Ermənistanda müharibədən sonrakı bir il: analiz, nəticələr, gözləntilər
Qarabağda atəşkəs bərqərar olandan, 2020-ci il noyabrın 9-a keçən gecə Ermənistan, Azərbaycan və Rusiya liderləri hərbi əməliyyatların dayandırılması haqda sənəd imzalayandan bəri bir il keçib. Bu müddət ərzində Ermənistanda gərginlik davam edib, sınaqlardan və sarsıntılardan keçib – daxili siyasi böhrandan, növbədənkənar seçkilərdən tutmuş Azərbaycanla sərhəddə baş verən toqquçmalara qədər.
Ermənistanda bu bir il ərzində nə dəyişib, hansı nəticələr çıxarılıb və ümumiyyətlə çıxarılıbmı, ölkə hansı nöqtəyə gəlib və hansı istiqamətdə hərəkət edir. Ermənistan politoloqları Qarik Keryan və Andrias Qukasyandan iki müxtəlif rəy.
Qarik Keryan, politoloq
Həll olunmamışməsələlər həll olunmuşlardan daha çoxdur
“9 noyabr razılaşması Qarabağ münaqişəsinin müəyyən mərhələsinin bitməsi deməkdir.münaqişə tarixini üç mərhələyə bölmək mümkündür. Birinci mərhələ 1994-cü ildə atəşkəs imzalanması ilə başa çatıb. İkinci mərhələ təxminən 26 il davam edən danışıqlar prosesidir. Üçüncü mərhələ Azərbaycanın müəyyən geosiyasi vəziyyətdə hərbi təcavüzüdür ki, bu da qeyri-standart vəziyyətə gətirib çıxarıb.
Dağlıq Qarabağ üzrə 2020-ci il noyabr bəyanatı formal olaraq üçüncü mərhələni bağlayır, amma əslində burada həllini tapmamış məsələlər həllni tapmışlardan daha çoxdur.
Azərbaycan özü üçün ancaq problemin bir hissəsini həll edib – hərbi yolla Dağlıq Qarabağ ətrafındakı yeddi rayon üzərindəki nəzarəti öz üzərinə götürüb [Birinci Qarabağ müharibəsinin nəticələrinə əsasən bu ərazilər Ermənistan tərəfinin nəzarəti altında qalmışdı — JAMnews].
Amma bunu Bakı üçün böyük nailiyyət hesab etmək olmaz, çünki münaqişənin bütün mərhələlərində Ermənistan tərəfi pərdəarxasında həm Azərbaycana, həm də ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədr ölkələrinə [Rusiya, ABŞ, fransa 2020-ci ildə ikinci Qarabağ müharibəsi başlayana qədər Qarabağ məsələsi üzrə sülh danışıqlarında vasitəçi olub] onsuz da Qarabağın statusu tanınadan sonra bu yeddi rayonu qaytaracağını bildirmişdi.
Amma Azərbaycan minlərlə insanın, o cümlədən də öz vətəndaşlarının qurban verilməsi yolu ilə getməyi üstün tutdu.
Bununla belə müharibənin nəticələrinə görə, Dağlıq Qarabağın statusu məsələsi həll edilməmiş qaldı, həmsədr ölkələr onun həll edilməsində israrlıdırlar. Yəni Əliyevi narahat edən məsələ gündəlikdə qalır, o, münaqişənin həll edildiyini bəyan etsə də.
Amma danışıqlar hələ bərpa olunmayıb. Xarici siyasətini yürütmək üçün Ankaradan reseptlər alan Azərbaycan danışıqlar masasına əyləşmir”.
Hakimiyyət nəticə çıxarmağa borcludur
“Geridə qalan bi ərzində Ermənistan ciddi siyasi sarsıntılardan keçib. Müxalifətin hazırkı hakimiyyətin dəyişdirilməsi uğrunda mübarizəsi2020-ci ilin noyabrından başlayıb və 2021-ci ilin yazına qədər davam edib.
Növbədənkənar parlament seçkiləri [böhranın çözülməsi üçün iyunda keçirilib] son beş ildə üçüncü seçki olub. Bundan əvvəlkilər 2017-ci, daha sonra isə 2018 və 2021-ci illərdə növbədənkənar seçkilər keçirilib. Mən bu vəziyyəti ölkə üçün stabillik və resursların sərf olunması nöqteyi-nəzərdən əlverişsiz hesab edirəm.
