Ermənistan tərəfinin məğlubiyyətinin səbəbləri: ikinci Qarabağ müharibəsinin mifləri və reallığı

Dağlıq Qarabağda hərbi əməliyyatlar dayandırılandan sonra Ermənistan tərəfinin müharibədə məğlubiyyətinin səbəbləri haqda müzakirələr səngimir. Əsas suallardan biri – Ermənistanın siyasi rəhbərliyi xəyanət etmiş ola bilərmi?

Əgər ilkin mərhələdə bu, bədxahların və siyasi opponentlərin dedi-qodusu idisə, zamanla suallar və şübhələr doğuran ziddiyyətlər ortaya çıxmağa başladı.

Məsələn, cəmiyyət bu suallar ətrafında düşünür:

• Ermənistan Rusiyanın “İsgəndər”lərindən istifadə edibmi?
• Edibsə, raketlər nə dərəcədə effektiv olub?
• Niyə Yerevan “SU-30 SM” qırıcılarını raketsiz alıb?
• Müharibə zamanı Lələ Təpə yüksəkliyini nəyin bahasına olursa-olsun almaq əmri verilibmi?
• Nəhayət, Ermənistanın keçmiş prezidenti Serj Sarqsyanla olduğu kimi Azərbaycan rəhbərliyi Qarabağa görə konkret məbləğ təklif etmiş ola bilərmi?

Bütün bu suallarla bağlı hazırda nələr məlumdur, bu haqda ekspertlər nə düşünür?

• Ermənistanda Dağlıq Qarabağ ətrafındakı rayonlara görə 5 milyard dollarla bağlı qalmaqal davam edir
• İkinci Qarabağ müharibəsi “razılaşdırılmışdı”? – Bakıdan şərh

Paşinyan-Sarqsyan qarşıdurması. Müharibən əvvəl olanlar

İndi Dağlıq Qarabağ üzrə danışıqlar prosesinin faktiki olmadığı, tanınmamış respublikanın isə müharibənin nəticələrini geridə qoymağa çalışdığı bir zamanda Ermənistanın hazırkı və əvvəlki rəhbərliyi qızğın mübahisə aparır və danışıqların pozulmasına görə məsuliyyəti bir-birinin üzərinəatmağa çalışır.

Nikol Paşinyan dəfələrlə bildirib ki, son 20 ildə, o cümlədən də 2018-ci ildə danışıqların məzmunu DQ-nin Azərbaycanın tərkibinə qayıtmasında uzlaşırdı:

“Mahiyyətcə danışıqlar prosesi elə bir nöqtəyə gəlib çatmışdı ki, ona baxdıqca perspektivin DQMV-nin Azərbaycanın tərkibində bərpası olduğunu anlayıram. Və bizi müharibənin başlamasında günahlandırırlar ki, biz sülh nizamlaması üçün imkanlardan yararlanmamışıq”.

Əlbəttə ki, Ermənistanın keçmiş prezidenti Serj Sarqsyanın ofisihadisələrin bu cür inkişafını inkar edir və bütün günahı hazırkı hakimiyyətin üzərinə qoyur. Paşinyanın sözlərini ATƏT-in Minsk Qrupunun rusiyalı həmsədri İqor Popov da təkzib edir.

“Rusiyanın elə-belə yeddi rayonu [DQ ətrafında Ermənistan tərəfinin müdafiə zonası kimi istifadə etdiyi ərazilər] qaytarmağı və [Dağlıq Qaraabağın] statusunun unudulmasını təklif etdiyi haqda iddialar həqiqətə uyğun deyil”.

Nikol Paşinyan hakimiyyətə gələndən sonra bildirib ki, danışıqlar prosesini sıfır nöqtəsindən başlayır. O, bir neçə dəfə Azərbaycan prezidenti ilə görüşüb, iki ölkənin xarici işlər nazirləri də ATƏT-in Minsk Qrupu həmsədrlərinin iştirakı ilə görüşlər küçiriblər.

Amma Paşinyan bildirirdi ki, nizamlanma üzrə danışıqlar və prinsiplərin hazırlanması prosesi hələ başlamayıb.

