Gürcü-abxaz münaqişəsi: həll yolu və danışıqlar görünmür

Dünyanı bürüyən pandemiyaya görə Cenevrə diskussiyası – gürcü-abxaz münaqişəsinin siyasi səviyyədə bu və ya digər dərəcədə müzakirə olunduğu yeganə müstəvidə böyük fasilə yaranıb. Amma tərəflərin hər birində ekspertlər çətin ki, bunu problem kimi qəbul edib. Bu formatı az adam tammənalı proses qismində qəbul edir. Gürcü-abxaz danışıqlarında məcburi fasilə yaranıb, amma bu, vəziyyətə heç cürə təsir etməyib.

“Doğru” danışıqlar prosesinə nələr daxil olmalı idi? Əsas müddəaların üzərindən keçməyə çalışaq, Abxaziya tərəfdən baxış.

Kimin kimlə münaqişəsi var?

Cenevrə danışıqlar formatı 2008-ci il avqust müharibəsinin yekunlarına görə yaradılıb, həmin müharibədən sonra Rusiya Abxaziya və Cənubi Osetiyanın müstəqilliklərini tanıyıb.

Cenevrədə diskussiyalar – BMT, Avropa İttifaqı və ATƏT-in vasitəçiliyi ilə gürcü-abxaz və gürcü-osetin münaqişələrinin abxaz və osetin tərəflərinin iştirakı ilə Gürcüstan-Rusiya danışıqlarıdır. Bu beynəlxalq meydançanın  yaradılması Rusiya və Gürcüstan arasında 2008-ci il avqust müharibəsi başa çatandan sonra Fransanın vasitəçiliyi ilə imzalanan atəşkəs haqda razılaşmada qeyd olunub. Danışıqların birinci raundu 2008-ci il oktyabrın 15-də Cenevrədə keçirilib. Həmin vaxtdan Cenevrə diskussiyaları ildə bir neçə dəfə iki işçi qrup formatında təşkil olunur. Biri təhlükəsizlik və stabillik məsələləri, digəri isə humanitar aspektlərlə məşğul olur.

Ən başından bu formatın imkanları məhdud olub – rəsmi Tbilisi iki keçmiş iki mutariyyətini Rusiya tərəfindən işğal olunmuş hesab etdiyi üçün.

Həmin vaxtdan Tbilisidə gürcü-abxaz və gürcü-osetin münaqişələrinin olmadığına, Gürcüstan və Rusiya arasında münaqişənin olduğuna israr edirlər.

Suxumda, Sxinvalda və Moskvada məsəənin bu cür qoyuluşu ilə qətiyyən razı deyillər. Və münaqişəyə baxışda bu diametrallıq danışıqları pozmasa da, bununla belə, onun səlahiyyətləri əhəmiyyətli dərəcədə daraldıb.

Fakt üzrə Cenevrədə beynəlxalq vasitəçiliklə olsa da, sadəcə diskussiyalar aparılır. Üstəlik bu görüşlərin iştirakçıları tərəflərin rəsmi mümayəndələri kimi yox, sadəcə fərdi şəkildə iştirak edirlər.

Politoloq Liana Kvarçelina Cenevrə prosesini şüşə evlə müqayisə edir:

“Bir addım sağa, ya sola ev dağılacaq. Amma bununla belə, hər bir tərəfin bu şüşə evi qorumağı üçün öz arqumentləri var.

Gürcüstan tərəfi üçün bu, nə Abxaziya, nə də Cənubi Osetiyanın tərəf olmadığı müstəvidir. Gürcüstan üçün danışıqlarda qarşı tərəfin Rusiya, münaqişənin isə Gürcüstan və Rusiya arasında olduğunu göstərmək vacibdir. Bu, Gürcüstanı qurban mövqeyinə qoyur”.

Kvarçeliyanın fikrincə, o zamankı Gürcüstan prezidenti Mixail Saakaşvilini görünür ki, Dağlıq Qarabağın təmsil olunmadığı Ermənistan-Azərbaycan danışıqlar formatı ruhlandırıb.

“Abxasiya tərəfinin Cenevrə müstəvisini dəstəkləməkdə marağı da aydındır – abxazların beynəlxalq səviyyədə digər formal müstəvisi yoxdur, buna görə də onu qorumaq lazımdır”, – Liana Kvarçeliya deyin.

“Cenevrə dikussiyaları danışıqlar prosesini uğursuzca yenidən formatlaşdırıb”

“Zənnimcə, bu müstəvinin iki əhəmiyyətli çatışmazlığı var. Birincisi, danışıqlarda abxaz tərəfinin rəsmi statusu itirilib. İkincisi, əəvvəlki danışıqlar prosesi yenidən formatlaşdırılıb”.

