Gürcüstandan Rusiyaya əsas yol – Qafqazın “dar yeri”
Əsrlərdir Cənubi Qafqazı Rusiya ilə birləşdirən yol Gürcüstanın şimalında qarlı dağlardan keçir. Tarixən Hərbi-Gürcüstan yolu adlandırılan, Tbilisidən Rusiya-Gürcüstan sərhədindəki Yuxarı Lars keçidinə qədər uzanan hissə bu gün Gürcüstanı Rusiya ilə birləşdirən yeganə quru magistralıdır. Bu yol Ermənistan üçün həyati əhəmiyyət daşıyır, eyni zamanda regionun digər ölkələri – Türkiyə və Azərbaycan üçün də vacibdir.
Amma payızdan yaza qədər bu yolla hərəkət eləmək riskli olur – güclü qar yağışı istənilən an hərəkəti iflic edə bilər, dağlarda uçqun ola bilər və yük maşınlarının minlərlə sürücüsü və ya öz avtomobili ilə sərhədi keçən turistlər şaxtada ilişib qala bilərlər.Yayda da hərəkət çətinləşə bilər – böyük turist axınına və vaxtaşırı baş verən sel və daşqınlara görə.
Cənubi Qafqazın əsas magistralının perspektivləri nədən ibarətdir?
Öz coğrafi vəziyyəti sayəsində Gürcüstan Mərkəzi Asiya ölkələrini Avropa ilə birləşdirən regionun ən mühüm tranzit ölkəsidir.Gürcüstandan və Gürcüstan vasitəsilə yüklər həm dəniz yolu, həm də dəmiryolu və avtomobil nəqliyyatı ilə daşınır.
Ümumilikdə ölkədən daşınan yükün 59 faizi avtomobil magistralının payına düşür ki, bu da ildə təxminən 17,2 milyon ton təşkil edir.
- Moskva-Suxumi-Tbilisi-Yerevan dəmiryolu xətti – olsun, ya olmasın?
- Gürcüstanda tarixi Şatili kəndi – dağlar necə insansız qalır
Gürcüstandan keçən beynəlxalq tranzit yollarının uzunluğu 1467 kilometr təşkil edir. Onların ən vaciblərindən biri də Gürcüstanı Rusiya ilə birləşdirən Mtsxeta-Stepansminda-Yuxarı Lars yoludur.
2020-ci ildə Gürcüstan yollarından keçən 315 500 avtomobilin 45 faizə qədəri Hərbi-Gürcüstan yolunun payına düşür.
Abxaziya və Cənubi osetiyadan keçən alternativ yollar uzun illərdir ki, münaqişəyə görə bağlı qaldığı üçün bu, Gürcüstandan Rusiyaya gedən yeganə quru yoludur.
Bu yol Gürcüstanın qonşusu Ermənistan üçün də çox vacibdir, çünki mühüm iqtisadi və siyasi müttəfiqi Rusiya ilə məhz bu yol vasitəsilə birləşir. Ermənistan üçün bütün mal tranzitinin 60-70 faizi Gürcüstan ərazisindən həyata keçirilir.
Bu yolla Rusiyadan Gürcüstan və Ermənistana ən çox buğda, digər ərzaq məhsulları və inşaat materialları gətirilir.
Rusiyaya Gürcüstandan şərab, Ermənistandan isə konyak, şərab materialı, meyvə aparılır. Bu yolla Türkiyədən Rusiyaya sənaye malları aparılır.
Hər gün bu yolla minlərlə tranzit nəqliyyat vasitəsi hərəkət edir və onların sayı hətta pandemiya şəraitində də azalmayıb.
Amma eyni zamanda bir neçə ölkə üçün vacib olan bu yol güclü qar yağışı və uçqunlar səbəbilə qışda bağlanır, çünki coğrafi mürəkkəb marşrut üzərində yerləşir.
Bütün qış boyu xəbərlərdə Larsda hərəkətin məhdudlaşdırıldığı, bağlandığı, böyük tıxacların yarandığı, sürücülərin soyuqdan donduğu və yardım gözlədiyi haqda məlumatlar yayılır.
