Belə uşaq arzulamırdıq: Ermənistanda valideynlər əlil övladlarından imtina edirlər

Ermənistanda uşaq əlil doğularsa, valideynlərinin ondan imtina etməsi halları olur. Sən demə, çox vaxt onları bu qərara məhz tibb işçiləri sövq edir.

2020-ci ilin iyununda Milli Məclis cinayət məcəlləsinə dəyişiklik edib. Həmin dəyişikliyə əsasən, uşaqdan imtinaya təhrik etmək indən belə cinayət hesab oluncaq. Bundan başqa, ölkədə artıq əlil uşaqların ailələrinə dəstək proqramı həyata keçirilir ki, valideynlər özləri öz övladlarının qayğısını çəksinlər.

Valideynləri övladlarından imtina etməyə nə vadar edir, kim və necə ailəni qorumağa kömək edir? 

● Əlillər üçün iş. Ermənistanda bahalı, amma populyar kafedən fotoreportaj

● Həsrətlə gözləyib özün üçün doğmadığın uşaq. Ermənistanda surroqat analıq

Cavabsız qalan məktublar 

“Mən Aniyəm (ad dəyişdirilib), mənim 17 yaşım var. Valideynlərimin ikinci ğvladıyam. Məndən əvvəl onların qurdağızlı və dovşandodaq qızı dünyaya gəlib. Xəstəxanada valideynlərimə deyiblər ki, uşaq sağ qalmayacaq. Dostları və doğmaları məsləhət görüblər ki, uşaqdan imtina etsinlər.

Bizmirəm valideynlərimə nə olub o zaman, amma onlar körpəni xəstəxanada qoyublar. Uzun illər onlar əmin idilər ki, qızları doğulandan az sonra ölüb. Altı ildən sonra onlara uşaq evindən zəng vurublar. Məlum olub ki, qız sağdır və onu övladlığa götürmək istəyyirlər. Amma bunun üçün anamın və atamın valideynlik hüququndan imtina etmələri lazımdır.

Uşaq evində atamı qızdan imtina etməyə razı salıblar, deyiblər ki, uşağı övladlığa götürmək istəyən əcnəbilər onu sağlam həyatla təmin etməyə qadirdirlər, Ermənistanda isə onu ələ salacaqlar.

Bir neçə il əvvəl atam insultdan öldü, özünü heç bağışlamadı.

Anamla mən qaldıq. O, xərçəngdən əziyyət çəkir. Mən sadəcə bacımı tapmaq istəyirəm ki, anamın əzablarını azaldım. İstəyirəm, o, bilsin ki, mən də, bacım da bu dünyada tənha olmayacağıq. Bacımı tapmağa kömək edib, ölüm ayağında olan anama kömək edin ki, qızının taleyini öyrənə bilsin”.

Müxtəlif instansiyalara yazılan bu məzminda yüzlərlə məktub cavabsız qalır. Axtarılan əksər uşaqların artıq yeni ailələri, yeni adları, soyadları, yeni həyatları var. Onlar haqda informasiya qanuna əsasən açıqlana bilməz. Doğmalarının və dostlarının məsləhətilə dağılan ailələrin isə birləşmək şansı artıq yoxdur, ya da çox cüzidir.

İnsanlar övladlarından niyə imtina edir? 

Ermənistanda əsasən iki səbəblə uşaqlaran imtina edilir: əgər uşaq sağlam deyilsə və ailə aztəminatlıdırsa. Əgər məsələ sosial problemlərə dirənirsə, o zaman valideynlər adətən uşağı uşaq evinə verirlər, amma ondan imtina etmirlər. Yanına gəlib-gedirlər, əlaqə saxlayırlar. Əgər uşağın sağlamlıqla bağlı problemi və ya əlilliyi varsa, bir qayda olaraq, valideynlər ondan dərhal – anadan olduğu ilk günlərdəcə imtina edirlər. 

Psixoloqların fikrincə, bu məsələdə ilk bir neçə gün həlledici olur, bu zaman valideynlər şok vəziyyətində ikən onlara gələcək çox qeyri-müəyyən gəlir, onlar anlayırlar ki, uşaqla bağlı gözləntiləri doğrulmayıb, bu, onların xəyal etdikləri uşaq deyil.