Cenevrə diskussiyaları 2008ci il avqust hadisələrindən və nəticələrindən uzaqlaşır, danışıqların əvvəlki mərhələsi isə 1992-1993-cü illərin hadisələrindən qaynaqlanırdı. Bununla da Gürcüstan Rusiya amilinə diqqət yönəltməklə Abxaziya ilə başladılan müharibəyə görə məsuliyyətdən qaçmağa çalışır”, – Kvarçeliya deyib.

Birbaşa danışıqlar – “lehinə” və “əleyhinə” arqumentlər

Tbilisidə və Suxumda siyasətçilər vaxtaşırı birbaşa danışıqların gərəkliyi haqda bəyan edirlər. Amma məsələ həmişə sözdə qalır.

“Hətta hazırkı Cenevrə çərçivəsində də ikitərəfli müstəvi yaratmaq olardı. Amma bunun üçün Gürcüstanın Abxaziyası danışıqlarda tərəf kimi tanıması lazımdır. Bunu eləmək istəməməsi ikitərəfli müstəvilərin yaradılmasında əsas əyləcdir”, – politoloq Liana Kvarçelia hesab edir.

2020-ci ilin aprelində Abxaziya prezidenti Aslan Bjaniya olan andan bəri birbaşa danışıqlar imkanı ritorik müstəvidən rəsmi sənədə qədər böyüyüb – ən azından Suxum tərəfindən.

2020-ci ilin noyabrından prezident xarici siyasət konsepsiyasını təsdiqləyib və orada Gürcüstanla münasibətlərə həsr olunmuş paraqraf var:

“Abxaziya Respublikası Gürcüstan və Abxaziya Respublikası arasında çoxmərhələli danışıqların əlavə formatlarının formalaşdırılması üçün şərtlərin yaradılması imkanını mümkün sayır, hansının ki, çərçivəsində Gürcüstan tərəfi ilə qarşılıqlı maraq kəsb edən, həlli Beynəlxalq Cenevrə diskussiyalarında mümkün görünməyən məsələləri müzakirə etmək imkanı yaranacaq”.

Gürcü-abxaz münaqişəsinin praktiki olaraq dalana dirənmiş nizamlama prosesinə yeni impuls vermək arzusu ilə kifayət qədər ehtiyatlı yanaşmaya baxmayaraq, müxalifət tərəfindən sərt reaksiya gəlib. Gürcüstanla müharibə veteranlarını birləşdirən müxalif “Aruaa” təşkilatının liderlərindən biri Temur Nadaraya bildirib ki “Cenevrə formatından kənarda istənilən danışıqlar öz mövqelərini təhsil vermək deməkdir”.

Abxaziya Təhlükəsizlik Şurasının katibi Sergey Şamba Gürcüstanla birbaşa dialoqu Abxaziya üçün təhlükəli hesab etmir:

“Təhlükə dialoqdan yox, onun olmamasından doğur”.

“Özü-özlüyündə diplomatiya heç bir təhlükə daşıya bilməz. Əgər kimsə Abxaziya tərəfinin birbaşa danışıqlar yolu ilə hər hansı prinsipial mövqelərindən vaz keçəcəyindən narahatdırsa, elə məhz bu Konsepsiyada yazılıb ki, Gürcüstanla dialoq yalnız qarşılıqlı tanımaya əsaslana bilər.

Aydındır ki, biz öz baza maraqlarımızdan geri çəkilməyə hazırlaşmırıq. Onlar da yəqin ki, öz köklü maraqlarından əl çəkməyi düşünmürlər. Amma bu uclar arasında həmişə kompromis həllər tapmaq mümkün olan məsələlər olur”, – Şamba deyib.

“Tbilisidə alçaldıcı işğal edilmiş ərazilər haqda qanundan imtina olunarsa, vəziyyət yaxşılaşacaq”

“Axyatsa” ictimai təşkilatının rəhbəri Axra Bjaniya deyir ki, Tbilisinin bu siyasəti birbaşa gürcü-abxaz danışıqlarını reallaşdırmağa imkan vermir. Gürcüstanda i.ğal olunmuş ərazilər haqda qanun qüvvədədir ki, buna əsasən, Abxaziya Rusiya tərəfindən işğal olunmuş, Abxaziya hakimiyyəti isə danılışması əhəmiyyətsiz olan marionet hakimiyyət sayılır.

“Əgər gürcülər real olaraq bizimlə danışmaq istəyirlərsə, birinci növbədə bu alçaldıcı qanunu ləğv etməlidirlər. Üstəlik bizə qarşı güc tətbiq edilməməsi prinsipini deklarasiya etməlidirlər. Ola bilər ki, Tbilisidə Abxaziya sənədləri tanına bilərdi ki, biz dünyada hərəkət edə bilək”, – Axra Bjaniya deyir.  