Qış aylarında yük maşınları çox vaxt bir neçə gün dayanıb gözləməli olur.
Bunun tıxaclarda qalan insanlar üçün ciddi narahatlıq olmasından başqa, bu, ölkə iqtisadiyyatına da ziyan vurur.
38 yaşlı Aleksandr Belarusdandır. O, beynəlxalq yük daşımaları ilə pul qazanır. Sonuncu dəfə o, maşını Rusiyada gigiyenik vasitələrlə yükləyib və yükü Gürcüstan vasitəsilə Ermənistana çatdırıb.
Aleksandr geriyə boş qayıdır. Avtomobil yenidən Rusiyada yüklənəcək və bu dəfə Polşaya yollanacaqdı.
Amma Lars yolu hava şəraitinə görə bağlanıb və planlar dəyişib.
“Mən artıq dörd gündür ki burada qalmışam. Maşında yatıram, maşında yeyirəm. Bundan əvvəl Tbilisi yaxılığına dörd gecə qalmışam. Bizi orda saxlayırlar ki, burada yol yüklənməsin. Kimdən nə soruşasan? Mən bilmirəm. Polisin gəlməyini və bizə irəliləyə biləcəyimizi deməsini gösləyirəm. Amma mənim işim bundan ziyan çəkir”, – o deyir.
Yüzlərlə yük maşını Tbilisidən şimala doğru, Pasanauri qəsəbəsindən başlayaraq kolon şəklində düzülüb. Gecə-gündüz onlar yol kənarında dayanır və böyük tıxac yaradaraq minik avtomobillərinin hərəkətini çətinəşdirir.
Qışda və yayda yük maşınlarının hərəkətini patrul polisi nizamlayır. Əgər onlar hamısı bu dar yolda eyni zamanda hərəkət etsə, turistlərin və yerli sakinlərin minik avtomobilləri üçün hərəkət praktiki olaraq mümkünsüz olardı.
İndi sürücülər artıq bir neçə gündür ki, güclü qar yağışı üzündən bir yerdə dayanır. Onlar maşında gecələyir və nahar edirlər. Vaxt öldürmək üçün onlar bəzən yola çıxır və bir-biri ilə söhbət edirlər.
Onlardan bəziləri artıq bu vəziyyətə alışıb və yaxşı hazırlıqlıdır: sürücülərdən biri elə yoldaca, öz maşınının qarşısında kiçik vedrəyə doldurduğu su ilə yuyunur.
Sürücülər bu cür ləngimələrə görə Larsın rahat marşrut olmadığından şikayətlənirlər, amma hazırda başqa heç bir alternativ yoxdur.
Amma mütəxəssislər bildirirlər ki, problem ancaq yolun keçilməzliyində və hava şəraitində deyil.
Gürcüstanda fəaliyyət göstərən Nəqliyyat Dəhlizi Tədqiqat Mərkəzinin direktoru Paata Saqareişvili bildirir ki, bu marşrutun ən dar hissəsi Rusiya tərəfinə keçid məntəqəsidir.
“Rusiya gömrüyü gün ərzində cəmi 400 yük buraxa bilir, bəzən isə 800-1000 avtomobil keçir. Yollarda intensiv hərəkətə baxmayaraq Rusiya gömrüyü genişləndirilmir. Bu problemin həlli tamamən Rusiyadan asılıdır. Bu halda Gürcüstan heç nə edə bilməyəcək”, – ekspert deyir.
Yeni yol problemin həllidir?
Tbilisi Dövlət Universitetinin tədqiqatına əsasən Gürcüstanın aparıcı tranzit ölkəsi olması üçün bütün imkanları varkən, Gürcüstan bu imkandan müvafiq qaydada istifadə etmir.
Dünya Bankının hazırladığı logistikanın səmərəliliyi indeksinə əsasən 2018-ci ildə Gürcüstan bu meyara görə 160 ölkə arasında 119-cu yeri tutub.
