Azərbaycan Milli Mətbuatının ən çox jurnalist həbsi ilə qeyd olunan 149-cu ili
Milli Mətbuat Günü – Azərbaycanda həbslər
“Son 20 ildə mən bu günü yas günü adlandırmışam, çünki hər il müstəqil medianı, jurnalistləri itirdik və mətbuat gününü medianın pisləşən iqtisadi vəziyyəti ilə qeyd etdik”. “Turan” informasiya agentliyinin direktoru Mehman Əliyev deyir.
Bu gün 22 iyul Milli Mətbuat Günüdür, Azərbaycan mətbuatının 149 illiyi qeyd olunur.
- CPJ Azərbaycanda jurnalistlərin həbs müddətinin uzadılmasını pisləyib
- Biopsiya müayinəsi Ələsgər Məmmədlinin xərçəng olmadığını göstərib
Azərbaycan mətbuatının banisi hesab olunan Həsən bəy Zərdabi böyük çətinliklərdən sonra Bakıda Azərbaycan dilində “Əkinçi” qəzetinin nəşr edilməsi üçün icazə ala bilib. Qəzetin ilk nömrəsi 1875-ci il iyulun 22-də çapdan çıxıb. İki il ərzində fəaliyyət göstərmiş qəzetin 56 nömrəsi işıq üzü görüb.
“Əkinçi”dən sonra bu sahədə xeyli irəliləyiş olub. XIX əsrin sonlarında “Ziya”, (1879), “Kəşkül” (1880), “Kaspi” (1880-1890-cı illər) qəzetləri nəşrə başlayıb.
XX əsrin əvvəllərində Cəlil Məmmədquluzadə, Məhəmməd ağa Şahtaxtinski, Ömər Faiq Nemanzadə, Üzeyir Hacıbəyov və başqaları yeni demokratik mətbuatın yaranması uğrunda mübarizə aparıblar. Nəticədə “Şərqi-rus” (1903), “Həyat” (1905), “Açıq söz” (1915), “Azərbaycan” (1918) kimi demokratik ruhlu, milli qayəli qəzetlər meydana çıxıb.
1906-cı ildə “Molla Nəsrəddin” jurnalının nəşrə başlanması ilə Azərbaycan mətbuatında siyasi satiranın əsası qoyulub.
SSRİ-nin dağılması ilə 1992-ci ildə Azərbaycan öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Azərbaycan prezidentinin sərəncamına əsasən “Əkinçi” qəzetinin nəşrə başladığı gün – 22 iyul Milli Mətbuat və Jurnalistika Günü kimi qeyd olunmağa başlayıb.
“Media ölüb, cəsədə süni nəfəs veririk, alınmır”
“Meydan TV” müstəqil nəşrinin baş redaktoru Aynur Elgünəş hesab edir ki, hazırkı medianın “Əkinçi” və Zərdabi ideyaları ilə heç bir əlaqəsi yoxdur:
“Mənə görə, Azərbaycan mediası ölüb, amma basdıran yoxdur. 3-5 nəfər yığışıb cəsədə süni nəfəs verməyə çalışırıq, alınmır. Əgər plüralizm, ifadə azadlığı yoxdursa, söz deyən, eyiblərə güzgü tutan insanlar təzyiq görürsə, həbs edilirsə, deməli, ölkədə mətbuat adında heç nə yoxdur. İndiki medianın nə “Əkinçi” ilə, nə də Zərdabi ilə əlaqəsi var. Bugünkü milli mətbuatın banisi hazırkı rejimdir. Bir vaxtlar hər bir müəssisənin öz divar qəzeti olurdu. İndi bütün ölkə mediası hakimiyyətin divar qəzeti rolundadır”.
Mehman Əliyev deyir ki, uzun illər əvvəl mətbuatda yaranan kəskin qütbləşmə – iqtidaryönlü və müstəqil media arasında yaranan uçurum birincilərin qələbəsiylə başa çatıb:
“Medianın qütbləşməsi həmişə mövcud olub – müstəqil mətbuatın ortaya çıxmasından bəri, keçən əsrin 80-ci illərinin sonlarından etibarən. Əslində, bu proses artıq tamamlanıb. Son illərdə media bazarına demək olar ki, 100% hökumətə yaxın media hökmranlıq edir. Müstəqil və müxalif media isə cəmi bir neçə faiz təşkil edir”.
Sərtləşən qanunlar, bloklanan saytlar, həbs olunan jurnalistlər
Milli mətbuatın 149-cu ilində Azərbaycanda 20-ə yaxın jurnalist məhbəsdədir. Onlardan 17 nəfəri ötən ilin noyabrından bəri həbs ediliblər.