“İşğal olunmuş ərazilər haqda qanun” Abxaziyanın həyat və fəaliyyətinin bütün sahələrində, iqtisadiyyatdan tutmuş sosial sahəyə qədər əks olunub. Amma hər şeydən əvvəl qanun sadə insanlara zərbə vurub.

Səyahət etmək mümkün deyil və ya çətindir

Abxaziya sakinləri elementar hüquqdan – dünyada azad hərəkət etmək hüququndan məhrumdur.

Abxaziya pasportu ilə ancaq Rusiyaya və Abxaziyanın dövlətçiliyini tanıyan azsaylı ölkələrə getmək mümkündür. Bu problem yerli sakinlərin əksəriyyətinin  eyni zamanda Rusiya vətəndaşlığının da olması sayəsində həll oluna bilərdi. Amma Tbilisinin tələbi ilə Avropa İttifaqı Abxaziya ərazisində verilmiş Rusiya pasportlarını tanımır. Avropa dövlətlərinin viza xidmətlərində belə sənədlər heç baxılmağa qəbul edilmir.

Hətta istisna hallarda hansısa musiqi festivallarının və ya idman turnirlərinin Avropadakı təşkilatçıları Abxaziya sakinlərinə viza verilməsi ilı bağlı razılıq əldə etdikdə də məsələyə Gürcüstan XİN qarışır və şlaqbaum qaçılmaz olur.

“Dinamo” Suxum futbol klubunun prezidenti Astamur Adleyba 2015-ci ildə Abxaziya yığmasının Macarıstana CONIFA-nın (FİFA-da təmsil olunmayan futbol federasiyalarını birləşdirən konfederasiya) təşkil etdiyi Avropa Çempionatına buraxılmadığını xatırlayır.

“Macarıstanın Rusiyadakı baş konsulu hətta sənədlərin qəbulundan imtina edib. Deyib ki, gürcüstanlı həmkarının ricası ilə şəxsən ona zəng vuran xarici işlər nazirinin təlimatını yerinə yetirir”.

Macarıstandan rədd cavabı alandan sonra abxazlar təslim olmayıb, onlar viza ilə bağlı Slovakiya hökuməti ilə razılığa gələ biliblər.

“Amma buradan da bir şey çıxmayıb. Macarıstan hakimiyyəti CONIFA rəhbərliyinə bildirib ki, Slovakiya ilə sərhədi abxazlar üçün bağlayacaqlar, əgər onlar hansısa yollarla Macarıstan ərazisinə keçə bilsələr, Budapeşt ümumiyyətlə çempionatın keçirilməsini qadağan edəcək. Macarıstana bizi elə də buraxmadılar”, – Adleyba deyir.

Abxazların dünyada hərəkət edə bilməsi üçün Tbilisi onlara Gürcüstanın verdiyi “neytral pasportları” təqdim edir. Amma bu sənədin qüvvədə olduğu müddətdə ancaq nadir insanlar onu əldə edib, amma bu pasporta sahib olan hər bir şəxs onun mövcudluğunu hətta qohumlarından belə gizlədir.

Biznes aparmaq mümkün deyil və ya çətindir

İşğal haqda qanun Abxaziya iqtisadiyyatına da zərbə vurur. Bu qanunu Avropa İttifaqı tam dəstəklədiyi üçün Abxaziya ilə istənilən biznes tabu altına düşüb.

Abxaziyanın “Akvafon” mobil rabitə operatoru uzun müddət Finlandiyanın “Nokia” şirkətinin avadanlıqlarından istifadə edib. Amma sanksiyalar elan olunandan sonra finlər birtərəfli şəkildə müqaviləni pozub və Abxaziyanın texnika ilə təchizatını dayandırıb.

“Nəticədə çinlilərlə razılaşmaq və tam yenidən təchiz olunmaq lazım gəlib. İndi bizə avadanlıqları “Huawei” təchiz edir. Bir təchizatçıdan digərinə keçid bizə milyonlarla avro zərər hesabına başa gəlib”, – “Akvafon” menecerlərindən biri Daur Kuçuberia deyir.

• Moskva-Suxumi-Tbilisi-Yerevan – olsun, ya olmasın?

“Abxaziya ilə bank əməliyyatları “toksik” hesab olunur”

“Amra-Bank” kommersiya bankının sədri Mixail Çalmaz deyir ki, Tbilisi Avropanın köməyi ilə Abxaziyanın maliyyə insitutlarının praktiki olaraq bütün yollarını bağlayıb: “Nəinki kredit almaq, hətta Abxaziya bankından Avropanın istənilən bankına adi ödəniş etmək mümkün deyil”.