Əgər indiyə qədər Gürcüstan regionun alternativ tranzit qovşağı idisə, İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra hər şey dəyişə bilər – Moskvada əldə olunan razılaşmaya əsasən Ermənistan və Azərbaycan daha əvvəl bağlanmış tranzit dəhlizləri açmağa razılaşıb. Bu o deməkdir ki, regionda alternativ marşrutlar yarana və Gürcüstanın tranzit kimi əhəmiyyəti azala bilər.
Tbilisi Azad Universitetinin bizmes məktəbinin dekanı Qqiqi Bedineişvili bu məsələni dramatic hesab etmir.
“Rəqabət böyüyəcək, amma biz heç vaxt bu məsələdə inhisarçı olmamışıq. Biz Gürcüstanın tranzit imkanlarından nə dərəcədə səmərəli istifadə edirik – daha vacib sualdır.
Ancaq coğrafi üstünlük kommersiya gəliri gətirmir, biz öz imkanlarımızdan daha səmərəli istifadə etməli və hazırda ziyana işləyən dəmiryolunu gəlirli eləməliyik”.
Bu kontekstdə ilin bütün fəsillərində fasiləsiz tranzit hərəkətinin təmin edilməsi üçün Tbilisi-Lars arasında yolun yeni hissəsinin inşası daha da vacib olur.
Baş Qafqaz silsiləsinin iki müxtəlif tərəfində yerləşən Kvişxeti və Kobini birləşdirən 22,7 kilometrlik ikizolaqlı asfalt yol doqquz kilometrlik tunel sayəsində uçqun təhlükəli Xaç aşırımından yan keçməyə imkan verəcək.
Yol altı körpü və beş tuneldən ibarət olacaq bu da həmin hissədə marşrutu ümumilikdə 12 kilometr qısaldacaq. Bu yolla gedərkən artıq indiki kimi bir saat yox, 20 dəqiqə vaxt sərf olunacaq.
Gürcüstan hakimiyyətinin “tarixi layihə” adlandırdığı bu yolun inşası 2019-cu ildə başlayıb və 2023-cü ildə başa çatmalıdır.
Burada tunel tikmək ideyası hələ 1970-ci illərdə Sovet İttifaqı zamanı yaranıb. Bu ideya haqda 1997-ci ildə, Şevarnadzenin prezidentliyi dövründə xatırlayıblar, amma o zaman maliyyə çatışmazlığı üzündən layihə başlamayıb.
2012-ci ildə sərhədyanı Kazbeqi şəhərinə gedən zaman prezident Mixail Saakaşvili yerli sakinlərə söz verib ki, “Kazbeqi Tbilisinin kiçik şəhərkənarına çevirmək üçün” böyük tunel tikiləcək.
Layihənin dəyəri 558 milyon ABŞ dollarıdır. Asiya İnkişaf Bankı (ABD) və Avropa Rekonstruksiya və İnkişaf Bankı (EBRD) tərəfindən maliyyələşdirilir.
Gürcüstanda bu layihənin əleyhdarları da, tərəfdarları da var. Əleyhdarların əsas arqumenti dövlət təhlükəsizliyidir.
Bəzilərinin fikrincə, yeni yol hər şeydən öncə 2008-ci ildə olduğu kimi Rusiyanın Gürcüstana hərbi müdaxiləsini asanlaşdıracaq.
Məsələn, vaxtilə burada tunel tikməyi planlaşdıran eks-prezident Saakaşvili müxalifətə keçəndən sonra fikrini dəyişib və Facebook-da yazıb ki, “bu yeni Rok tuneli ilə (2008c- ildə Rusiya qoşunlarının Gürcüstana daxil olduğu Cənubi Osetiya və Rusiya sərhədindəki tunel)… Rusiya Tbilisini sürətlə tutmaq üçün hərbi yol açır”.
Saakaşvilinin arqumentləri ilə ümumilikdə Təhlükəszilik Şurası katibinin keçmiş müavini Vano Maçavariani də razıdır.