Uşaqdan imtina qərarına doğmaların və dostların bu məsələyə münasibəti də ciddi təsir edir. Amma ən vacib amil valideynlərin cəmiyyətdəki stereotiplər və onlar üçün yeni reallıqlar qarşısındakı qorxudur.

Ermənistanda beş dövlət uşaq evi mövcuddur, onlardan ikisi əlil uşaqlar üçün nəzərdə tutulub. Beş uşaq evində ümumilikdə təxminən 600 uşaq var, onların da 70 faizinin sağlamlıqla bağlı problemi və ya əlilliyi var.

“Manuk” informasiya sisteminin ağır vəziyyətdə olan uşaqların uçotu üzrə məlumatına əsasən, 2015-ci ildə valideynlər sağlamlıq problemi olan 66 körpədən imtina edib, 2016-cı ildə bu uşaqların sayı 50, 2017-ci ildə 49, 2018-ci ildə 33, 2019-cu ildə isə 34 olub.

Həmin informasiya sisteminin məlumatına görə, sağlamlıq problemi və ya əlilliyi olan uşaqları demək olar ki, heç vaxt övladlığa götürmürlər.

Dövlətin əvəzinə qadınlar hərəkətə keçəndə 

2014-cü ildə iki əlsiz və bir ayaqsız doğulan körpənin hükayəsi Ermənistanı sarsıtdı. Medianın verdiyi xəbərə görə, uşaqdan imtina olunub və o, valideynsiz, paltarsız və yeməksiz qalıb.

Marine Adulyan ağıalayn bu körpənin nümayiş olunduğu reportajı xatırlayır. Səhəri gün qadın xəstəxanaya körpənin yanına gedib. Məhz bu hekayyə bir qrup könüllü qadını birləşdirib, onlar “Bari mama” (“Mehriban ana”) xeyriyyə cəmiyyətini yaradıblar.

“Körpə artıq uşaq evində idi, biz onun doğum gününü qeyd etmək üçün toplaşdıq – onun bir yaşı tamam olurdu, valideynlərindən telefonuma anonim mesaj gəldi. Dərhal həmin nömrəyə zəng vurdum. Məlum oldu ki, ailə çox ağır psixoloji vəziyyətdədir, boşanma həddinə çatıblar. Anaya deyiblər ki, uşaq ölüb. Uşağın yaşadığını təşkilatımızın uşağın şəkli olan posterini görəndən sonra anlayıb.

Valideynlərlə uzun müddətli iş prosesi başladı. Bu, həmişə mürəkkəb prosesdir. Amma bir il keçəndən sonra körpə ailəsinə qayıtdı”, – “Bari mama” xeyriyyə təşkilatının sədri Marine Adulyan danışır.

Bu körpə uşaq evində böyümək taleyindən qurtula bilən 150 uşaqdan birincisi olub. 

İşlədikləri ilk il “mehriban analar” sadəcə uşaq evlərinə və xəstəxanalara gedir, atılmış uşaqları tapır, onları bütün lazımi şeylərlə təmin etməyə və valideynlərinə körpələrin ən çox onlara ehtiyac duyduqlarını izah etməyə çalışıblar.

“Uşaqdan imtina çox ağır qərardır. Vacibdir ki, problemlərlə qarşılaşmış valideynlər özlərini tənha hiss etməsinlər, çətinliklərdən qorxmasınlar. Ətrafdakılar, qohumlar qayğı göstərməlidirlər. Reallıqda isə hər şey əksinə baş verir.

Xüsusən də tibb müəssisələrində valideynləri uşaqları atıb, yeni həyata başlamağa inandırırlar. “O heç vaxt sağalmayacaq”, “Siz gəncsiz, yenə də uşağınız olar”, “Bu tərəvəzdir, uşaq deyil”. Sağlamlıq problemi olan uşaqların valideynləri belə öyüd-nəsihətlər eşidirlər. Amma uşaqdan imtina edəndən sonra cəhənnəm əzabı qurtarmır. Valideynlər hələ uzun müddət stres keçirir, yuxusuzluqdan və kabuslardan əziyyət çəkirlər, bir çox ailələr bundan sonra dağılır”, – Marine danışır. 

