əsasən, “Trans Electrica Ltd” tikintiyə 28 aprel 2012-ci il tarixində başlamalıydı. Amma Britaniya Vircin adalarında qeydiyyatdan keçmiş şirkət üzərinə götürdüyü müqavilə şərtlərinə əməl etməyib və indiyə qədər də tikinti işlərinə başlaya bilməyib. Buna səbəb həm şirkətin maliyyə problemləri, həm də yerli əhali və ekoloqların etirazı olub.

Bu gün hakimiyyət bildirir ki, “Trans Electrica Ltd”ni layihədə iştirakdan uzaqlaşdırmağa və SES-in tikintisini yeni sərmayədar cəlb etmədən təkbaşına həyata keçirməyə hazırdır:

“Hazırda sərmayədarla danışıqlar aparılır. Biz layihəni dövlətə təhvil verməyi təklif edirik. SES-in tikintisi mütləq davam etdiriləcək, çünki bu, ölkənin iqtisadi inkişafı üçün vacibdir”, – Kaxa Kaladze aprelin 19-da bu bəyanatla çıxış edib.

Gürcüstanın energetika qurumunun məlumatına görə, “Trans Electrica Ltd” şirkəti ilə danışıqlar bir ay əvvəl başlayıb və bir neçə aya başa çatacaq. Güman edilir ki, layihə dövlətə bir il sonra tam təhvil veriləcək. Nazirin bildirdiyinə görə, sərmayədar həm də ona simvolik qiymətə – 1 lariyə satın aldığı 1,400 hektar torpağı da dövlətə qaytarmalı olacaq.

“Trans Electrica Ltd” şirkətində də hakimiyyətlə danışıqlara başlanması haqda informasiyanı təsdiqləyiblər.

“Təsdiq edirəm ki, hökumət şirkət sahiblərinə müraciət edib, amma müraciətin mətni barədə məlumatım yoxdur. Danışıqlar sırf məxfi xarakter daşıyır və rəhbərliyin bu haqda məlumatı yoxdur”, – Jamnews-un müxbiri ilə söhbəti zamanı şirkətin texniki direktoru David Mirtsxulava bildirib.

Xudoni SES-in istismarından gözlənilən zərər və xeyirlər barədə söhbətlər uzun illərdir ki, səngimir. Ekoloqlar ekoloji fəlakətin mümkünlüyündən danışır, hakimiyyət isə iqtisadi mənfəət məsələsini vurğulayır.

Layihəyə əsasən, müəyyən olunmuş gücü 702 MVt, 200 metrlik tağlı beton bəndi və 364 milyon kub metrlik tam həcmli su hovuzu olan Xudoni SES-in tikintisi Xaişi kəndində (Zemo Kartli regionunda), İnquri çayında planlaşdırılır.

Bu, orta illik elektrik enerjisi istehsalı saatda 1,5 milyard kVt olan  su elektrik stansiyası İnquri SES-dən (müəyyən olunmuş gücü – 1300 MVt) sonra ikincidir. İlkin hesablamalara görə, Xudoni SES Gürcüstanın illik elektrik enerjisi istehlakının 20%-ni təşkil edəcək.

Güman edilir ki, SES-in tikintisi nəticəsində su basmanın sahəsi 528 hektar təşkil edəcək. Beləliklə də Xaişi kəndi və ona bitişik 6 kiçik yaşayış məntəqəsi suyun altında qalacaq – ümumilikdə 535 ailə.

Layihənin qiyməti 1 milyard ABŞ dollarıdır. Ümumi məbləğdən 600 milyon bəndin tikintisinə, 400 milyon isə yerli sakinlərin köçürülməsinə və başqa sosial ehtiyaclara xərclənəcək.

Sərmayədarla müqavilənin pozulmasına səbəb olaraq Kaxa Kaladze müqavilənin aşağıdakı bəndinə istinad edir: dövlət Xudoni SES tərəfindən istehsal olunan elektrik enerjisini 15 il ərzində tam almaq öhdəliyini öz üzərinə götürür, özü də kifayət qədər yüksək qiymətə – saatda 1 kVt enerji 8,88 sentə.

“Onu da nəzərə alaq ki, Türkiyədə 1 kVt.s elektrik enerjisinin alış qiyməti 3,9 sent təşkil edir”, – Kaladze qeyd edir.

“Trans Electrica Ltd” şirkətinin nümayəndələri bildirir ki, yuxarıda qeyd edilən səbəb onlara aydın deyil və tam gözlənilməz olub, çünki tarif hakimiyyətlə əvvəlcədən razılaşdırılıb və müqavilədə bu yaxınlarda, 2015-ci ilin avqustunda qeyd edilib.

