İkinci Qarabağ müharibəsində informasiya silahı. Ermənistandan dəyərləndirmə
İkinci Qarabağ müharibəsində informasiya müharibəsi
Bir çox ekspertlər 2021-ci ilin payızında baş verən ikinci Qarabağ müharibəsini hərbi əməliyyatları müşayiət edən informasiya məkanındakı təbliğat hücumlarının miqyasına görə misilsiz hesab edirlər.
Yerevanda və Bakıda tədqiqatçılar “qarşı tərəfin” istifadə etdiyi “informasiya müharibəsi” alətlərini analiz ediblər. Aşağıda azərbaycanlı müəllifin Ermənistan tərəfindən aparılan təbliğata dair tədqiqatının nəticələri əks olunub.
Hər iki məqalədə müəlliflərin seçdikləri terminologiya və toponimikadan istifadə olunub
Qarabağ zonasında Azərbaycan və Ermənistan qüvvələri arasında silahlı münaqişə 2020-ci il sentyabrın 27-dən 44 gün müddətində davam edib. Bu vaxt ərzində hər iki tərəfdən ən azı səkkiz min nəfər həlak olub, itkin düşənlərin axtarışı hələ də davam edir. Noyabrın 10-da Azərbaycan və Rusiya prezidentləri, o cümlədən də Ermənistanın baş naziri hərbi əməliyyatların dayandırılması haqda üçtərəfli bəyanat imzalayıblar. Razılşmaya daxil olan əsas maddələr Dağlıq Qarabağ ətrafındakı rayonların Azərbaycanın nəzarətinə qaytarılması; regiona Rusiya sülhməramlılarının yerləşdirilməsi; əsirlərin dəyişdirilməsi və qaçqınların qayıtmasından ibarətdir.
- “Zəngəzur” dəhlizi uğrunda qiyabi döyüş: Azərbaycan və Ermənistanda nə danışırlar?
- Yeni köhnə sərhəd: Ermənistan kəndləri niyə Azərbaycan ərazisində qalıb?
- Əbədi tutuquşu və bölüşdürülməsi mümkün olmayan hər şey – Ermənistan-Azərbaycan musiqi irsi
Sosial şəbəkələrdə azərbaycanlı istifadəçilərin kütləvi feyk akkauntları
Növbəti müharibənin ilk günlərindən Ermənistanda hərbi vəziyyət tətbiq edilib. Bu, hərbi əməliyyatlar haqda qeyri-rəsmi və ya rəsmi mənbələrin ziddiyyətli məlumatlarına qadağa qoyulmasını nəzərdə tuturdu.
Azərbaycan hakimiyyəti daha sərt tədbir görüb – Facebook, YouTube, WhatsApp, TikTok və digər sosial şəbəkələri bloklayıb. Amma bununla yanaşı hərbi əməliyyatlarla paralel xüsusilə sərt “informasiya müharibəsi” elə sosial şəbəkələrdə təşkil olunmuşdu, əsas da Twitter və Facebook-da.
Oktyabrın 8-də Facebook Azərbaycan domenindən böyük şəbəkənin silindiyi haqda hesabat dərc edib:
- Facebook-da 589 şəxsi hesab
- Instagram–da 7906 səhifə
- 447 digər şəxsi hesab
“Trol” adlandırılan bu saxta istifadəçilərin əsas funksiyası azərbaycanyönlü paylaşımların altında şərh yazmaqdan və hakimiyyətə sərf edən informasiyanı yaymaqdan ibarət idi.
Tədqiqat “feyk səhifələrin” Yeni Azərbaycan partiyasının gənclər qolu ilə əlaqəsini üzə çıxarıb.
DFRLab-ın həyata keçirdiyi digər tədqiqat göstərib ki, analoji alətdən Twitter-də də istifadə olunur. Kütləvi məlumatlar və təkrar paylaşımlar Azərbaycan tərəfini dəstəkləyib, amma yoxlama zamanı məlum olub ki, onlarla çox fəal akkaunt eyni fəaliyyəti göstərib: onların bioqrafik məlumatları praktiki olaraq üst-üstə düşüb, səhifələrində olan görüntülər isə eyni olub.
