Həyat əvəzinə həyat: müharibədə həlak olan erməni əsgərlərinin valideynləri üçün övlad sahibi olmaq imkanı

Ermənistanda 2020-ci ilin payızında ikinci Qarabağ müharibəsində oğlanlarını itirən və yenidən övlad sahibi olmaq qərarına gələn ailələrə pulsuz tibbi yardım göstəriləcək. Müharibədə oğlanlarını itirən valideynlər özləri müraciət edəndən sonra həkimlər bu haqda düşünüblər.

İnsan Reproduksiyası Mərkəzi 44 günlük müharibə dövründə oğlanlarını itirmiş valideynlərə reproduktiv texnologiyalarla yardım təqdim olunan beş klinikadan biridir.

• Həsrətlə gözləyib özün üçündoğmadığınuşaq. Ermənistandasurroqatanalıq
• Ermənistanda tənha analar. Buna cəsarət edən qadınların hekayələri
• Belə uşaq arzulamırdıq: Ermənistanda valideynlər əlil övladlarından imtina edirlər

Bir ailənin hekayəsi

İnsan Reproduksiyası Mərkəzində kabinetlərdən birinin qarşısında qəbul növbəsi gözləyə qadınlar sıra ilə düzülmış stullarda oturublar. Əlvan geyinmiş gənc və bir dəqiqə susmayan qadınların arasında bir nəfər fərqlənir – qara paltarda səssizcə başını aşağı dikib oturub.

Siranuşun uzağı 45 yaşı olar. Hərdən gözlərini qaldırıb, bir küncdən o birinə narahat halda var-gəl edən kişini müşahidə edir. Yaşıd olmalıdırlar, amma üzdən çox yaşlanıb sanki. Qadın danışır ki, əri bir günün içində qocalıb, oğlunun həlak olduğunu eşitdiyi zaman. Haykın 25 yaşı vardı, 44 günlük müharibədə həlak olub.

Cütlüyün bir qızı da var, ərdədir və tezliklə uşağı olmalıdır. Amma valideynlər özləri də yenidən övlad sahibi olmaq qərarına gəliblər – həm də nəyin bahasına olursa olsun.

“Haykı geri qaytarmaq mümkün deyil. Heç kim də onu əvəz etməyəcək. Amma bizim yaşamaq üçün gücümüz olmalıdır. Əminəm ki, Hayk bizim yaşaya bilməyimizi istəyərdi”, – Siranuş deyir.

Az sonra ona ağ xalatlı qadın yaxınlaşır və həkimin otağına dəvət edir. Səs-küylü növbəyə bir anda sakitlik çökür: “Tanrı yardımçı olsun” – çətinliklə eşidilən səslə gözləyənlərdən hər biri pıçıldayır.

44 günlük müharibədə Ermənistan tərəfindən həlak olanların yekun göstəricisi hələlik yoxdur. Müdafiə Nazirliyinin dərc etdiyi son siyahıda 2442 nəfərin adı yer alıb. Səhiyyə Nazirliyindən bildirilib ki, 3684 məhkəmə-genetik ekspertiza keçirilib, onların nəticəsində 1972 nəfərin kimliyi müəyyən edilib. Həlak olanların nəşlərinin və itkin düşənlərin axtarışı davam edir.

Hər şey necə başlayıb?

Reproduktiv Tibb Assosiasiyasının rəhbəri Eduard Ambartsumyan deyir ki, müharibədə övladlarını itirən valideynlər özləri müraciət edəndən sonra həkimlər onlara yardım göstərmək haqda düşünüblər:

“Müharibədən iki həftə sonra bizə ilk cütlük müraciət etdi, bizə birbaşa belə dedilər: “Bizim evimizin ocağı sönüb. Biz yenidən ocağımızı yandırmalıyıq”. Məlum olanda ki, bu belə bir arzusu olan yeganə cütlük deyil, biz məsələyə sistemli həll tapmaq qərarına gəldik.