İqtisadiyyat sahəsində ekspert Giya Xuxaşvili hesab edir ki, hakimiyyətin “Trans Electrica Ltd” şirkəti ilə bağladığı müqavilə əvvəlcədən şübhəli olub və burada korrupsiya razılaşmasının izi üzə çıxa bilər:

“Dövlətin konkret SES tərəfindən istehsal olunan elektrik enerjisini və özü də kifayət qədər yüksək tariflə almaq öhdəliyi tükənməz korrupsiya mənbəyidir. Maraqlıdır, görəsən, kimsə bu cür müqavilənin bağlanmasının səbəbilə maraqlanıb? Kimsə şirkətlərlə bu cür ağılsız və dövlət üçün səmərəsiz müqavilənin bağlanmasına görə cəzasını alıb?”, – deyə ekspert sual edib.

Hakimiyyət “Trans Electrica Ltd” şirkətinə müqavilənin pozulmasının əvəzində hansı məbləği ödəyəsəyi hələlik məlum deyil.

Hazırda auditor şirkəti “Trans Electrica Ltd” şirkətinin xərclərini hesablamaqla məşğuldur. Mirtsxulavanın sözlərinə görə, sərmayədar artıq layihədən öncəki tədqiqatlara 30 milyon xərcləyib.

Dövlət əsas oyunçu olaraq qalır

Ümumilikdə iqtisadiyyat üzrə ekspertlər hesab edirlər ki, dövlət tərəfindən bu cür bahalı layihənin həyata keçirilməsi səmərəsiz addımdır və ölkədə sərmayə mühitinin sağlam olmamasından xəbər verir.

«Gürcüstan üçün dünya təcrübəsi» analitik mərkəzinin direktoru Murman Mirtsxulavanın sözlərinə görə, dövlətin bu cür layihədə iştirakı iqtisadi nöqteyi-nəzərdən səmərəsizdir:

“Normal vəziyyətdə dövlət bu cür layihəni öz vəsaiti hesabına reallaşdırmaz. Dövlət bu cür geniş miqyaslı layihənin reallaşdırılmasını öz üzərinə götürürsə, bu, xüsusi hal olmalıdır. Energetika Nazirliyi Xudoni SES-in tikintisinin xüsusi hal olması ilə bağlı əsaslı sübutlar göstərməlidir. Amma bu əsasları indiyə qədər hələ heç kim görməyib”.

“Hökumət mütəmadi olaraq sərmayə mühitinin yaxşılaşdırılması və sərmayələrin həyata keçirilməsi barədə danışır, sonra da əsas iqtisadi subyektin dövlətin özü olduğu başlanğıc nöqtəyə qayıdıb”, – ekspert Giya Xuxaşvili hesab edir.

“Sovet Gürcüstanının sənaye arzusu”

Xudoni SES Gürcüstanın müasir tarixində ən ziddiyyətli layihələrdən biridir. Layihənin həyata keçirilməsi ideyası hələ 1979-cu ildə yaranıb.

İnquri çayı boyu bütün ərazinin mənimsənilməsi ilə bağlı möhtəşəm plan sovet Gürcüstanının “Sənaye Arzusu”nun bir hissəsi olub. İnquri çayı üzərində elektrik stansiyalarının tikintisinin əsas məqsədi Rusiyanın cənub regionlarının elektrik enerjisi ilə təmin edilməsiydi. Layihə 1979-82-ci illərdə “Tbilqidproyekt” tərəfindən işlənib hazırlanıb və Moskva tərəfindən təsdiqlənib, çünki həmin dövrdə gücü 300MVt-dan çox olan SES-in tikintisi məsələsi ümumittifaq səviyyəsində həll olunurdu.

İlk işlər 80-ci illərin axırlarında başlayıb. Amma Gürcüstan cəmiyyətinin böyük hissəsi yeni formalaşdırılmış milli hərəkatla birlikdə Xudoni SES-in tikintisinə qarşı çıxıb. Həmin vaxta qədər Xudoni SES-in tikintisi üzrə işlərin 25%-i artıq başa çatmışdı, dövlətin  xərcləri isə artıq 150 milyon rubl təşkil etmişdi.

