İlin anti-qəhrəmanı – lari
Statistik göstəriciləri nəzərə alaraq əminliklə demək olar ki, 2016-cı il Gürcüstan iqtisadiyyatı üçün uğurlu olmadı. Bəzi istiqamətlərin inkişaf etməsinə baxmayaraq, ölkə qarşısında duran çağırışlar əvvəlki kimi həll tələb edir. Bu məqalədə biz 2016-cı ildə Gürcüstan iqtisadiyyatına əhəmiyyətli təsir edən əsas prosesləri təqdim etməyə çalışdıq.
Larinin məzənnəsi
Lari artıq iki ildir ki, ucuzlaşmaqda davam edir. Hökumət üzvlərinin pozitiv gözləntilərinə baxmayaraq, milli valyutanın vəziyyəti gündən-günə pisləşir.
Cari ildə ilk tarixi anti-rekord hələ fevral ayında qeydə alınıb. Bu zaman bir dollar 2.50 lari həddinə çatdı. Yazda devalvasiya dayandı və lari dollara nisbətdə möhkəmlənməyə başladı. Yayın əvvəlində larinin məzənnəsi bir dollara görə 2.13 həddində oldu, bu da turist mövsümünün başlaması və dolların axını ilə bağlı idi.
Sentyabrda isə böhranın bu günə qədər də davam edən ikinci mərhələsi başlandı.
Məzənnənin düşməsini zəiflətmək üçün Gürcüstan Milli Bankı 8 oktyabrda baş tutan parlament seçkilərinə qədər ehtiyatdan 180 milyon dollar satdı, amma bu addım da əhəmiyyətli nəticə vermədi.
Noyabrın 9-da 1 ABŞ dolları 2.45 lari idi, dekabrın 1-də isə növbəti tarixi anti-rekord qeydə alındı – 1 dolların qiyməti 2.55 lari oldu.
2013-cü illə müqayisədə lari təxminən 52% ucuzlaşdı. 16 dekabr 2016-cı ilə olan məlumata görə, 1 ABŞ dollarının qiyməti valyuta dəyişmə məntəqələrində 2.80 lari idi ki, bu da daha bir anti-rekord sayılır.
İqtisadçılar milli valyutanın devalvasiyasının bir neçə səbəbini göstərir:
Səbəb №1: larinin miqdarının artması. Son 6 ay ərzində lari kütləsi 1 milyard (18%) artdı ki, bu da Milli Bankın pul siyasətinin zəifləməsinə, o cümlədən də təkrar maliyyələşdirmə dərəcəsinin 8%-dən 6.5%-ə qədər düşməsinə gətirib çıxardı. Bu dəyişiklik bir tərəfdən larinin məzənnəsinə mənfi təsir edir, amma digər tərəfdən də ölkə iqtisadiyyatının inkişafına pozitiv təsir göstərir.
Səbəb №2: xarici sərmayələrin kifayət qədər artmaması. 2016-cı ilin üç rübünün məlumatına görə, birbaşa xarici sərmayələr 1.2 milyard dollar təşkil etdi. Deməli deyə bilərik ki, bu parametrin ötən illə müqayisədə artımı böyük olmayacaq. Xatırladaq ki, 2015-ci ildə həyata keçirilən birbaşa xarici sərmayələrin həcmi 1.54 milyard dollar təşkil edib.
Səbəb № 3:beynəlxalq kredit və qrantların azalması. Hökumət tərəfindən kredit və qrantların alınması valyutanı cəlb etməyin daha bir yoludur. Yanvardan sentyabr ayına qədər olan dövr ərzində hökumət bu xətlə planlaşdırdığından 150 milyon dollar az aldı, bu da lari məzənnəsinə mənfi təsir göstərdi.
Səbəb №4: xarici amil. Hökumət nümayəndələri çox vaxt larinin ucuzlaşmasını bu arqumentlə izah etməyə çalışırlar ki, bu da qismən həqiqəti əks etdirir. Müxtəlif regional və qlobal hadisələr həqiqətən də Gürcüstan iqtisadiyyatına mənfi təsir göstərir (Rusiyaya qarşı tətbiq olunan sanksiyalar, Ukraynada müharibə və s.). Eyni zamanda dünyanın müxtəlif ölkələrində dolların möhkəmlənməsi tendensiyasını da qeyd edək.
Hökumətin planı
İqtisadiyyatın inkişaf templərini artırmaq və devalvasiyanı dayandırmaq üçün hökumət 2016-cı ilin sonlarında iqtisadi dəyişikliklər planını, yəni “10 bəndlik lariləşdirmə paketi” təqdim edib.