Bununla yanaşı baş nazir Dağlıq Qarabağ nümayəndələrinin danıışıqlar prosesində iştirakının vacibliyi tezisini inkişaf etdirməyə çalışıb, Azərbaycan isə bunu qətiyyətlə rədd edib.

Politoloq Stepan Qriqoryan güman edir ki, Paşinyan müharibənin nəticələrinə görə özünü təmizə çıxarmağa çalışır:

“Nikol Paşinyan deyir ki, Azərbaycan beynəlxalq aləmdə Azərbaycanın xeyrinə fikir formalaşdırabilib, amma bağışlayın, 2,5 il [Paşinyanın hakimiyytdə olduğu müddət] az zaman deyil, üstəlik də inqilab yolu ilə hakimiyyətə gələn, dünyanın diqqətində olan hökumət üçün. Dünya məmnuniyyətllə yeni hakimiyyəti dinləyərdi, amma öz ətrafında Qarabağ problemini bilməyən insanları topladığı üçün onlar bu addımı atmayıblar”.

Paşinyanın sözlərinin səmimiyyətinə ABŞ-ın Lixay Universitetinin müəllimi Arman Qriqoryan da şübhə ilə yanaşır. O hesab edir ki, baş nazir ictimai rəyi manipulyasiya edir:

“Biz hər şeyi aça və bu sənədləri oxuya bilərik, orada danışıqllar yolu ilə həllə nail olunacağı halda Ermənistanın hansı zəmanətləri alacağı dəqiq ifadə olunub. Hətta əgər sonda biz müharibə nəticəsində aldığımız nəticəsini əldə etsəydik, hətta Şuşa və Hadrutu da danışıqlar nəticəsində itirsəydik, bu, yenə də müharibəyə haqq qazandırmır, çünki oz zaman biz insan həyatlarını xilas edərdik”.

Paşinyan danışıqlar prosesini pozubmu və o, müharibənin qarşısını ala bilərdimi? Dəqiq demək çətindir, amma ekspertlərin anallizi və danışıqlar prosesi ilə əlaqədar olan insanların bildirdikləri Paşinyanın ən azı təmas nöqtələrinin tapılması üçün heç nə etmədiyini göstərir.

Lələ Təpə yüksəkliyini ələ keçirmək əmri

Cəmiyyət arasında Nikol Paşinyanın mümkün iştirakı ilə bağlı qalmqallı epizod – Lələ Təpə strateji yüksəkliyi ətrafında baş verənlər müzakirə olunur.

Yüksəklik 2016-cı il “aprel müharibəsi” zamanı itirilib. O zaman Ermənistan qüvvələri ümumilikdə 800 hektar ərazi üzərində nəzarəti itirmişdi.

Qeyri-rəsmi mənbələr bildirirlər ki, Paşinyan nəyin bahasına olursa-olsun Lələ Təpə yüksəkliyinin əllə keçirilməsi əmrini verib. Bu, ona ötən hakimiyyəin dövründə itirilən ərazilərin geri qaytarıldığını demək imkanı verəcəkdi.

Eyni mənbələr bildirirlər ki, uğursuz hərbi əməliyyat nəticəsində bir neçə hərbi hissə döyüş qabiliyyətini əhəmiyyətli dərəcədə itirib və daha sonra qüvvələrini bərpa elə bilməyib.

Bununla bağlı hər hansı rəsmi açıqlama yoxdur.

“İsgəndər”lərdən atəş açılıbmı?

Ekspertlər həmişə Azərbaycanın texnika baxımından Ermənistanı üstələdiyi fikrində uzlaşıbar. Amma Yerevanın arsenalında Bakıda olmayan silahlar vardı.bu isə hərbi əməliyyatlar poliqonunda vəziyyəti dəyişə bilərdi. Söhbət ilk növbədə “İsgəndər” taktiki raket komplekslərindən gedir.

2020-ci ilə olan məlumata əsasən Ermənistan 4 ədəddən 8 ədədə qədər “İsgəndər-E” OTRK alıb, dəqiq say məlum deyil. Bunun rəqibi dayandıran əsas amil olduğu hesab edilirdi. Raketlər asanlıqla hətta Bakıya qədər uça bilərdi, zərbə radiusu isə raket komplekslərini potensial müharibədə qorxulu silaha çevirirdi.