İndi “Bari mama” daha əmin addımlar atır, çünki dövlət strukturları da təşkilatı dəstəkləməyə başlayıb. İki il əvvəl “Bari tnak” (“Mehriban evcik”) layihəsi işə salınıb. Bu layihədə ailə, yoxsa uşaq seçimi qarşısında qalıb, körpəni seçən valideynlərə sığınacaq verir. 

“Bizim sığınacaqda valideynlər uşaqla birlikdə 6-12 ay ərzində yaşaya bilərlər, amma xoşbəxtlikdən demək olar ki, heç vaxt yarım ilə qədər qalan olmur. Ailə anlayanda ki, ana övladından imtina eləmək fikrində deyil, o cümlədən də bizim ardıcıl işimiz nəticəsində onlar da nəticədə körpəni qəbul etməli olurlar”, – Marine deyir.

Yaxın zamanda uşaq evlərinin əlil məzunlarına da sığınacaqda yer vermək plamnnlaşdırılır. Onlara müstəqil yaşaya bilmələri üçün ixtisas, iş sahibi olmaqda kömək edəcəklər.

Qarşısını almaq daha asandır 

2019-cu ilin aprelindən Əmək və Sosial Məsələlər Nazirliyi ilə “Bari mama” təşkilatı arasında imzalanan memorandum çərçivəsində digər proqram üzrə iş başlayıb. Bu proqramın məqsədi əlilliyi olan uşaqların uşaq evlərinə düşməsinin qarşısını almaqdır. BMT-nin Uşaq Fondu proqrama dəstək verir. Layihə iştirakçıları artıq 28 körpənin ailələrində qalmasına nail olublar.

2020-ci ildə Əmək Nazirliyi dörd ictimai təşkilata analoji proqram tapşırıb. Amma bu layihənin məqsədi yalnız əlilliyi olan uşaqların dövlət müəssisələrinə düşməsinin qarşısını almaq yox, uşaq evlərində uşaqların ailələrinə geri qaytarılmasıdır. 

Bu proqram üzrə 565 ailəyə ərzaq payları, gigiyena vasitələri, paltar, ayaqqabı, məktəbli ləvazimatları veriləcək, kommunal xərcləri qismən ödənəcək.

Əmək və sosial məsələlər naziri Zarui Batoyan əmindir ki, uşağın internata düşməsinin qarşısını almaq onu yenidən ailəyə qaytarmaqdan daha asandır: 

“Uşaq ailədə yaşamalıdır, dövlət isə çətin vəziyyətə düşən ailəyə kömək eyməlidir. Sağlamlıqla bağlı problem və ya əlillik ailənin anlamı mühüm olan və sosial əlaqələrin qorunub, saxlandığı Ermənistanda uşaqdan imtina üçün səbəb olmamalıdır. Ailələrlə iş ciddi nəticələr verə bilər. İnsanlar dövlətin himayəsini hiss etməlidirlər – xidmət, imkanların yaradılması formasinda”.

Onun sözlərinə görə, bu uşaqların uğrunda mübarizədə cinayət məcəlləsinə edilən dəyişiklik çox vacib ştrixdir. Bu dəyişiklik valideynlik hüququndan imtinaya təhrikə görə cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutur. 

Əgər təhrik edən tibb işçisidirsə, yaxud zorakılıq və ya təhdidlər tətbiq edildiyi halda qanun daha sərt cəza nəzərdə tutur.

“Bu, bizim proqramımızın yalnız ilk addımlarıdır, hansı ki, doğum evində başlayır və valideynlərin məşğulluq probleminin çözülməsi, müvəqqəti yaşayış yerinin təqdim olunması, psixoloq dəstəyinə qədər davam edir. Nəticədə uşağın həyatının ilk ilində valideynlik hüququndan imtina hallarıartıq ötən illərlə müqayisədə azalıb. 2020-ci ildə sağlamlıq vəziyyəti ilə bağlı olaraq yalnız bir uşaqdan imtina halı qeydə alınıb. Amma xəyallarımın ölkəsində bu say sıfıra bərabərdir”, – nazir deyib.