“Bu layihəni kimin başlatdığını, onun kimin marağında olduğu, maliyyəsini və hansı iqtisadi xeyir gətirdiyini, ən əsası isə hansı risklərlə qarşılaşa biləcəyimizi bilmək vacibdir. Gürcüstan hökumətinin indiyə qədər bu suallara cavabı yoxdur və bu yolu sırf iqtisadi və ya nəqliyyat layihəsi hesab edir”, – Maçavariani deyib.
Qiqa Bedineişvili hesab edir ki, Rusiya ilə istənilən sərfəli ticarət münasibətlərindən yararlanmaq Gürcüstan maraqlarına uyğundur, amma müəyyən hərbi riskləri də dəyərləndirmək lazımdır:
“Yol tikilməlidir, amma biz həm də təhlükə halında özümüzü necə qoruyyacağımız haqda da düşünməliyik. Bu o demək deyil ki, biz yol salmamalıyıq və ya kommersiya əlaqələrini kəsməliyik. Əksinə, biz Gürcüstanı ancaq iqtisadi güclü olduğmuz zaman işğaldan qurtara biləcəyik. Buna görə də Rusiya ilə istənilən sərfəli ticarətdən yararlanmaq bizim marağımızdadır, amma eyni zamanda hücum halında nə edəcəyimizi də bilməliyik”.
Ekspert Paata Saqareişvili deyir ki, yeni yolun inşası yük daşınması üçün çox da sərfəli olmasa da, turist axınını əhəmiyyətli dərəcədə artıracaq:
“Turistlər üçün köhnə yolda trafik, əlbəttə ki, yüngülləşəcək, çünki yük maşınları ancaq yeni yolla gedəcəklər. Amma yeni yol da xeyli dardır və onun intensiv və daima artan tranzit hərəkətini yüngülləşdirəcəyinə şübhə edirəm”.
Onun fikrincə, iqtisadi nöqteyi-nəzərdən layihə xüsusi olaraq gəlirli olmayacaq.
Bu gün Mtsxeta-Stepantsminda-Lars marşrutu ilə hərəkət edən hər bir xarici ağır tonnajlı maşından Gürcüstan 200 lari (60 dollara yaxın) alır, bu da ildə 15-10 milyon lari (4,5-6 milyon dollar) təşkil edir, bu da yolun baxımı üçün çətin ki, yetərli olsun.
Bu fonda yeni yol hissəsinin inşası layihəsi ekspertlərə çox da sərfəli görünmür.
“550 milyon dollar həcmində investisiya əvəzinə biz Ermənistana buğda daşımalıyıq, bu da bizə dərinsulu Anakliya limanının və ya dəmiryolunun inkişafına yatırılan investisiyanın gətirə biləcəyi qədər gəlir gətirməyəcək”, – Paata Saqareişvili deyib.
Qiqa Bedineişvili isə yeni yol işlərinin kommersiya əsasına keçirilməsini doğru hesab edir:
“Kredit götürmək və ya bu yoldan istifadə etməyən vergi ödəyicilərindən pul toplamaqdansa, yolun pullu olması və ondan istifadə edənlərin puul ödəməsi daha yaxşı olar”.
“Yaşıl Alternativ” ekoloji təşkilatının rəhbəri Manana Koçladze də ekspertlərin fikrini bölüşür:
“Bizim doğru nəqliyyat siyasətimiz yoxdur. Biz avtomobil yollarının inkişafına və dəmiryolunun daha az yüklənməsinə üstünlük veririk. Biz yolu Gürcüstanın maraqlarına yox, regionun maraqlarına uyğun inkişaf etdiririk, bu da öz növbəsində pis deyil, amma yeni yolun bizim ölkəmizə hansı iqtisadi mənfəət gətirəcəyinə dair təhlil yoxdur”.
Yerli sakinlər və yol
Yerli sakinlər əsasən, yolun inşasını alqışlayırlar – ilk növbədə ona görə ki, onların sözlərinə görə, yool yüklənməsə turistlər daha rahat gələcəklər.
Burada əhali “Rusiya tanklarından” qorxmur, insanların narahatlıları bir qədər başqadır.
Elquca Butxusi Mleta kəndində anadan olub və bütün həyatını bu yolun yaxınlığında yaşayıb.