44 günlük hərbi əməliyyatlar müddətində Ermənistanda niyə Baş Qərargahın “İsgəndər” tətbiq etmədiyi saulı verilirdi. Yerevanın Moskvanın icazəsi olmadan raket buraxa bilmədiyi haqda danışmağa başlamışdılar. Amma bu silah ətrafında “köpük operası” müharibədən sonra başladı.

Əvvəlcə Hərbi-Nəzarət Xitmətinin keçmiş rəhbəri Movses Hakopyan bildirdi ki, “İsgəndər”lər Şuşa faktiri itirildiyi zaman ora atılıb. Daha sonra raket tətbiqi haqda informasiyanı ölkənin baş naziri faktiki təsdiq etdi. Eks-prezident Serj Sarqsyanın müharibınin üçüncü günündə komplekslərdən istifadə etmək lazım olduğu haqda sözlərinə reaksiya verərək Paşinyan demişdi:

“Düşünürəm ki, onda bir çox sualların cavabları olmalıdır və cavabını bildiryi sualları verməməlidir. Bəlkə o cavab verər ki, niyə “İsgəndər” raketləri ya partlamırdı, ya da ancaq 10 faiz partlayırdı?”

Paşinyanın sözləri Moskvanın xoşuna gəlməmişdi, orada cavab verilmişdi ki, 44 günlük müharibə zamanı “İsgəndər”lər tətbiq edilməyib. Bakıda OTRK qalıqları ictimai şəkildə nümayiş olunduqdan sonra da Rusiya fikrini dəyişmədi. Paşinyanın ofisi isə rusiyalı həmkarları ilə razılaşmaq məcburiyyətində qalıb və bildirib ki, baş naziri guya yanıldıblar.

Hərbi ekspert Karen Hovannesyan geman edir ki, təqdim olunmuş qalıqlarının “İsgəndər”ə aid olub-olmadığını anlamaq üçün ciddi ekspertiza keçirilməli idi, Azərbaycan tərəfi isə bunu etməyib:

“Azərbaycana müəyyən təzyiq vardı, zənnimcə Rusiya tərəfindən. Azərbaycan da əlbəttə ki, Türkiyənin yönləndirməsilə buna cavab olaraq Rusiyaya qarşı bu cür təzyiq yaratmağa çalışır, hansısa məsələdə kompromisə nail olmaq üçün”.

Aydındır ki, hər bi tərəf öz versiyasında israr edəcək və yaxın gələcəkdə “İsgəndər”in tətbiq edilib-edilmədiyini anlamaq mümkün olmayacaq.

Qırıcılardan niyə istifadə olunmayıb?

Ermənistanın silah sarıdan başqa bir üstünlüyü dörd ədəd 4++ nəslindən olan “SU-30 SM” qırıcı təyyarələri idi. Cəbhədən gələn məlumatda bildirilirdi ki, Ermənistan tərəfi hərbi əməliyyatlarda onlardan istifadə etmir. Səmada ancaq “SU-25” hücum təyyarələri görülmüşdü. Sirrin üstü müharibədən sonra açıldı. Paşiyan bildirdi ki, bu aparatlar üçün raket almağa macaq tapmayıblar.

Belə bir şey necə baş verə bilərdi – baş nazir bunu dəqiqləşdirməyib, amma bütün günahı əvvəlki hakimiyyətin üzərinə qoyub:

“Bizi kifayət qədər silah almamaqda günahlandırırlar, təyyarə almaqda günahlandırırlar. Bəli, biz təyyarə almışıq, müharibəyə qədər çatdırıb raket ala bilmədik. Amma təyyarələri siz alsaydız, bi zə raketləri alardıq”.

Yeri gəlmişkən, Paşinyan müharibədən əvvəl qırıcı təyyarələrin raket tətbiq etməklə döyüş uçuşları haqda bəyan etmişdi. Amma sonradan bu ziddiyyət üçün də izahat tapdı:

“Mənim iki bəyanım arasında ziddiyyət yoxdur. “SU-30 SM” təyyarələri Ermənistana 2020-ci ilin mayında gətirilib, məşq uçuşları zamanı artıq Ermənistanın arsenalında olan raketlərdən istifadə olunub. Hərbi vəziyyət zamanı bu təyyarələrin tətbiqi haqda qərar mövcud silahların təyyarələrə qoyulmuş vəzifələri nə dərəcədə yerinə yetirməyə imkan verəcəyi nəzərə alınaraq qəbul edilirdi.