Bənd №1. Onlayn kreditlərə qadağa: təklif olunan dəyişikliklərin yekun versiyası hələlik məlum deyil. Əvvəlcə baş nazir istehlakçıların maraqlarının müdafiəsi məqsədiylə onlayn kreditlərin tamamiylə qadağan ediləcəyini bildirdi. Düzdür, sonradan bəzi liderlər bu bazarın qadağan ediləcəyini deyil, tənzimlənəcəyini bildirdilər. İstənilən halda demək olar ki, bu ölçü iqtisadi nöqteyi-nəzərdən neqativ təsir göstərəcək və daha çox populizmə oxşayır.
Bənd №2. tütün məmulatlarına aksiz dərəcələrinin qaldırılması: gələn il yanvarın 1-dən tütünün qiyməti əhəmiyyətli dərəcədə artacaq, bu da ilk növbədə istehlakçılara təsir edəcək. Filtrli siqaretlər ən azı 60 tetri, filtrsiz isə 30 tetri bahalaşacaq. Hakimiyyət aksizlərin qiymətinin qaldırılması yolu ilə büdcə daxilolmalarını artırmaq qərarını verib.
Bənd №3. İctimai yerlərdə siqaret çəkmə qaydalarının sərtləşdirilməsi: bu bəndin iqtisadiyyatla bağlılığı nisbətən azdır. Hakimiyyət nümayəndələrinin sözlərinə görə, bununla onlar “Avropa standartını” tətbiq etməyə çalışır.
Bənd №4. İpoteka kreditlərinə maddi yardım: bu tədbiri ən populist və ədalətsiz hesab etmək olar. Gələn ildən hökumət 2015-ci ilə qədər ipoteka ssudasını dollarla alan adamlara maliyyə dəstəyi göstərəcək. Bu isə o deməkdir ki, əhalinin bir hissəsi, o cümlədən də yoxsul təbəqə buna heç bir razılıq vermədən öz ödədikləri pulla başqalarına aldıqları borcu ödəməyə “kömək edəcəklər”. Ədalətsiz yanaşma ilə bərabər, bu tədbir neqativ iqtisadi təsir göstərəcək.
Bənd №5. İdxal olunan avtomobillərə aksiz dərəcəsinin qaldırılması: bənd №2-də olduğu kimi, burada da məqsəd büdcə daxilolmalarının artırılmasıdır. Bu, 2017-ci ildə əlavə olaraq 45 milyon lari cəlb etməyə imkan verəcək. Avtomobillərə görə gömrük rüsumunun ödənilməsi indikindən 1.5-3 dəfə baha başa gələcək.
Bənd №6. Neft məmulatlarına aksizlərin qaldırılması: bu tədbir büdcə xərclərini 250 milyon lari artıracaq. Amma paralel olaraq, yanacağın qiyməti də əhəmiyyətli dərəcədə artacaq. Gələn ildən 1 litr benzinin qiyməti 19 tetri, dizelin 23 tetri, yanacaq kimi istifadə olunan təbii qazın qiyməti isə 12 tetri artacaq. Aksizin qiymətinin artması ilə bağı olan mənfi effekt dünyada baş verən hadisələr, o cümlədən də OPEC-in neftin çıxarılmasına məhdudiyyət qoyulması qərarı ilə daha da ağırlaşa bilər ki, bu da yanacağın daha da bahalaşmasına səbəb olacaq.
Bənd №7. Oyun biznesində vergilərin artması: təklif olunan dəyişikliklərin müəlliflərinin sözlərinə görə, bu qərar da istehlakçının mühafizəsi ilə bağlıdır. Vergilərin artırılması bu sektorun inkişafına imkan verməyəcək, amma bu zaman yoxsulları da qumar oynamaqdan çəkindirəcək.
Bənd №8. İnzibati xərclərin 10 faiz azalması: “paket”də təklif olunan əksər tədbirlərdən fərqli olaraq, bu təşəbbüs birmənalı şəkildə pozitivdir və iqtisadiyyata müsbət təsir göstərəcək. İqtisadiyyatın sürətli inkişafı üçün başqa ölçülərlə yanaşı bürokratik xərclərin azaldılmasına da ehtiyac var. Nümunə üçün deyək ki, bu gün Gürcüstanın və Polşanın ictimai sektorlarında eyni sayda adam işləyir, bu zaman Polşa əhalisinin sayı Gürcüstan sakinlərinin sayından on dəfə çoxdur.
Bənd №9. Gəlir vergisinin ləğvi: ilkin layihəyə əsasən, bu tədbir büdcə daxilolmalarını 500 milyon lari azaltmalı idi, sonra isə bu göstərici 300 milyona endirildi. Buna baxmayaraq, təklif olunan addım birmənalı şəkildə pozitivdir və özəl sektorda daha çox vəsait saxlamağa imkan verəcək. Hökumət bu sahə üzrə büdcə daxilolmalarının azalmasını aksizin qiymətinin və vergilərin artırılması hesabına kompensasiya etməsəydi bu islahat daha uğurlu olardı.