“Meydan TV”, “Azadlıq qəzeti”, “Azadlıq Radiosu” kimi müstəqil mediaların saytları artıq yeddi ildən çoxdur ki, Azərbaycan ərazisində bloklanıb.
2005-ci ildən başlayaraq media sahəsində reklam bazarı tamamilə hökumətin nəzarəti altına alınıb. Müstəqil medai orqanları beynəlxalq təşkilatların ayırdığı qrantların ümidinə qalıb. Amma “QHT-lər haqqında”, “Qrant haqqında” qanunlara edilən dəyişikliklərdən sonra müstəqil media orqanlarının xarici qurumlardan qrant alması da müşkülə çevrilib.
Yeni dəyişikliklərə əsasən, xarici donor təşkilatı ilə yerli müstəqil qurumlar arasında imzalanmış müqavilə Ədliyyə Nazirliyinə təqdim edilməlidir. Yalnız bundan sonra onlar yerli qeyri-hökümət təşkilatlarına qrant ayıra bilərlər. Xarici hüquqi şəxslərin Azərbaycanda qeydiyyata alınmış filial və nümayəndəlikləri isə yerli təşkilatlara qrant ayırmaq hüququnu müvafiq icra hakimiyyəti orqanından maliyyə-iqtisadi məqsədə müvafiqliyinə dair rəy almalıdır.
2021-ci ildə “Media haqqında” qanunun qəbul edilməsi ilə müstəqil media orqanları tamamən küncə sıxılmış oldu. Yeni qanuna əsasən, Azərbaycanda yalnız MEDİA dövlət agentliyində qeydiyyatdan keçmiş nəşrlər kütləvi informasiya vasitəsi hesab edilir. Bu KİV-lər və onların bütün əməkdaşları “media reyestri”nə daxil edilir.
Bu reyestrə daxil edilməyən KİV-lər və onların əməkdaşları müvafiq olaraq rəsmən media subyektləri və jurnalistlər hesab edilmir. Başqa sözlə, onlar “qanundan kənar” elan olunublar. Qeyd etmək lazımdır ki, jurnalist vəsiqələrinin də sözügedən dövlət agentliyi tərəfindən mərkəzləşdirilmiş şəkildə vahid formada verilməsi nəzərdə tutulub.
Azərbaycanda müstəqil jurnalist olmaq
“Toplum TV”də gündəlik “Toplumda 10-dan sonra” ictimai-siyasi verilişinin aparıcısı Şahnaz Bəylərqızı düşünür ki, Azərbaycanda müstəqil jurnalist olmaq hər cür təzyiqə hazır olmaq deməkdir:
“Başına torba keçirilərək oğurlana, yaşadığın evin qarşısında güllələnə, seçim qarşısında qoyula, işsiz qala, ölkəni tərk edə, qaçaqmalçılıqda, yaxud başqa cinayətdə ittiham olunaraq həbs edilə bilərsən. Əvvəllər tək-tək müstəqil media qurumlarının redaktorları, ayrı-ayrı jurnalistlər həbs edilirdisə, son bir ildə yeni tendensiya yaranıb, bir redaksiyadan 6-7 nəfər həbs olunmaqla, əmlakına həbs qoyulmaqla, ofisini möhürləməklə medianın işi iflic edilir. Yəni bu gün Azərbaycanda azad media qurumu, azad jurnalist olmağın bədəli budur”.
Şahnaz Bəylərqızı qeyd edir ki, son illərdə qanunların sərtləşdirilməsi, imkanların məhdudlaşdırılması nəticəsində müstəqil jurnalistlərin sayı çox azalıb.
“Obrazlı ifadə etsək, bu ona bənzəyir ki, hücuma məruz qalan bir şəhərdə ölüm-itim döyüşü başa çatmaqdadır, şəhər ələ keçirilib. Amma ara-sıra güllə səsləri eşidilməkdədir, təslim olmaq istəməyən tərəf son həmlələrini edir. Bu gün azad media da son güllələrini atan döyüşçü kimidir, təhlükəyə, məğlubiyyətə baxmayaraq, “mən buradayam, mən təslim olmuram” mesajını verir. Azad media müstəqil Azərbaycan tarixində ən kədərli, ən çətin dövrünü yaşayır”.
“Abzas Media işi”
Azərbaycanda jurnalistlərin kütləvi həbsi 2023-cü ilin noyabrından başlayıb.