Bununla belə, seçkilərdən sonra vəziyyət stabilləşdi, hakimiyyət öz mövqelərini möhkəmləndirdi, müxalifət isə hakimiyyəti devirmək ümidindən məhrum oldu.
Hakimiyyət bu bir il ərzində özü üçün müəyyən nəticələr çıxarmalı və xarici siyasətə dair sytrategiya qəbul etməli idi. Artıq Rusiya iləstrateji münasibətləri necə qurmalı, Azərbaycanın sərhəddəki aqressiv fəaliyyətinin qarşısını necə almalı, sərhədlərin delimitasiyası və demarkasiyası məsələsini, anklavlar məsələsini, bizim təhlükəsizliyimizə xələl gətirmədən kommunikasiyaların açılması məsələsini necə həll etmək lazım olduqlarını və sairə anlamalıydılar.
Bizim nəticə çıxarmağa zamanımız da yoxdur, hakimiyyət qarşısında həllindən dövlətşiliyimizin gələcəyinin asılı olduğu çox vacib məsələlər dayanıb.
Bunun üçün də hakimiyyət doğru kadr siyasəti aparmalıdır, yeni baxışları olan, strateji təfəkkürlü məlumatlı insanlara yol verilməlidir, hansı ki, son 30 ildə bizim diplomatiyamızda müşahidə olunmyıb. Və belə insanlar bizdə var. Amma bu gün diplomatiya haqda heç bir təsəvvürü olmayanlar irəli sürülür – sırf siyasi mənsubiyyət prinsipi ilə”.
Rusiyaya etiraz etmək uğuruma düşmək deməkdir
“Bizim oriyentasiyamız 19-cu əsrin ortalarında, ermənistan Rusiyanın tərkibinə daxil olduğu zaman müəyyən olunub. Biz öz oriyentasiyamızı hər dəfə dəyişmək istəyəndə biz uçuruma düşürük. 1920-ci ildə bizim siyasətçilərimiz bolşeviklərə inanmayıb, böyük Ermənistan ərazilərinin olduğu Sevr müqaviləsinə üstünlük verəndə də belə oldu, nəticədə bugünkü kiçik əraziləri aldıq.
Sevr müqaviləsi 1920-ci ilin avqustunda imzalanıb. Müqavilə faktiki olaraq qüvvəyə minməyib, de-yure isə qüvvədən düşməyib. Türkiyə ona müvafiq olaraq Ermənistanı “azad və müstəqil dövlət” kimi tanıyıb. 95 min km²-lik Qərbi Ermənistan vilayətləri Türkiyədən ayrılaraq Ermənistan Respublikasının (Şərqi Ermənistanın) ərazisinə birləşdirilirdi.
İndi də belə oldu. Rusiyanın mxarici işlər naziri Sergey Lavrov 2016-cı ildən onun “5+2” planının [birinci Qarabağ müharibəsinin nəticələrinə əsasən, Ermənistan tərəfinin nəzarəti altına keçən DQ ətrafında rayonların sayına görə deyilirdi ki, əvvəlcə beş, daha sonra isə iki rayon qaytarılmalıdır] imzalanmasına israr edirdi. 2020-ci ilin iyulunda Tavuş hadisələrindən sonra [Ermənistan və Azərbaycan sərhədində eskalasiya] imzalanmayacağı təqdirdə müharibənin başlayacağı haqda xəbərdarlıq edildi.
Rusiyadan soruşanda ki, müharibənin qarşısını almaq mümkün idimi, ruslar cavab verirlər: “Əlbəttə, biz onlara “5+2” təklif edirdik, onlar razılaşmadılar”.
Biz Rusiyaya etiraz edəndə, uçurumun kənarına gəlib çıxırıq, bəzən isə həmin uçuruma yuvarlanırıq.
Rusiya bizim mövcudluğumuzu təmin edə biləcək yeganə ölkədir. Bununla belə biz anlayırıq ki, Rusiya heç də həmişə bizə maraqlarımıza uyğun olanı təklif etmir. Onun öz maraqları var. Biz isə Rusiyanın və öz milli maraqlarımızın arasında balans tapmalıyıq”.
Andrias Qukasyan, politoloq
Korovo presedenti üzrə BMT mandatı almaq
“Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı ən mühüm məsələlər həll edilməmiş qalır. Ermənilərin təhlükəsizliyini təmin edəcək bufer zonası yoxdur, bu zonada nəzarəti təmin etmək üçün mandat yoxdur, Qarabağın statusu məsələsində də heç bir aydınlıq yoxdur.
