Jirayr Liparityan: Niyə Ermənistan Qarabağ uğrunda müharibəni uduzdu?
Erməni diplomatiyasının veteranlarından olan, Ermənistanın birinci prezidenti Levon Ter-Petrosyanın müşaviri Jirayr Liparityan BBC-ə müsahibəsində Dağlıq Qarabağ uğrunda müharibədə Ermənistanın məğlubiyyətinə gətirib çıxaran onun fikrincə əsas səhvlər haqda danışıb.
O, Paşinyanın rolunu, onun Azərbaycan prezidenti Əliyevlə münasibətlərini və bugünkü vəziyyətə görə Ermənistanın siyasi elitasının və cəmiyyətinin məsuliyyətini dəyərləndirir.
“Kompromis haqda danışıqlar əvəzinə Ermənistan hakimiyyəti status-kvonu saxlamaq istəyirdi: Qarabağ və ətrafındakı yeddi rayon üzərində nəzarət”
BBC: Mövqeyinizi qısaca belə ifadə eləmək olar: birinci prezident Levon Ter-Petrosyanın sizin də üzvü olduğunuz komandası münaqişəni danışıqlar və güzəşt yolu ilə həll eləmək istəyirdi, qalan bütün liderlər isə erməni qüvvələrinin Dağlıq Qarabağa və ətrafındakı yeddi rayona nəzarət elədiyi status-kvonu saxlamaq istəyirdilər.
Jirayr Liparityan: Bizim administrasiyamız – Levon Ter-Petrosyanın administrasiyası sülh tərəfdarı idi. Sonrakı administrasiyalar – xüsusilə axırıncısı (yəni Paşinyanın kabineti) – müharibə tərəfdarı idi.
Sonrakı administrasiyalar da danışıq aparırdılar, amma bir fikirlə – “heç nə alınmazsa, müharibəyə qayıdarıq”. Paşinyan isə qərara aldı: “Heç nə alınmır. Müharibədirsə, qoy olsun. Biz qalib gələrik”.
- Azərbaycan ordusu Laçına daxil olub: Qarabağda kim hansı mövqelərdədir? – icmal
- Şərh: Niyə Qarabağda sülh etibarlı deyil və niyə Rusiyanın Qərbin dəstəyinə ehtiyacı var?
- Putin: “Əgər Ermənistan Qarabağ üzrə razılaşmadan imtina edərsə, bu, intihar olar”
BBC: Danışıqlar niyə pozuldu?
J.L.: Qarabağ məsələsi bir neçə hissədən ibarətdir. Onlardan əsasları bunlardır: Dağlıq Qarabağın statusu; Azərbaycanın erməni qüvvələrinin nəzarətində qalmış yeddi rayonu məsələsi.
Atəşkəs başlanandan bəri beynəlxalq ictimaiyyət Qarabağın müstəqilliyini tanımadığını bizə bildirirdi. […] Rusiya, Türkiyə, İran, ABŞ və Fransa Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə əsaslanan variantlar təklif edirdilər. Bu aydın idi. Son 30 il ərzində onlar bizə bunu deyirdilər.
İkinci hissə – dünyada heç kim bizim yeddi rayonu saxlayacağımızı gözləmirdi. Onlar həmişə bu torpaqların bu və ya digər şərtlər daxilində qaytarılcağını gözləyirdilər. […]
Bizim Qaranağın müstəqil statusunu ədalətli hesab eləyib-eləməməyimizdən asılı olmayaraq, bizim qarşımızda hətta öz məğlubiyyətindən sonra da bu şərtləri qəbul eləməyə hazır olmayan düşmən vardı.
Biz nəzərə almalı idik ki, zaman keçdikcə Azərbaycan həm hərbi qüdrəti, həm də resursları baxımından getdikcə daha da güclənir.
Razılaşma ləngidikcə, onun yoxluğu müharibəni daha da vüsətlə yaxınlaşdırır və bu müharibədə qələbə şansımızı azaldırdı.
Yəni məsələ belə idi: biz insanların və ərazilərin təhlükəsizliyinə təminat olaraq bu rayonların qaytarılması imkanına razı idikmi?