Guya erməni hərbçilərinə kömək edən kürd, suriyalı və serb döyüşçülər
Kürd və suriyalı döyüşçülərin Ermənistan tərəfindən döyüşdüyü haqda məlumatlar 44 günlük müharibə zamanı və daha sonra Azərbaycan tərəfindən geniş yayılırdı.
Bir neçə misal:
1.
Azpolitika.info saytının Türkiyənin Haber7.com nəşrinə istinadən yaydığı yaydığı məlumata əsasən, Suriyanın şimalında formalaşan erməni batalyonu Azərbaycana qarşı hərbi əməliyyatlarda iştirak etmək üçün Artsaxa [Qarabağa] göndərilib. Buna dair heç bir sübut ortaya qoyulmayıb.
2.
Digər bir neçə sayt – Day.az, oxu.az, baku.ws və digərləri “Suriya terrorçuları Ermənistanın işğalçı qüvvələrinin tərkibində” başlıqlı məqallə dərc ediblər.
Amma sübut kimi məqalədə dərc olunan fotoların tədqiqi zamanı məlum olub ki, onlar əslində 2019-cu ildə Suriyada “Nubar Ozanyan adına erməni briqadasının” Osmanlı Türkiyəsində erməni soyqırının ildönümü zamanı keçirilən toplantısında çəkilib.
3.
Derindusunce.org nəşri Twitter-dəki mikrobloqunda serb aktyor və prodüser Miloş Bikoviçin fotosunu belə yaşı ilə dərc edib: “Aleksa Juriç, serb əsilli muzdlu döyüşçü Ermənistanda görülüb”.
Kosovo war veteran Aleksa Djuric, now a Russian PMC, has been spotted in Armenia.His fate is not yet certain https://t.co/gJ88zRN2sC pic.twitter.com/wZsDRwSoTS
— ZOKA (@200_zoka) September 28, 2020
Reallıqda isə serb aktyorun fotosu “Kosare” filminin çəkiliş meydançasında çəkilib.
Bikoviç dezinformasiyaya Twitter hesabında bu zarafatla şəxsən reaksiya verib: “Bəzən mən çəkilişlər və reklam arasında fasilələrdə forma geyinirəm və lazım olan yerdə sülh yaratmağa tələsirəm”.
4.
Türkiyənin CNN (CNN TÜRK) xidməti Türkiyədə və bir çox digər ölkələrdə, o cümlədən də Avropa İttifaqı tərəfindən terror təşkilatı kimi tanınan Kürd Fəhlə Partiyasının (PKK) döyüşçüləri haqda səkkiz dəqiqəlik video-material hazırlayıb. Reportajda bildirilib ki, döyüşçülər Ermənistan tərəfində döyüşüblər. Reportaja guya PKK döyüşçülərinin ermənilərin ASALA (1970-ci illərin ortalarında yaradılan və Türkiyə hökumətini 1915-1916-cı illərdə Osmanlı Türkiyəsində 1,5 milyon erməninin ölümünə görə məsuliyyəti öz üzərinə götürməyə məcbur etməyi qarşısına əsas məqsəd qoyan erməni hərbi qruplaşması) təşkilatı ilə birlikdə döyüşdüyü haqda kadrlar daxil edilib.
Əslində xəbər agentliyi Kolumbiya Milli Ordusunun (FARC) bayrağını Ermənistan bayrağı ilə səhv salıb, fotonun özü isə 2014-cü ildə çəkilib.
5.
Günaz TV və Sepahcybery Telegram kanalları, o cümlədən də Azərbaycan mediasında hərbçilərin iştirak etdiyi video yayılıb, orada da deyilir ki, Ermənistan hərbi əməliyyatlara Kürd Fəhlə Partiyasının terrorçularını cəlb edib.