Müharibə nəticəsində vəziyyət dəyişib. Əgər müharibəyə qədər Qarabağın yekun statusunun referendumda xalq tərəfindən müəyyən ediləcəyi güman olunurdusa, buna qədər isə hakimiyyətinin qanuniliyi və legitimliyi tanınmalı idi, indi isə aydındır ki, söhbət Qarabağda beynəlxalq idarəçiliyin tətbiq edilməsindən gedir. Yəni Kosovo presedenti üzrə referendum keçirilənə qədər idarəçilik məsələlərini öz üzərinə götürəcək xüsusi administrasiya üçün BMT mandatı.
Bu məsələ indi qapalı rejimdə keçirilən danışıqlar masasındadır. Hazırkı vəziyyətin məntiqi bu cür həll yolunu diqtə edir.
Rusiya, Fransa və ABŞ BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamə layihəsi məsələsində konsensusa gəlməlidirlər və bu məsələlər həmin layihə çərçivəsində həll edilməlidir.
Ən başından onlar arasında ziddiyyətlər olub. Rusiya ATƏT MQ-nun fəaliyyət predmetini dəyişməsində və humanitar proqramların koordinasiyası ilə məşğul olmasında, statusla, atəşkəsə əməl olunması ilə və sairə məsələlərin həllini üçtərəfli (Rusiya-Ermənistan-Azərbaycan) formata saxlamasında israr edirdi.
Fransa və ABŞ buna etiraz etdi. Müharibədən dərhal sonra onlar Qarabağ Respublikasını tanımaqla təhdid etdi, ABŞ isə RF qarşısına şərtlər qoydu: əgər Rusiya qoşunlarını Qarabağda beynəlxalq koalisiya qüvvələri (məsələn İsveç və Finlandiya) əvəz etməzsə, Amerika Gürcüstanda öz hərbi bazasını yerləşdirəcək.
Rusiya bu vəziyyətdə seçim etməlidir ki, bu da onun üçün böyük təhlükə yarada bilər”.
Rusiya maraqlarına xidmət siyasəti
“Ermənistan hakimiyyəti bütün bu müddət ərzində Rusiyanın maraqlarına xidmət siyasəti yürüdüb, bu haqda dəfələrlə açıq bəyan edilib ki, Qarabağ üzrə üçtərəfli 2020-ci il 9 noyabr bəyanatını dəstəkləyirlər. Ermənistan hakimiyyətinin siyasəti üçtərəfli formatı [Rusiya-Ermənistan-Azərbaycan] dəstəkləməyə gətirib çıxarır.
Ermənistan hakimiyyəti müharibə zamanı olduğu kimi, atəşkəsdən sonra da beynəlxalq aləmə qarşı qoyulurdu.
Müharibə zamanı bu, Nikol Paşinyanın beynəlxalq qüvvələrin yeridilməsindən imtina etməsi, müharibədən sonra isə prioritetin üçtərəfli formata verilməsində ifadə olundu”.
Qərbdən uzaqlaşma Ermənistanın inkişafına zərbə vurur
“Ermənistan Rusiyaya münasibətdə müttəfiqlik siyasətinə sadiqdir, özünü ənənəvi olaraq hansı mövqedə görübsə, eyni mövqedə qalır: Qərblə məsafə saxlayır, Rusiya ilə müttəfiqlik münasibətlərini qoruyur və bu xətti hətta ciddi güzəştlər hesabına olsa da, davam etdirməyə hazır olduğunu ifadə edir.
Nəticədə Ermənistanda inkişaf yoxdur. Aİ və Ermənistan arasında Hərtərəfli və Günişləndirilmiş Tərəfdaşlıq haqda Saziş praktiki olaraq irəliləmir. Avropa İttifaqı bu Sazişin dəstəklənməsi üçün maliyyə dəstəyi göstərmək qərarı alıb. Amma Ermənistan tərəfinin fəaliyyəti qrafikdən geri qaldığı üçün 2,6 milyard avro həcmindəki bu maliyyə yaxın zamanda əldə edilə bilməyəcək.
Müharibədən sonrakı bir il ərzində heç bir islahat aparılmayıb. Məhz hərbi sahədə lazımi dəyişikliklərin aparılmaması xüsusi narahatlıq doğurur.
İslahatlar haqda sadəcə danışırlar, təcrübədə isə heç nə edilmir”.