İndi status barəsində razılaşmaq şansının olmadığı halda, onun başqa imkanların nəzərdən keçiriməsinin mümkün olacağı sonrakı vaxta saxlaya bilərdikmi?
Biz (Ter-Petrosyanın komandası) sülh qarşılığında rayonların böyük qisminin qaytarılması imkanını yaratmaq və status məsələsini sonraya saxlamaq istəyirdik.
Sonrakı administrasiyalar qərara aldılar ki, əraziləri ancaq status qarşılığında geri qaytarmaq olar – Azərbaycan tərəfindən Qarabağın müstəqilliyinin tanınması və yaxud da heç olmasa, referendum keçirilməsi kimi yollarla müstəqilliyə doğru addımlamaq. […] Paşinyan gələcək status məsələnin qəti şəkildə aydınlaşdırılmasına israr edirdi, onun fikrincə, bunsuz Azərbaycanın mövqeyini ciddi qəbul eləmək olmaz və Azərbaycan öz ərazi bütövlüyü məsələsində israr elədiyi üçün danışıqlar aparmaq mənasızdır.
Qərara gəldi ki, əvvəllcə status məsələsini razılaşdırmaq lazımdır və bunun üçün müharibə lazım olsa, bu, baş verəcək və biz qələbə çalacağıq.
Son 25 il ərzində erməni tərəfinin mövqeyi həmişə belə olub və biz indi yanlış hesablamaların şahidiyik. Böyük miqyaslı yanlışların. […]
Provokativ bəyanatlar, “Qarabağ Ermənistandır və nöqtə”
J.L.: Lakin hələ müharibə başlamazdan əvvəl də başqa yanlış hesablamalar olub. Erməni tərəfi Azərbaycan ilə Türkiyəyə münasibətdə provokasiya məzmunlu bir sıra tamamilə artıq addımlar atıb.
BBC: Hansı provokasiyalardan söhbət gedir?
J.L.: Məsələn, biz Qarabağın gələcək statusunu müzakirə edərkən, Azərbaycan öz qərarını təklif edir: “Qarabağ – Azərbaycandır”. Bu, beynəlxalq ictimaiyyətin mövqeyidir.
Biz isə deyirik: danışıqları unudun, Qarabağ – Ermənistandır və nöqtə!
İkincisi – Ermənistanın Prezidenti və Baş naziri bu ilin yayında Sevr sülh müqaviləsinin yubileyi ilə bağlı açıqlama verdilər və bu açıqlamanı Türkiyəyə qarşı ərazi iddiası irəli sürmək hesab eləmək olar.
Bundan başqa, Ermənistanın Müdafiə naziri bəyan elədi: “Yeni müharibə – yeni ərazilər”.
Başqa bəyanatlar da vardı. Bizim tərəfimizdən də başladılar “Azərbaycanın qeyri-legitim lideri” və “Türkiyə diktatoru” haqda danışmağa başladılar. Bu, bizim işimiz, ölkəmizin işi deyil, doğru deyilmi? Bu, demokratiya ideyasını Azərbaycana və Türkiyəyə ixrac etmək cəhdi idi.
Yəni sən bu ölkələrin liderləri ilə danışıqlar aparırsan və onlara qeyri-legitim olduqlarını deyirsən?
Paşinyan istənilən qərarın Azərbaycan, Qarabağ və Ermənistan xalqları tərəfindən qəbul edilməli olduğunu bəyan edəndə özünü böyük dövlət xadimi hesab edirdi. Bunun dahiyanə ideya olduğunu güman edirdi və hesab edirdi ki, Əliyev də bunu təkrar etməli və qəbul etməlidir, əks halda isə deməli, o pis liderdir.
Amma məsələ bundadır ki, o, bir qərar təklif eləmirdi – hansı qərar hər üç xalq tərəfindən məqbul olacaqdı?
[…]“Vəziyyətə görə Ermənistanın bütün siyasi qüvvələri məsuliyyət daşıyır, çünki onlar beynəlxalq ictimaiyyəti dinləmək istəmirdilər”
BBC: Yəni demək istəyirsiniz ki, Ermənistan hakimiyyəti reallığı yanlış qiymətləndirib?