Noyabrın 20-də “Abzas Media” müstəqil media orqanının direktoru Ülvi Həsənli və müavini Məhəmməd Kekalov saxlanılıblar. Onların evlərində və redaksiyanın ofisində axtarış aparılıb. İstintaqın bəyanına görə “Abzas Media”nın ofisindən 40 min avro pul tapılıb. Bu pulun qaçaq yolla ölkəyə gətirildiyi iddia olunur.
Elə həmin gecə media orqanının xaricdə səfərdə olan baş redaktoru Sevinc Vaqifqızı İstanbul aeroportundan yayılan videosunda həmin pulların “Abzas Media” redaksiyasına heç bir aidiyyatının olmadığını və polislər tərəfindən ora yerləşdirildiyini bildirib.
Yaxınları həbs təhlükəsinə görə Sevinc Vaqifqızıdan ölkəyə qayıtmamasını xahiş etsələr də, o, noyabrın 21-nə keçən gecə Bakıya qayıdıb. Təyyarə Bakı Hava Limanına enər-enməz jurnalist saxlanılıb. Onun da evində axtarış aparılıb.
Daha sonra noyabrın 30-da reportyor Nərgiz Absalamova, dekabrın 13-də araşdırmaçı jurnalist Hafiz Babalı, son olaraq yanvarın 13-də jurnalist Elnarə Qasımova saxlanılıb.
Onlara qarşı Cinayət Məcəlləsinin 206.3.2-ci (qaçaqmalçılıq, əvvəlcədən əlbir olan bir qrup şəxs tərəfindən törədildikdə) maddəsi ilə ittiham irəli sürülüb, barələrində həbs qətimkan tədbiri seçilib.
Jurnalistlər ittihamları rədd edir, həbslərini “Abzas Media”da dərc olunan korrupsiya araşdırmaları ilə əlaqələndirirlər.
“Abzas Media” ən yüksək rütbəli məmurların və onların yaxınlarının korrupsiya əməlləri ilə bağlı araşdırmalar dərc etməsilə tanınır.
“Abzas Media işi” üzrə “Abzas Media”ya dəxli olmayanlar
Bir müddət sonra “Abzas Media” işi üzrə daha bir neçə nəfər həbs edilib.
Aprelin 19-da meclis.info portalının rəhbəri İmran Əliyev “Abzas Media işi” üzrə saxlanılan yeddinci şəxs olub. Meclis.info Azərbaycan parlamentinin fəaliyyətini monitorinq edən yeganə portal idi. Baş redaktorun həbsindən sonra portalın fəaliyyəti dayanıb.
Ənənəvi olaraq qaçaqmalçılıqda ittiham olunan İmran Əliyev heç vaxt “Abzas Media”da işləməyib.
Aprelin 30-da həbs edilən Seçkilərin Monitorinqi və Demokratiyanın Tədrisi Mərkəzinin direktoru Anar Məmmədlinin də “Abzas Media işi” üzrə istintaqa cəlb olunduğu bildirilmişdi. Amma bir qədər sonra “Anar Məmmədli işi” “Abzas Media işi”ndən ayrıldı. O da qaçaqmalçılıqda ittiham olunur.
Ən son “Abzas Media” işi üzrə iyunun 1-də tanınmış iqtisadçı ekspert Fərid Mehralızadə qaçaqmalçılıq ittihamı ilə həbs edilib.
Amma bu şəxslər sözügedən mediaya heç bir aidiyyatlarının olmadığını bildiriblər. “Abzas Media”nın hazırda ölkə xaricində olan müvəqqəti rəhbərliyi də onların redaksiyaya aidiyyatlarının olmadığını bəyan edib.
“Toplum TV işi”
Bu il martın 6-da ikinci redaksiyaya – “Toplum TV” müstəqil onlayn televiziyasının ofisinə polis basqını olub. Həmin vaxt redaksiyanın və “Toplum TV” ilə eyni ofisdə yerləşən Demokratik Təşəbbüslər İnstitutunun (IDI) iş başında olan onlarla əməkdaşı polis idarəsinə aparılıb. Redaksiyanın texniki avadanlıqları və əməkdaşların şəxsi telefonları götürülüb. Ofis möhürlənib. Uzun sürən dindirmədən sonra əksər əməkdaşlar sərbəst buraxılıb.
Martın 8-də “Toplum TV işi” üzrə məhkəmə qarşısına çıxarılan IDI rəhbəri Akif Qurbanov, onlayn televiziyanın əməkdaşları Müşfiq Cabbar, Əli Zeynal, İlkin Əmrahov, Ramil Babayev haqda həbs qətimkan tədbiri seçilib, daha iki əməkdaş – Fərid İsmayılov və Elmir Abbasov sərbəst buraxılaraq polis nəzarətinə verilib.