Sübut olaraq təqdim olunan videoda isə əslində Ermənistanın yezid icmasının könüllü dəstəsi əks olunub. Üstəlik eyni video Instagram-da Pers tna yezid kanalında nümayiş olunub. Video yezid dilindədir, könüllülər bu sözləri deyirlər: “Biz kimik? Yezidlər!”
Qarabağ əhalisinin “kütləvi evakuasiyası”
Hərbi əməliyyatlar başlayandan üç gün əvvəl, 2020-ci i sentyabrın 24-də Azərbaycan mediasında Qarabağ əhalisinin kütləvi evakuasiyası haqda xəbər yayılıb.
Müxtəlif sosial şəbəkələr (Telegram, Viber, WhatsApp) vasitəsilə Dağlıq Qarabağ və Ermənistan sakinlərinə hansısa sənədin fotosu göndərilib və orada deyilir: “Müdafiə Nazirliyi Artsax sakinlərinə təcili evakuasiyaya hazır olmaları haqda xəbərdarlıq edir”.
İnformasiya təhlükəsizliyi üzrə ekspert Samvel Martirosyan ilk olaraq sənədin saxta olduğunu qeyd edib. Daha sonra sənəd rəsmən təkzib edilib.
Amma Azərbaycan mediasında kütləvi evakuasiya haqda məlumatlar yayılmağa davam edirdi. Oktyabrın 1-də Trend.az ucsuz-bucaqsız maşın kolonunu əks etdirən səssiz video yayıb. Bu videoya yazılan təqdimatda bildirilir ki, ermənilər Dağlıq Qarabağı tərk edirlər.
İnformasiyaların yoxlanılması platforması infocheck.am aydınlaşdırıb ki, video ilk dəfə Instagram-ın Ermənistan domenində, aratta_armenia səhifəsində yayılıb. Əslində video-materialda Dağlıq Qarabağa gələn erməni könüllülərin avtomobil kolonu əks olunub. Trend.az sadəcə Ermənistan domenindən götürülmüş videonu saxtalaşdırıb və tam fərqli kontekstdə təqdim edib.
Ermənistan ordusunun itkiləri haqda şişirdilmiş
44 günlük müharibə zamanı Azərbaycan mediasında erməni hərbçilərin, generalların, siyasi rəhbərlərin həlak olması haqda çox sayda məlumatlar yayılıb. Eyni zamanda jurnalistlər və rəsmi şəxslər də Ermənistan tərəfinin geniş miqyaslı itkiləri haqda bəyanlar edib.
1.
Oktyabrın 28-də Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev “İnterfaks”a müsahibəsində bildirib ki, Ermənistan tərəfinin itkiləri beş min nəfərə yaxın təşkil edib.
Eyni gün Azərbaycan kanallarından biri xəbər verib ki, xakerlər Ermənistan tərəfinin itkiləri haqda real məlumatları dərc ediblər. Sübut qismində beş min nəfər erməninin adları və doğum tarixləri göstərilib.
Ölənlərin siyahısında artıq Ermənistan tərəfinin dərc etdiyi adlar olub. Amma siyahıda göstərinlərin əksəriyyətinin müharibə zamanı həlak olanlara keç bir aidiyyatı olmayıb.
Məsələn, 26 yaşlı MqerAndoyan Azərbaycanın media orqanlarının birində öz adını görüb. Fip.am ilə söhbətində Andoyan şəkildəkinin həqiqətən o olduğunu təsdiqləyib, amma bildirib ki, həmin şəkildə 15-16 yaşındadır, çünki azərbaycanlı xakerlər onun doğum tarixini düz qeyd etməyiblər.
Siyahının detalllı araşdırılması göstərib ki, bu hal istisna deyil – minlərlə erməni adı nə cürsə azərbaycanlı xakerlərin əlinə düşüb. Həmin siyahılarda həmçinin üç dəfə BXK (Çiçəklənən Ermənistan Partiyasının ermənicə baş hərfləri) adı təkrarlanıb. 19 dəfə mövcud olmayan Yerbek (ermənicədən tərcümədə “yerbek” “heç vaxt” mənasını verir) adı qeyd olunub.