J.L.: Bu, təkcə hakimiyyət məsələsi deyil. Erməni siyasətinin bütün spektrinə nəzər salın. Bir partiya istisna olmaqla, qalan hamısı – ultrapatriotdurlar. Nə Respublika partiyasında,nə də “Çiçəklənən Ermənistan”, “İşıqlı Ermənistan”, “Daşnaksütun” və yaxud da bir başqa partiyada beynəlxalq ictimaiyyətin bizə dediklərinə qulaq asmağı təklif edən siyasətçilər görmürəm.
Beynəlxalq ictimaiyyətin rəyi isə bizim üçün mühüm olmalıdır – çünki, uduzanda onların yanına qaçıb kömək istəyirik. Onlardan edə bilmədiklərini etmələrini xahiş edirik.
BBC: Deməli, bu məsələdə şərti olaraq, Koçaryanla Paşinyan arasında, keçmiş və indiki hakimiyyət arasında fərq yoxdur?
J.L.: Koçaryanla Paşinyan arasında fərq var, lakin mənə elə gəlir ki, müxtəlif siyasi qüvvələr elə bilirdilər ki, Qarabağ – təkcə bizim problemimiz deyil və qoy onu vasitəçilər həll eləsinlər və əgər onlar onlar onu həll eləməsələr – qorxulu heç nə yoxdur, bizim vaxtımız var. Müharibə olsa, biz qalib gələcəyik.
Bu düşüncə tərzi geniş yayılıb və hamı buna görə məsuliyyət daşıyır. Bu, siyasi düşüncənin yoxluğundan irəli gəlir, işin əslini anlamamadığınızı, öz istəklərinizi sizə əslində nəyin lazım olduğundan və nəyi ala biləcəyinizdən ayırd edə bilmədiyinizi göstərir.
Bu, siyasi mədəniyyət problemidir. Ona görə də, Paşinyanın getməli olduğu deyiləndə soruşuram – bəs onun yerini kim tutacaq?
Siyasi qüvvələrin çoxu hakimiyyətə gəlmək istəyir, məğlubiyyətdən faydalanmaq istəyirlər, lakin yeni yanaşmalar təklif eləmirlər.
“Atəşkəs haqda bəyanat praktiki olaraq Qarabağ mövzusunu bağlayır”
BBC: 9 noyabrda sülhün elan edilməsindən sonra vəziyyəti necə görürsünüz?
J.L.: Bu açıqlamanı iki cür izah eləmək olar. Biri – pessimistdir və daha doğru görünür. Lakin o qədər pessimistdir ki, adamlar onu çətinliklə qəbul edəcəkdir.
Beləliklə, atəşin kəsilməsi açıqlaması faktiki olaraq Qarabağ məsələsini bağlayır. Açıqlamada bu, birbaşa səslənməsə də, bəyanat Azərbaycanının ərazi bütövlüyü prinsipinə əsaslanır. Və Ermənistanın Baş naziri Paşinyan onu imzalayıb. Artıq bunu heç kim dəyişdirə bilməz.
Azərbaycanlılar qayıdacaqlar və Azərbaycan hakimiyyəti maksimal sayda qayıdışın olması üçün hər şeyi edəcəkdir. Biz isə istəyirik ki, bizim həmvətənlərimiz, Qarabağ erməniləri qayıtsınlar.
Но будут ли они готовы вернуться в такой Карабах?
Əgər [Qarabağ ermənilərinin] kütləvi qayıdışı olmasa, Qarabağın gələcək statusunu müzakirə etməmək də olar.
Digər tərəfdən – Rusiya mümkün qədər çox sayda erməninin qayıtmasında ciddi şəkildə maraqlıdır. Çünki qarabağl ermənilər orada olmasa, Azərbaycan [Rusiya hərbçilərinə] deyə bilər ki, burada nə edirsiz?
Amma Prezident Putin və digər [dünya liderləri] Qarabağın statusunun müəyyənləşdirilmədiyini deyəndə, Qarabağın müstəqillyinin mümkün olduğunu nəzərdə tutmurlar.