Elə həmin gün eyni iş üzrə “Toplum TV”nin təsisçisi Ələsgər Məmmədli xərçəng şübhəsi ilə müayinəyə getdiyi klinikanın həyətində, III Respublika Platformasının qurucusu Ruslan İzzətli isə martın 6-da saxlanılan “Toplum TV” əməkdaşlarının aqibətini öyrənmək üçün getdiyi polis idarəsinin qarşısında saxlanılıblar.
“Abzas Media işi”ndə olduğu kimi “Toplum TV işi” üzrə həbs olunanlara qarşı da Cinayət Məcəlləsinin 206.3.2-ci (qaçaqmalçılıq, qabaqcadan əlbir olan bir qrup şəxs tərəfindən törədildikdə) maddəsi ilə ittiham irəli sürülüb. Bu maddəyə əsasən, onları 5 ildən 8 ilə qədər azadlıqdan məhrumetmə cəzası gözləyir.
“Toplum TV” Demokratik Təşəbbüslər İnstitutunun həyata keçirdiyi media layihə çərçivəsində yaradılıb. IDI əsasən gənc peşəkar jurnalistlərin yetişdirilməsi ilə məşğul olub. “Toplum TV” isə Azərbaycanın media məkanında ictimai-siyasi məsələlərin açıq müzakirəyə çıxarıldığı gündəlik və həftəlik verilişləri ilə tanınan onlayn TV formatında fəaliyyət göstərib.
IDI rəhbəri eyni zamanda III Respublika Platformasının qurucularından biridir. Elə bu səbəbdən də “Toplum TV işi” üzrə həm də bu siyasi platformanın qurucuları da istintaqa cəlb olunub.
Polislər redaksiyanın texniki avadanlıqlarını götürəndən sonra “Toplum TV”nin saytı və sosial şəbəkə hesabları sındırılıb. İndiyə qədər hazırlanmış bütün media kontent silinib.
“Toplum TV”nin baş redaktoru, keçmiş siyasi məhbus Xədicə İsmayılova iş üzrə dindiriləndən sonra jurnalist həmkarlarına bunları deyib:
“Bir media qurumunun ofisini möhürləmək, əməkdaşlarını saxta ittihamlarla həbs eləmək dövlət adına ayıbdır. Ölkədə doğruyla yanlışın yeri o qədər dəyişib ki, biz hər gün milyonlarla, hətta bəzən milyardlarla korrupsiya əməllərindən söhbət açılan cinayət işlərində insanlar haqqında həbs qətimkan tədbirinin seçilmədiyi barədə xəbərlər oxuyuruq. Amma jurnalistləri qondarma ittihamlarla məhkəməyə qədər aylarla, məhkəmədən sonra da qondarma hökmlərlə həbsdə saxlaya bilirlər. Bu, dövlət adına çox ayıbdır!”.
Daha üç jurnalist
Jurnalistlərin həbsi iki redaksiya ilə kifayətlənməyib. Ötən il noyabrın 27-də “Kanal 13” internet televiziyasının direktoru Əziz Orucov, dekabrında isə bu media ilə əməkdaşlıq edən Şamo Eminov həbs olunublar. Yenə də eyni, qaçaqmalçılıq ittihamı ilə.
Dekabrın 11-də isə “Kanal 11” internet televiziyasının rəhbəri Teymur Kərimov Cinayət Məcəlləsinin 182-ci (hədə-qorxu ilə tələb etmə) maddəsi ilə ittiham edilərək həbs olunub.
Şahnaz Bəylərqızı bütün baş verənlərə rəğmən Azərbaycan mediasının gələcəyilə bağlı ümidsiz olmadığını deyir:
“Hər şeyə rəğmən mən ümidsiz deyiləm. Çox istedadlı, işıqlı gənclərimiz var. Düzdür, çox təəsüf ki, bəzən onlara da təyziq göstərilib, bəziləri hələ heç ilk addımlarını atmağa fürsət tapmadan jurnalistikadan uzaqlaşmağa vadar olublar. Amma nə yaxşı ki, qalıb fəaliyyətini davam etdirənlər də az deyil.
Demək istədiyim odur ki, indiki şərtlərə baxmayaraq, hələ də jurnalistikaya gəlmək istəyənlər var. Vəziyyət nə qədər ümidsiz görünsə də, işıqlı bir tərəf də mövcuddur”.