Bənd №10. İstənilən mal və xidmətlərin qiyməti milli valyutada göstəriləcək: bu ölçü larinin əhəmiyyətinin artırılmasına yönəlib və ölkənin hökumət tərəfindən elan olunan “lariləşdirilməsi” prosesinin tərkib hissəsidir. Bundan başqa, yeni ildən 100 min laridən aşağı olan kreditləri ancaq milli valyuta ilə almaq mümkün olacaq. Bu qərarın əsas məqsədi əhalinin larinin məzənnəsindən asılılığını artırmaq və dolların möhkəmlənməsindən dəyən zərəri azaltmaqdır.
Əksər ekspertlər hesab edir ki, təklif olunan təkliflər populistdir, iqtisadiyyata əsaslı təsir göstərməyəcək və problemlərin qısa müddətlik həllinə yönəlib. Bu halda da sual dəyişməz olaraq qalır – niyə hökumət biznesə azad və öz istədiyi seçimi etmək imkanını təqdim etmir?
İxrac və idxal göstəriciləri
İxrac artımı çox vacib bir amildir, çünki dolların ölkəyə axınına xidmət edir, bu da larinin məzənnəsini sabitləşdirəcək və iqtisadiyyatın sürətli inkişafını təmin edəcək. Təəssüf ki, 2016-cı il Gürcüstan üçün bu mənada uğurlu olmadı. Bu ilin yanvar-noyabr aylarına olan məlumatına görə, Gürcüstanın ixracı 1.92 milyard dollar təşkil edib ki, bu da ötən ilin analoji göstəricisi ilə müqayisədə 6%, 2011-ci illə müqayisədə isə 2% azdır.
İxrac gəlirlərinin azalmasının əsas səbəbi minik avtomobillərinin ixracının azalması, həm də Gürcüstanın ticarət sahəsində strateji tərəfdaşları olan ölkələrə (Azərbaycan, Qazaxıstan, Türkiyəyə) ixrac olunan malların həcminin azaldılması ilə bağlıdır.
İdxal sahəsində də vəziyyət arzu olunduğu kimi deyil. 2016-cı ilin ilk doqquz ayına olan məlumatına görə, idxal azalırdı. İxracın ilk artımı ancaq oktyabr ayında qeydə alınıb (7.4%, yəni 45 milyon dollar). İdxalın azalması və ya onun zəif artımı avtomatik olaraq ticarətin və bütün ölkənin iqtisadiyyatının azalmasına bərabərdir.
İdxalla ixracın tarazlığında da vəziyyət ənənəvi olaraq pisdir. 2016-cı ilin yanvar-noyabr ayılarına olan məlumatına görə, xarici ticarət kəsiri 6.9 milyard dollar təşkil edib. Bu göstərici isə o deməkdir ki, ölkədən dollar gətirildiyindən daha çox çıxarılır, deməli mənfi fərq əvvəlki kimi böyükdür.
Beynəlxalq reytinqlər
Bütün 2016-cı il ərzində müxtəlif nüfuzlu reytinq və tədqiqatlarda Gürcüstanın əhəmiyyətli inkişafı qeyd olunurdu. Ölkə üçün bu cür nəticələr ona görə vacibdir ki, ilk növbədə xarici sərmayədarların marağının artmasına xidmət edir.
İşin aparılması indeksi üzrə yeni məlumatlara əsasən (Doing business 2017), Gürcüstanın vəziyyəti yeddi mövqe artdı, və ölkə 23-cü yerdən 16-cı yerə keçdi. Bu reytinq Dünya Bankının apardığı tədqiqatın məlumatlarına əsaslanır, bank müxtəlif dövlətlərin biznes mühitini öyrənir və məlumat verir ki, hansı ölkədə sahibkarlıqla məşğul olmaq daha asandır. Hesabata əsasən, Gürcüstan biznes mühitinin yaxşılaşdırılması üçün 5 islahat həyata keçirib, reytinqdə irəli çıxması da bununla bağlıdır. Avropa və Asiyada həyata keçirilən islahatların sayına görə Gürcüstanı ancaq Qazaxıstan qabaqlayıb (8 islahat).