Onlar artıq bunun mümkünsüz olduğunu – [Qarabağın] Azərbaycanın bir hissəsi olduğunu demişdilər. Bunu çox dəqiq şəkildə ifadə ediblər.
Rusiya diplomatları keçmişdə də Qarabağın Azərbaycanın tərkibində qalmasını nəzərdə tutmayan heç bir layihəni dəstəkləməyiblər. Onların gördüyü yeganə iş – status məsələsini təxirə salmağa razılaşmaq olub.
[9 noyabr] açıqlaması aşkar göstərir ki, Qabağın müstəqilliyi ilə Azərbaycanın tərkibində qalması arasında seçimdən söhbət gedə bilməz. Bu seçim daha mövcud deyil – əgər nə vaxsa mövcud olubsa.“Qarabağ üçün indi artıq iki ssenari var: Azərbaycan tərkibində muxtariyyət və ya mədəni muxtariyyət”
J.L.: Danışıqlar iki ssenaridə ola bilər.
Erməni Qarabağı Azərbaycanın tərkibində coğrafi, müəyyənləşdirilmiş ərazi vahidi olacaq, yoxsa, ermənilər İlham Əliyevin dediyi kimi mədəni muxtariyyət alacaq, bud a azlıqlar üçün heç bir ərazi hüququ nəzərdə tutmur.
Bu, ermənilərin Türkiyə və ya İrandakı vəziyyətlərinə bənzər vəziyyət olacaq – həmin ölkələrdə ermənilər dini azlıq kimi müəyyən muxtariyyətə – öz kilsələrinə, məktəblərinə, ola bilsin ki, qəzetlərinə, nəşriyyatlarına və erməni dili dərslərinə malikdirlər. Amma ərazilərə yox.
Bu iki variant – ərazi və ya eks-ərazi [Azərbaycan tərkibində muxtariyyət]. Bir də azlıqlar üçün zəmanətlər – amma bu qədər.
Bu, danışıqların aparılacağı maksimumdur. Müstəqillik və ya Azərbaycan tərkibinə daxil olmaq arasında [seçim] olmayacaq.
“İnsanlar istədiklərini onlara verilməli olanla qarışdırır”
BBC: Paşinyan elə indi Qarabağın beynəlxalq arenada müstəqilliyinin tanınmasına çağırır.
J.L.: Mən də elə bundan danışıram – mentalitet dəyişməyib. Bu, siyasi təfəkkürümüzün əsas problemidir. Bu, bizim siyasi təfəkkürümüzün başlıca problemidir və bu problemin azı 200 yaşı var. Bu, yeni problem deyil.
Bizə belə xoşdur – illüziyalardan xoşumuz gəlir, ədalətli qərarın, ideal qərarın – mümkün qərar olduğunu düşünməyi sevirik. Bizim həyat strategiyamız – xəyal qurmaqdır. Lakin xəyal qurmaq – strategiya deyil.
İnsanlar istədiklərini onlara verilməli olanla qarışdırır. Heç kim sizə heç nə verməyə borclu deyil. Sizə ala biləcəyiniz verilir. Və hər müharibədə qələbəyə ümid etmək reallıqla yox, miflərlə yaşamaq deməkdir.
Biz reallığı qəbul etməməyi, reallığı qəbul etməmək metodlarını və reallığın bizim xəyallarımızla əvəzlənməsini aşılayırıq. Biz bu mədəniyyəti yaratmışıq.
[…]
Dağlıq Qarabağ ətrafındakı yeddi rayon haqda
BBC: Yeddi rayonun qaytarılmasını imtinanı bununla bağlayırlar – müəyyən bir məqamda erməni ictimaiyyəti onları işğal edilmiş yox, azad edilmiş adlandırmağa başladı. Bu necə baş verdi?
J.L: Bizim bu yeddi rayona baxışımız zamanla dəyişib. Biz onları ona görə tutduq ki, oradan bizim evlərimizi bombalayırdılar – həm Stepanakertdə, həm də Ermənistanın özündəki evlərimizi.
Biz onları müdafiə məqsədi ilə götürdük və dedik ki, təhlükəsizlik təminatı olanda, onları qaytaracağıq.