Belə bir şey heç vaxt olmamışdı ki, müharibədə həlak olan əsgərin valideynləri yenidən uşaq doğmaq üçün reproduktiv tibb yardımı üçün müraciət etsinlər. Bunun üçün fövqəl-insani güc lazımdır və bu insanların gücü onlara kömək etmək üçün bizə mümkün və qeyri-mümkün hər şeyi etməyə kömək edir”.

Ana və Uşaq Sağlamlığının Mühafizəsi İdarəsinin direktor səlahiyyətlərini yerinə yetirən Mune Paşayan deyir ki, ilk bir neçə ailənin məsələsi səhiyyə nazirinin fərdi əmrləri ilə həll olunub. Fevralda isə “Reproduktiv sağlamlıq və reproduktiv insan haqları haqda” qanuna müvafiq dəyişikliklər edilib.

Buna qədər qanun aşağıdakılar üçün pulsuz tibbi yardım nəzərdə tuturdu:

• Sərhədyanı rayonların sakinləri,
• Hərbçilər və onlara bərabər tutulanlar,
• Əlilliyi olan insanlar,
• Ailə müavinəti alan vətəndaşlar.

Amma müharibə və müharibədən sonra yaranan vəziyyət dəyişikliklərə məcbur etdi.

“Buna qədər qanunda nəzərdə tutulmuşdu ki, müraciət edənlərin uşaqları olmamalıdır. Qadınlar üçün maksimum 35 yaş müəyyən edilmişdi. Bundan başqa, rəsmi nikahın qeydiyyatı mütləq şərt kimi qeyd olunmuşdu.

Qanun əvvəl də xidmət müddətində və ya xidməti səbəblə bağlı həlak olan hərbçilərin valideynlərinə dəstək nəzərdə tuturdu, amma bu, müharibə zamanı könüllülərə və səfərbər edilənlərə aid deyildi. Son düzəlişlərnəticəsində həlak olan uşaqların valideynləri ilə bağlı durumda bütün məhdudiyyətlər, o cümlədən də yaş həddi aradan qaldırılıb”, – Nune Paşayan deyir.

Onun sözlərinə görə, qanuna dəyişikliklər ediləndən sonra çox az zaman keçib və rəqəmlər, statistika təqdim etmək üçün çox tezdir, amma artıq aydındır ki, çoxları bu imkandan yararlanmağa hazırdır:

“Bizdə artıq lazımi yoxlanışlardan və hazırlıq mərhələsindən keçən cütlüklər var. Biz artıq onları müvafiq klinikalara yönləndirməyə başlamışıq”.

Nune Paşayan deyir ki, bütün 2020-ci il müddətində proqram çərçivəsində 49, 2021-ci ilin ilk üç ayı ərzində isə artıq 44 mayalanma proseduru həyata keçirilib. Bundan başqa, bu il proqrama 917 milyon dram [1,7 milyon dollar] ayrılıb ki, bu da ötən illə müqayisədə üç dəfə çoxdur.

Ermənistanda bu gün doğum əmsalı 1,6, normal reproduktivlik səviyyəsi isə 2,1 təşkil edir. Qadınların 14,9, kişilərin 9,5 faizi sonsuzluq problemi ilə qarşılaşır. Bu göstəricilər qalarsa, 70 ildən sonra Ermənistan əhalisi iki dəfə azalacaq.

Reproduksiya Mərkəzində həkimin kabinetinin qarşısında sıra ilə düzülmüş stullarda əyləşənlər arasında yenə də sükut çökdü – həlak olmuş əsgərin valideynləri həkimin yanından çıxır. Səs-küylü növbə cütlüyü baxışları ilə yola salır və sakitcə pıçıldayırlar: “Tanrı kömək olsun”.

“Haykdan sonra bizim evimizdə heç nə dəyişməyib – oğlumun otağı, onun əşyaları, hər şey – getməmişdən necə qoyubsa elə qalıb. Həyat dayanıb. Ancaq uşaq bizə həyata qayıtmağa kömək edə bilər. Oğlan, ya qız fərqi yoxdur. Amma oğlumuz doğulsa adını yenə də Hayk qoyacağıq”, – Siranuş deyir.