Qlobal rəqabət qabiliyyəti Gürcüstanın vəziyyətinin yeddi mövqe qabağa düşdüyü daha bir beynəlxalq reytinqdir, indi o 59-cu yeri tutur. Dünya ölkələri arasında rəqabət qabiliyyəti məsələsi ilə İsveçrənin “Dünya İqtisadi Forumu” (WEF) məşğul olur. 2016-2017-ci illərin açıqlanmış hesabatları 2015-ci ilin məlumatlarına əsaslanır.
Yola saldığımız ildə Dünya Bankı iki tədqiqat keçirib, burada da Gürcüstanın mövqeləri əməlli-başlı yaxşılaşıb.
Birinci tədqiqata əsasən, Gürcüstanda görünməmiş yoxsulluğun göstəriciləri hər il azalır. Hesabatda təqdim olunan informasiyaya əsasən, 2010-cu ildə Gürcüstan əhalisinin 46%-i hər gün 2.5 ABŞ dollarından az xərcləyirdi, 2014-cü ildə isə bu göstərici 32%-ə qədər azalıb. Tədqiqat müəlliflərinin proqnozlarına əsasən, 2018-ci ildə yoxsulluq həddində yaşayan insanların sayı 25%-ə qədər azalacaq.
Dünya Bankının ikinci tədqiqatına əsasən, 2016-cı ildə Gürcüstan gəlirləri orta səviyyədən aşağı olan ölkələr qrupundan yuxarı olan ölkələr qrupuna keçdi. Bu statistikada sonuncu dəfə Gürcüstan 2004-cü ildə tərəqqi yaşayıb.
Müxtəlif statistik göstəricilər
2016-cı ildə Gürcüstana baş çəkən turistlərin sayı artdı və rekord həddə çatdı. Yola saldığımız ilin 11 ayı üçün olan məlumatlara görə, təkcə bu vaxt ərzində Gürcüstana 5.9 milyon turist baş çəkib, bu da ötən ilin analoji göstəricisindən 7.9% (400 min nəfər) çoxdur.
Turist axınının artımı hava limanlarına da təsir edib, burada cari ilin 9 ayına olan məlumatlara görə, ötən illə müqayisədə sərnişin axını 24.6% artıb, 2012-ci illə müqayisədə 108 faizlik artım qeydə alınıb.
Noyabr ayına olan inflyasiya 2.4% təşkil edib, bu da ötən ilki göstərici ilə müqayisədə 0,2% çoxdur. Bu zaman əsasən alkoqol, qida məhsulları və tütün məmulatları bahalaşıb.
Ötən illə müqayisədə xaricdən daxilolmalar artıb. 2016-cı ilin 10 ayına olan məlumata görə, Gürcüstana 934 milyon dollar köçürülüb, bu da ötən ilin analoji göstəricisi ilə müqayisədə 47 milyon çoxdur. Artım tendensiyası köçürmələrdə də qeydə alınıb, yanvar-noyabr ayları ərzində bu göstərici 159 milyon dollar təşkil edib.
İlin əsas iqtisadi layihəsi – Anaklia limanı
2016-cı ilin fevral ayında Anakliadakı limanın tikintisinin davam etdirilməsi ilə bağlı yekun qərar qəbul edildi. Gürcüstan hökuməti ilə “Anaklianın inkişaf fondu” arasında bağlanan müqaviləyə əsasən, Anakliada ümumi dəyəri 2.5 milyard dollar olan limanın tikintisinə başlanılacaq. Limanın uğurlu tikintisi ölkənin gələcək iqtisadiyyatına çox vacib pozitiv təsir göstərəcək.
2017-ci ildə nə gözləmək olar?
2015-ci illə müqayisədə yaxşılaşan göstəricilərə baxmayaraq, bu il Gürcüstan iqtisadiyyatı üçün ağır və ağrılı oldu.
Ötən illərdə Gürcüstanın qarşısında duran əsas problem və çağırışlar heç yerə yox olmayıb – 2016-cı ildə onları həll etmək mümkün olmadı. Əhali daha çox larinin sürətlə ucuzlaşmasından əziyyət çəkir, larinin məzənnəsinin 1 ABŞ dollarına görə 3 lariyə qədər artmaq ehtimalı böyükdür.
Hökumət tərəfindən anons olunan dəyişikliklər kifayət etmir, bəzi iqtisadçıların fikrincə isə əksinə, üçüncü kvartalda 2.3% təşkil edən iqtisadiyyatın inkişafına neqativ təsir göstərəcək. Buna xarici sərmayələrin kiçik həcmi və başqa daxili və xarici amillər əlavə olunur.
2017-ci ilə hökumət 4 faizlik iqtisadi artım planlaşdırıb. İqtisadiyyatının bu cür inkişaf tempi ilə Gürcüstana Avropanın ən kasıb ölkələrinin göstəricilərinə çatmaq üçün on illərlə vaxt lazım olacaq.