1992-ci ildə biz Laçını alanda, Dövlət Müdafiə Komitəsinin sədri olan Robert Koçaryan bəyanat verərək, bizim təhlükəsizlik təminatı alacağımız təqdirdə Laşını qaytaracağını vəd elədi. Məndən bəyanatın mətnini yazmağı xahiş elədi. […]
Sonra bu rayonlar danışıqlar predmetinə çevrilməyə başladı. Sonra isə bu ifadə belə səsləndi: biz onları qaytara bilmərik, çünki erməni torpaqlarıdırlar.
Hətta onlar [münaqişənin əvvəlində] erməni torpağı olmasalar da, tarixi erməni torpaqlarıdır və biz onları heç bir şəraitdə qaytarmamalıyıq.
Bu baxışın formalaşmasında mühüm rolu Baş nazir və Müdafiə naziri olmuş (1999-cu ilə qədər) Vazgen Sarkisyan oynayıb. O, bu rayonları qaytamamalı olduğumuzu iddia edirdi.
Onun məntiqi belə idi: əsgərlərimizin qanı ilə alınan torpaqlar verilə bilməz. […]
Bu rayonları qaytaqmamağı qərara alanda bu, bizi… ekspansiya tərəfdarlarına çevirdi.
Ermənilərin Qarabağda azad və təhlükəsiz yaşayışı, onların öz müqəddəratını təyin eləmək hüququ uğrunda mübarizə aparmaq əvəzinə biz həmin əraziləri tarixi erməni torpaqları adlandırmağa başladıq.
Bu, bizim xeyrimizə işləmədi. Türkiyə XİN-də və siyasi elita arasında çoxları Qarabağın yerli ermənilərin öz müqəddaratını təyin etməsi və təhlükəsizliyi yox, Böyük Ermənistan xəyalı olduğu haqda düşünməyə başladılar.
Və onlar düşünürdülər ki, əgər bu ekspansiyadırsa, növbəti Qərbi Ermənistan olacaq. Əlbəttə ki, bizim belə hərbi gücümüz yox idi, amma onlar üçün bu irrasional qorxu idi.
“Danışıqlar özünlə apardığın vətənpərvər söhbətlər deyil, rəqiblə işdir”
J.L: Biz həmişə özümüz özümüzlə danışmışıq. Dediklərimiz partiotların sözləri olanda və vətənpərvərcəsinə səslənəndə özümüzü haqlı hesab edirik.
Azərbaycanın nəyi verə bilib-bilmədiyini anlamağa və öyrnməyə cəhd eləmirdik. Sadəcə qərara aldıq ki, Azərbaycan bizə dəyərli heç nə verə bilməz.
Danışıqlar – olduqca ağrılı gündəlik işdir. Eynən xüsusilə bizimki kimi balaca ölkələrin müstəqillik məsələsi kimi.
Müstəqilliyin bəyan edilməsi – sizin problemlərinizin yalnız başlanğıcıdır, sonu deyil. Onu qiymətləndirmək və ətrafınızdakı dünyanın dəyişilməsinə müvafiq şəkildə gündəlik əsasda mühafizə etmək lazımdır.
BBC: Zənnimcə, bu məsələ barəsində yeni Ermənistan hakimiyyəti ilə ünsiyyətdə olmusunuz.
J.L.: Bir dəfə mən Paşinyanın kabinetinin yüksək vəzifəli məmuru ilə danışdım. Soruşdum: “Qarabağ münaqişəsini necə həll eləməyi təklif edirsiniz?” Cavabında eşitdim: “Burada həll ediləsi heç nə yoxdur”.
Həmin məqamda artıq danışıqlar dayandırılmışdı və heç bir həll təklif olunmurdu.
Ondan soruşdum: niyə belə qərara qərara gəldiniz? Əliyevlə masa arxasına keçib bütün mümkün variantları müzakirə elədinizmi? Siz bunu eləmədiniz. Mən müəyyən qədər bunu elədim, mümkün variantları görürdüm, lakin bunu əhəmiyyəti yoxdur.