Son 20 il ərzində onun Mletanın yuxarısında yerləşən kafesi və kiçik mağazası minlərlə səyyahın uzun yolda dincəlmək üçün sevimli məkan olub. Pandemiya dövründə onun kiçik kafesi bağlanıb, ancaq mağaza işləyir, amma indi buraya alıcılar az baş çəkir.
“Bu yol mənim qazancımdır. İndi bağlı olduğu zaman heç kim siqaret almağa gəlmir. Yeni yol açılanda yük maşınları ora gedəcək və burada hərəkət daha rahat olacaq. O zaman turistlər rahatca onlara lazım olan yerə gedə biləcəklər. Yeni yol bizə mane olmayacaq, minik maşınları yenə də bu yolla gedib-gələcək”.
Yuxarıda, praktiki olaraq aşırımda Gürcüstan sakinlərinin sevimli qış istoorahəti mənanı, əcnəbi turistlər arasında da populyar olan Qudauri kurortu yerləşir. Tunel işə düşən kimi kurort sonsuz tıxaclardan və digər yolla gedəcək ağır tonnajlı yük maşınlarından qurtulacaq.
Elquca bizə Rusiya İmperiyasının 19-cu əsrdə çəkdiyi Hərbi Gürcüstan yolunun tarixini danışır. O, bura asfaltın ilk dəfə 60-cı illərdə çəkildiyini xatırlayır. Həmin vaxt olun 15-16 yaşı varmış.
“Biz rusiyalı turistlər lazımdır”, – Elquca deyir – “Rus mağazaya gələndə ən azı 50 lari (15 dollara yaxın) xərcləmədən getmir. Gürcüü gələndə ya nəsə götürər, ya da yox. Rusların pulu daha çoxdur, neyləmək olar. Bu yol təhlükəli deyil, kimsə girmək iistəsə (Gürcüstana), onsuz da girəcək”.
Mağazanın qarşısında bir neçə qadın baş örtüyü və əl işi aksessuarlar satır. Pandemiya, güclü qar yağışı və yolun bağlanması onların gəlirlərinə ciddi təsir edib.
“Turistlər artıq gəlmir, yol bağlıdır, hərra yük maşınları da artıq gedib-gəlmir. Oturmuşuq burda özümüz üçün”, – onlardan biri deyir.
Mleta kəndindən yuxarıda Seturebi kəndi yerləşir. Yeni Kveşeti-Kobi yolu bu kənddən keçəcək.
Yerli sakin Badri Seturidze inşaatdan narazıdır. Onun sözlərinə görə, yeni yolun kəndin rahatlığını pozması sakinlərin çoxuna sərf eləmir.
“Mən ona görə kənddə yaşayıram ki, şəhərdə yox, kənddə yaşamaq istəyirəm. Yolun çəkilməsi burada toz, palçıq, səs-küy və narahatlıqların olacağı deməkdir. Biz tələb edirik ki, yol kəndimizdən yan keçsin”.
“Yaşıl Alternativ” təşkilatının 2020-ci ildə apardığı tədqiqata əsasən, yeni yolun inşası nəticəsində108 ailə kəndtəsərrüfatı torpaqlarının 10 faizini itirəcək, o cümlədən də “60 qüllə vadisi” kimi tanınan Xada vadisində mədəni irs obyektləri təhlükə altında qalacaq.
Yerli sakinlərin kəndtəsərrüfatı torpaqlarının bir hissəsini yol kəsmiş olacaq və onlar öz torpaqlarına gedə bilmək üçün böyük məsafəni qət etməli olacaqlar. Badri Seturidze deyir ki, sakinlərin çoxuna ödənən kompensasiyanın həcmi sərf edir.
“Son illərdə Qudauridə turizm inkişaf etməyə başlayandan gənclər bura qayıdıb, indi isə kəndlər yenə boşalacaq. Məsələn, mən burada oğlanlarımdan biri üçün ev tikmişəm, amma daha ikincisini tikə bilməyəcəm, çünki artıq yer qalmır”, – Badri deyir.
“Mediaşəbəkənin” dəstəyilə