[Həlak olan Azərbaycan əsgərlərinin analoji feyk portal haqda Bakıda hazırlanan tədqiqatda oxuya bilərsiz]
2.
Azərbaycanın Telegram kanalları hərbi mənbələrə istinadən artıq Ermənistan silahlı qüvvələrinin zabitlərinin, generallarının və digər yüksək rütbəli şəxslərinin olduğu bunkerin məhv edildiyi haqda yazırdılar.
Detallar qeyd olunurdu – deyilirdi ki, İsreiil istehsalı Harop pilotsuz uçuş aparatı ilə ölümcül zərbə endirilib və hadisəyə dair foto dərc olunurdu.
Reallıqda isə dərc olunan fotonun ən azı dörd yaşı var. Bu foto 2016-cı ildə internetdə yayılıb.
3.
Oktyabrın 29-da Azərbaycanın Müdafiə Nazirliyi Ermənistan SQ-ə məxsus iki Su-25 təyyarəsinin məhv edildiyini elan edib. Daha sonra sosial şəbəkələrdə Ermənistana məxsus Su-25 kimi təqdim olunan vurulmuş təyyarənin fotosu yayılıb.
Amma məlum olub ki, foto Suriyada, Sarakib şəhəri yaxınlığında çəkilib. İlk dəfə 2020-ci il martın 1-də dərc olunan şəkildə Türkiyənin dronu əks olunub.
4.
Hərbçi və siyasətçilərin həlak olması haqda “xəbərlər” xüsusi qeyd olunmalıdır. Müharibənin ilk günündən de-fakto Qarabağ prezidenti Araik Harutunyanın yaralanması və ölümü haqda məlumatlar yayılırdı. Bu haqda Azərbaycan mənbələrinə istinadən müxtəlif Rusiya mediası da yazırdı. Bu dezinformasiya o qədər tez-tez yayılırdı ki, bəzən Araik Harutunyanın canlı yayımları ilə üst-üstə düşürdü.
Sentyabrın 28-də podpolkovnik Lernik Babayanın həlak olması haqda xəbər yayılıb. Tezliklə Babayan özü öz ölümü haqda yayılan məlumata reaksiya verib və sağ-salamat olduğunu bildirib.
Vitse-prezident Tiqran Avinyan, Ermənistanın ikinci prezidenti Robert Koçaryan, keçmiş müdafiə naziri Seyran Ohanyanın yaralanması və müdafiə ordusunun komandanı Cəlal Harutunyanın ölümü haqda xəbərlər də dezinformasiya idi.
Kiber-hücumlar feyk yaymaq üçün alət kimi
2020-ci il Ermənistan üçün kiber-hücumlar baxımındar ən çətin il olub – ikinci Qarabağ müharibəsi zamanı da, 2020-ci ilin iyulun Ermənistan-Azərbaycan sərhədində gərginləşmə zamanı da.
Ekspertlərin fikrincə, haker hücumlarının sayı və keyfiyyəti Azərbaycanın kənardan əlavə qüvvələr cəlb etdiyindən xəbər verirdi. Dövlər aparatı da, mətbuat da, mülki əhali də hakerlərin hədəfinə çevrilmişdi.
Oktyabrın 10-da misilsiz kiber-hücum həyata keçirilib, bu zaman Azərbaycan xakerləri 50-ə yaxın dövlət saytını sındırıb.
Media genişmiqyaslı (əsasən DDoS) hücumlara məruz qalıb və bu indiyə qədər davam edir. Aşağıdakı xəbər saytları kiber-hücuma məruz qalıb:
🚫1in.am 🚫a1plus.am 🚫armenpress.am 🚫armtimes.com 🚫blognews.am 🚫hetq.am 🚫mamul.am 🚫mediamax.am 🚫news.am 🚫zhamanak.com
Həmçinin istifadəçilərə qarşı da fişinq hücumları həyata keçirilib. Dezinformasiya və təşviş yayan xəbərlər ya sındırılmış səhifələrdən, ya da tanınmış xəbər agentliklərinin eynisi kimi yaradılmış saxta veb-saytlardan yayılıb.