Bank sahəsində bütün əməliyyatlar Rusiya banlklarında açılmış müxbir hesablardan həyata keçirilir. Amma orada da hər şey asan deyil.

“Bizimlə əməliyyatlar Avropada “toksik” kimi qəbul edilir. Hər Rusiya bankı bizimlə iş görmək istəmir, çünki sonra onun özünün Avropa tərəfdaşları ilə problemi yarana bilər. Buna görə də bizimlə əsasən Avropa İttifaqı tərəfindən sanksiya altında olan Rusiya bankları əməkdaşlıq edir”, – Çalmaz deyir.

Mövcud sanksiyalar Abxaziyanın bank sisteminin inkişafını çox ləngidir. Xarici maliyyə qurumlarından ucuz kreditlər götürmək mümkün olmadığı üçün Abxaziya bankları pul qıtnığı yaşayır. Onlar yerli biznesə kreditlər verdələr də, faiz həddən artıq yüksək olur – 25 faizdən yuxarı. Kreditin müddəti də çox qısa olur – maksimum bir il.  

Bütün bu çətinliklər arasında Abxaziyaya münasibətdə Gürcüstanın yürütdüyü siyasətin yeganə müsbət tərəfi sadə insanlar üçün həyata keçirilən səhiyyə proqramıdır. Hələ prezident Mixail Saakaşvili zamanında Gürcüstan klinikaları etnik abxazların pulsuz müalicəsinə başlayıb.

Əvvəllər müalicəyə gəlmək istəyənlərin sayı az idi, hətta ağır xəstəlik hallarında. Bu, iki amillə izah olunurdu.

Взамен на бесплатное оказание медицинских услуг пациент должен был взять либо грузинское гражданство, либо «нейтральный паспорт». Кроме того, существовал этический барьер — «нельзя ездить к врагам лечиться». Люди, которые перешагивали через этот барьер, старались не афишировать о своем грузинском турне.

Amma Saakaşvilinin yerinə Bidzina İvanişvili gələndən sonra proqramın açıq siyasi tərəfi aradan qalxdı. Həmin vaxtdan abxazlar Gürcüspan və ya neytral pasport almadan gəlib müalicə oluna bilirlər. Bu qərar Gürcüstan klinikalarına müraciət edən insanların sayını əhəmiyyətli dərəcədə artırıb, üstəlik Gürcüstanda səhiyyə xidmətlərinin keyfiyyəti şübhəsiz ki, Abxaziyadan xeyli daha yaxşıdır.

Əksəriyyət artıq Gürcüstana müalicəyə getdiyini gizlətmir də.

Energetika Gürcüstanın Abxaziyanın təcridi siyasətində salamat qalan yeganə sahədir

Gürcüstanın Abxaziyaya münasibətdə təcrid siyasətinin təsir etmədiyi yeganə qeyri-siyasi sahə yəqin ki, energetikadır.

Abxaziyanın yeganə elektrik enerjisi mənbəyi Cənubi Qafqazda ən böyük İnqur su elektrik tansiyasıdır (SES), hansı ki, ikitərəfli Gürcüstan-Abxaziya tabeliyindədir. Bənd Gürcüstan tərəfdə, stansiyanın özü isə Abxaziya ərazisində yerləşir.

Bu aspekt ən başından energetikada əməkdaşlığı alternativsiz akta çevirib və müüzakirəsiz şəkildə gürcü-abxaz qarşıdurması çərçivəsindən kənara çıxarılıb. Energetiklərin fəal əməkdaşlığı 1992-1993-cü illər gürcü-abxaz müharibəsi bitəndən dərhal sonra başlayıb və o vaxtdan bəri dayandırılmayıb.

Gürcüstanlı energetiklərlə danışıqlarda abxaz nümayəndə kimi iştirak edən Axra Bjaniyanın sözlərinə görə, bu əməkdaşlıq coğrafi kazus sayəsində həyata keçirilir.

“Əgər Gürcüstanla bu sərhəd cəmi iki kilometr qərbə doğru küçsəydi stansiyanın bütün kaskadı Gürcüstan tərəfində qalardı. Və bu halda onlar hazırda olduğu kimi İnqur SES-in generasiyasının 40 faizini çətin ki, bizə verərdilər”.

Məqalə müəllifinin təqdim etdiyi terminlər, toponimlər, fikir və ideyalar JAMnews və ya ayrı-ayrı əməkdaşlarının fikir və ideyaları ilə üst-üstə deşməyə də bilər. JAMnews məqaləyə yazılan təhdid, təhqir, zorakılığa çağırış kimi dəyərləndirilən və ya başqa səbəbdən etik sayılmayan şərhləri silmək haqqını özündə saxlayır