Sizin vəzifəniz Azərbaycanla müzakirə mövzusunun qalmadığını bəyan eləməzdən əvvəl mümkün olan hər şeyi eləməkdir. Bu sadəcə, dövlətçilik təfəkkürünün yoxluğu demək deyil. Bu, öz-özü ilə danışıqlardır.
BBC: Jurnalistlər Paşinyandan sərt açıqlamalarının səbəbini soruşanda, o, Azərbaycan və Türkiyə liderlərin ən azı onunkunu qədər sərt olan açıqlamalarını göstərir.
J.L.: Vurğulamaq istəyirəm – Azərbaycan və Türkiyənin mövqeyini bəyənmirəm. Amma məsələ mənim nəyi bəyənməyimdə deyil.
İyirmi il əvvəl mən burada, Bostonda bir nitq söyləmiş və demişdim ki, əgər güzəştə getməsək, fəlakətlə üzləşəcəyik.
Mən nitqimi yekunlaşdırıb, dinləyicilərin sual vermək məqamı gələndə, bir cənab qalxıb belə dedi “Cənab, bu çox mühümdür, amma çox kədərlidir”.
Mən cavab verdim: “Məgər mən özümü artist kimi təqdim etmişəm? Əgər əyləncə istəyirsinizsə, evə gedin və televizora baxın. Mənim mühazirələrimə gəlməyin. Mənim işim sizi əyləndirmək və nikbinlik təlqin etmək deyil. Mənim sizin üçün yaxşı xəbərlərim yoxdur”.
Biz xalqa doğru olmayan informasiya, yanlış analiz veririk və həqiqətdən uzaq ssenariləri mümkün həll yolu kimi təqdim edirik.
Biz onları dövlətçilik əvəzinə, millətçiliyə istiqamətləndiririk. Sonra da deyirik ki: sülh qəbul olunmayacaq. Bəs bunun məsuliyyətini kim daşıyır? […]
BBC: İndi dediklərinizə görə, sizi vətən xaini adlandıra bilərlər. Bu, sizi narahat etmir?
J.L.: Məsuliyyətsiz adamlar deyəndə, bu hətta şərəfdir. Onların dedikləri məni narahat etmir.
“Məsuliyyət Paşinyanın üzərindədir. Amma həm də erməni xalqının mentalitetinin üzərindədir”
BBC: Siz mentalitet problemləri barədə danışanda, bu sanki Paşinyanın üzərindən məsuliyyəti götürür. Amma son iki il yarım ərzində Ermənistana məhz o rəhbərlik edib axı.
J.L.: Məsuliyyət zaman üzrə bölünüb. Paşinyanın məsuliyyəti böyükdür, çünki o, artıq mövcud olan düşüncə tərzini üç-dörd sadə iddiaya çevirib: Azərbaycan bizə məqbul heç nə verə bilməz, Qarabağın statusunu müharibə həll edə bilər, danışıqlarda danışılmalı bir mövzu yoxdur, demokratiya bizə Qərbin dəstəyini qazandıracaq.
Amma bu düşüncə ona qədər olmasaydı, Paşinyan onu populyarlaşdırmazdı.
Əgər xatırlayırsınızsa, müxalifət lap əvvəldən onu iki şeyə görə qınayırdı – anti-Rusiya mövqeyinə və Qarabağı təslim etmək niyyətinə görə. O, torpaqları təslim etmək istəmədiyinimi göstərirdi? Qarabağda özünün qəbul olunmasınımı istəyirdi? Mən bilmirəm. Amma o, sərt açıqlamalar verirdi.
“Əliyev hesab edə bilərdi ki, Paşinyan onu aldadıb”
J.L.: Başqa şeylər də var. Onlardan biri Düşənbədə Əliyevlə görüşdə baş verənlərdir. Sanki atəşkəs rejiminə, nəhayət, əməl olunur, [müdafiə nazirlikləri] arasında birbaşa rabitə xətti qurulub.
Bu görüş Əliyevin Paşinyanı necə qəbul etməsi baxımından çox vacib idi. O, Koçaryana inanmırdı, atası vəsiyyət etmişdi ki, Koçaryana inanmasın. Amma onun Paşinyana ümidləri vardı, bilmirəm, əsaslı idi, ya yox.