Təəssüf ki, müharibə zamanı biz SU təyyarələrindən tan gücü ilə istifadə etməyə imkan verəcək lazımi aksessuarları, raketləri çatdırıb ala bilmədik”.

Bu növ qırıcı təyyarələrin müvafiq raketlərsiz alınmasını rusiyalı hərbi ekspert Aleksandr Xrançixin misilsiz adlandırıb:

“Mənim yaddaşımda Ermənistan təyyarələri raketsiz alan birinci ölkədir. Gələcəkdə bu təyyarələrin əhəmiyyəti Yerevanın hansı nomenklaruranı istəməsindən və Moskvadan bunu ala bilməsindən asılı olacaq. Amma qeyd etmək lazımdır ki, Bakının bu keyfiyyətdə aparatları yoxdur”.

Məsələ əslində Moskvanın nə satmağa hazır olmasından və ümumiyyətlə satmağa hazır olub-olmamasından ibarətdir. Daha əvvəl Hərbi-Nəzarət Xidmətininkeçmiş rəhbəriMovses Hakopyan bildirmişdi ki, Rusiya digər ölkələrə 130 kilometr məsafəlik “hava-hava” raketləri satmır.

Ermənistan tərəfi indi də Rusiyadan müvafiq raketləri nə zaman ala biləcəyini dəqiqləşdirmir, amma bununla belə “SU-30 SM” təyyarələrinin sayını 12-ə çatdırmaq istəyir.

Qarabağ neçəyədir?

2020-ci ildə Dağlıq Qarabağda hərbi əməliyyatlardan sonra Ermənistanın eks-prezidenti Serj Sarqsyan və belaruslu həmkarı ilə şəxsi söhbətinin səs yazısı şəbəkəyə sızdırıldı. Orada Lukaşenko İlham Əliyevin tanınmamış Dağlıq Qarabağ respublikası ətrafındakı əraziləri 5 milyard dollar müqabilində Azərbaycana verməsi ilə bağlı təklifini çatdırır. Amma Sarqsyan cavab verir ki, Əliyevin bu torpaqlardan imtinası üçün 6 milyard dollar verməyə hazırdır.

Beləcə Dağlıq Qarabağ üçün konkret məbləğin təklif olunduğu ortaya çıxdı. İndi əsas sual – Nikol Paşinyan hakimiyyətə gələndən sonra da bu məsələ alver mövzusu olaraq qala bilərdimi? Sonuncuya milyardlar müqabilində torpaqları təhvil vermək təklif olunubmu?

Ermənistan mətbuatında Nikol Paşinyanın hakimiyyətə gələndən bir neçə ay sonra artıq keçmiş müşaviri Arsen Xaratyanı Azərbaycan tərəfi ilə gizli danışıqlar üçün görəvləndirildiyi haqda məlumat yayılmışdı.

Daha sonra gizli danışıqlar haqda informasiyanı Ermənistanın MTX-nin keçmiş rəhbəri Artur Vanetsyan da təsdiqləyib: o, Dubayda  Əliyevlə görüşüb və sonuncu Paşinyana çatdırması üçün ona bağlı zərf verib. Vanetsyanın sözlərinə görə, o, bu haqda respublikanın Təhlükəsizlik Şurasının iclasında məruzə edib. Paşinyana göndərilən “gizli” məktubun məzmunu məlum deyil, rəsmi şəxslər bunu şərh etmir.

Bütün bu hadisələr ikinci Qarabağ müharibəsinin qaranlıq səhifələrinə çevrildi. İndi Ermənistanda müharibədəki məğlubiyyətin ciddi araşdırılması zərurəti yaranır. Ölkədə müxalifət və cəmiyyətin bir hissəsi əmindir ki, Nikol Paşinyan dövründə bu araşdırma aparılmayacaq.

Hakimiyyət isə orduda islahatların aparılması və yol verilmiş səhvlərin tam təhli edilməsi niyyətini elan edir.