Etiraz aksiyaları Spitakda 1988-ci ildə baş verən zəlzələdən sonra yenidən başladı. Gürcü alimləri Xudoni SES bəndinin etibarsızlığından və ekoloji fəlakətin mümkünlüyündən danışmırdılar. Svanetinin yerli sakinləri aclıq aksiyasına başladılar, Tbilisidə isə SES-in tikintisinin dayandırılması tələbilə minlərlə insanın iştirak etdiyi aksiyalar keçirilirdi. Xudoni SES-in tikintisi 1989-cu ildə Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə dayandırıldı.

90-cı ilin axırlarında, ümumi energetika böhranı fonunda hakimiyyət yenidən Xudoni SES-in tikintisinin bərpasının vacibliyindən danışmağa başladı. Amma bahalı layihənin həyata keçirilməsi üçün real sərmayədar cəlb etmək alınmadı.

“Qızılgül İnqilabı”ndan sonra Mixail Saakaşvili hökuməti fəal şəkildə Xudoni SES-in tikintisi üçün potensial sərmayədarların  axtarışı ilə məşğul oldu. “Trans Electrica Ltd” şirkəti də sərmayədar olaraq məhz o zaman ortaya çıxdı. Layihə işlənib hazırlanıb və razılaşdırılmışdı, amma tikinti işlərinə Saakaşvilinin hakimiyyəti dövründə elə də başlamadılar.

Hələ 2012-ci il parlament seçkilərinə qədər, müxalifətdə olan “Gürcü arzusu” koalisiyası seçicilərə Gürcüstanda iri SES-lərin tikintisinə qadağa qoyacağına söz vermişdi. Koalisiya hakimiyyətə gələndən sonra Energetika Nazirliyi yanında xüsusi komissiya formalaşdırıldı və ona Xudonu SES-in tikintisi barədə müqaviləni öyrənmək tapşırıldı. Amma həmin komissiyanın rəyi açıqlanmadı.

Energetika naziri Kaxa Kaladze ilk dəfə “Trans Electrica Ltd” şirkəti ilə müqaviləni pozmaq ehtimalını 2014-cü ildə açıqladı. O vaxt nazir şirkətdən bank zəmanətlərini təqdim etməyi və şirkətin təsisçiləri barədə informasiya verməyi tələb etdi:

“Bu proses şəffaf olmalıdır. Şirkət ofşorda qeydiyyatda ola bilməz. “Trans Electrica Ltd” şirkəti bank zəmanətləri və təsisçilərin siyahısını təqdim edə bilməsə istisna olunmur ki, dövlət bu layihənin həyata keçirilməsini öz üzərinə götürəcək”, – Kaladze bildirib.

Xudoni SES-in tikintisi Xaişi kəndi və ona bitişik bir neçə kiçik yaşayış məntəqəsinin su basmasına gətirib çıxaracaq. İlkin hesablamalara görə, tikinti üçün 3 minə yaxın yerli sakini köçürmək lazım olacaq.

Xaişi sakinləri artıq iyirmi ildir ki, məcburi köçürülmə qorxusu ilə yaşayırlar. Onlara deyirlər ki, evləri, kilsə və qəbiristanlığın bir hissəsi suyun altında qalacaq.

Vaxtıykən Xudoni SES-in tikintisi başlayanda onlarla ailə Svanetiyadan Şida Kartlidəki Muxrani qəsəbəsinə köçürülmüşdü. Amma çoxu aran yerlərin şəraitinə uyğunlaşa bilməmiş və doğma məskənləriə qayıtmışdılar.

Yeni qanun layihəsi

Hakimiyyətin Xudoni SES-in tikintisinə başlamaq niyyətindən xəbər verən daha bir fakt var.

Bu ilin aprel ayında hakimiyyət özəl mülkiyyətin dövlət əhəmiyyətli layihələr üçün ekspropriasiya prosedurunun sadələşdirilməsi təşəbbüsü ilə çıxış edib.

Məcburi köçürülmə qaydası da qüvvəyə minir, bu da məhkəmənin qərarıyla əmlakın rekvizirləşdirilməsini nəzərdə tutur. Dövlət birinci instansiya məhkəməsinin qərarı əsasında ay ərzində birdəfəlik kompensasiya ödəməklə mülkiyyətçini polisin köməyilə evdən köçürmək, tutduğu torpaqdan çıxarmaq hüququna malikdir.

Parlament hələ ki, həmin qanun layihəsini nəzərdən keçirməyib. Amma ekspertlər istisna etmir ki, qanun layihəsinin ən sərt və mübahisəli requlyasiyaları məhz Xudoni SES-in tikintisi ilə bağlıdır, çünki həmin qanun layihəsi insanların məcburi qaydada köçürülməsini asanlaşdıracaq.