Paşinyan ondan atəşkəs rejiminə əməl etməyi xahiş edəndə, Əliyev razılaşdı. Onların danışıqlarının detallarını bilmirəm, amma bilirəm ki, bu, müəyyən mübadilə idi.
Ehtimal ki, Əliyev “Yaxşı, biz bunu edərik, amma məsələnin məğzini müzakirə etmək lazımdır” kimi bir şey deyib. Paşinyan da “Yaxşı, amma mənə vaxt verin” tərzində nəsə deyib.
BBC: Paşinyan tam əksini deyir, onun sözlərinə görə, Əliyev ondan xahiş edib ki, Azərbaycanda demokratiyanın olmaması barədə danışmağı dayandırsın.
J.L: Mən danışıqların məzmunu barədə Azərbaycandakı çox mötəbər mənbədən xəbərdaram. Belə danışıq olub.
Amma sonra nə baş verdi? Paşinyan Artsaxın (Dağlıq Qarabağ) Ermənistan olması barədə danışmağa başladı. O, Dağlıq Qarabağın danışıqlar masasına qayıtması üçün israr etməyə başladı, masadakı həmin yer hələ Koçaryan dövründə itirilmişdi.
Əgər sən opponentinə qabaqcadan qeyri-məqbul olan şərtlər irəli sürürsənsə, deməli, danışıqlar ideyasının özünü sabotaj edirsən.
Sonra da hər üç xalq üçün – amma hər üç hökumət üçün yox – məqbul olan həll barədə danışmağa başlayırsan.
O, faktiki olaraq, Əliyevi təhqir etməyə balamışdı.
Əliyev də aldadıldığını düşündü. Paşinyanın adekvat danışıqlar vədi verməklə, əslində ölkə daxilindəki problemlərini həll etmək üçün vaxt udduğunu və beləcə, onu aldatdığını düşündü.
Bu zaman [Ermənistan XİN rəhbəri] Mnatsakanyan [Azərbaycan XİN rəhbəri] Məmmədyarovla bir şeyi müzakirə edirdi, Paşinyan isə başqa şey deyirdi.
Bu inamsızlıq da Əliyevin danışıqların uğursuzluğa uğradığı qərarını verməsində böyük rol oynadı.
Mən demək istəmirəm ki, Əliyev həmişə öz sözünü tutur. Əvvəllər o, 2011-ci ildə Kazanda qəbul etdiyi tənzimləmə planından imtina etmişdi.
Heydər Əliyev də belə edirdi, razılaşırdı, sonra da daha yaxşı şərtlərə nail ola biləcəyini düşünürdü.
[…]“Ya istədiyimiz hər şeyi alacağıq, ya da müharibə”
J.L.: Vaxtilə mən əsasən Arkadi [Qukasyanla] ünsiyyətdə olmuşam, o, xarici işlər naziri idi, sonra [tanınmamış DQR-in] prezidenti oldu.
İstefamdan sonra isə çox sayda digər qarabağlılarla, eləcə də Qarabağdakı vəziyyətdən xəbərdar olan adamlarla görüşmüşəm.
Onlar belə düşünürdülər ki, istədiyimizdən daha azını aldığımız hansısa variant – çox risklidir. Əgər müharibə olacaqsa, qoy olsun.
Mən onlara deyirdim ki, ay dostum, axı müharibənin nəticəsi bilinmir, məsələ nə qədər uzansa, bir o qədər bizim ziyanımıza işləyir.
Onlar cavab verirdilər ki, biz döyüşəcəyik, istəmədiyimizə razı olmaqdansa, ölsək yaxşıdır.
Çoxlarının məntiqi beləydi. Çoxları müharibənin əyləncə olduğunu düşünürdü. Müharibə qəhrəmanlar yaradır. Bizim vətənpərvərliyinizin və qəhrəmanlığınızın sübutu üçün müharibə lazımdır.
Müharibə – qurban deməkdir, əlbəttə, əgər siz qonşunun oğlunu deyil, özünüzü qurban verirsinizsə.
