Korrupsiya, oliqarxlarla mübarizə və həyatın yaxşılaşdırılması: inqilabdan iki il sonra Ermənistan necə dəyişib?
Koronavirusun yayılması fonunda Ermənistanın müstəqillik tarixinin önəmli günü – məxməri inqilabın ikinci ildönümü diqqətdən kənarda qalıb.
8 may 2018-ci ildə parlament deputatları on minlərlə etirazçının təzyiqi altında yeni baş nazir seçdilər. İnsanlar hakimiyyətin əməllərinə qarşı etiraz etmək üçün küçələrə çıxdılar. Böyük hissəsi iqtidar partiyasını təmsil edən deputatlar da inqilab liderini hökumət başçısı seçməyə məcbur qaldılar. Nikol Paşinyan dövlətin başına keçdi və vətəndaşlara keyfiyyət etibarilə yeni həyat vəd etdi.
- Ermənistan inqilabının nəğmələri və şüarları
- Ermənistan hakimiyyəti iqtisadi inqilabın başladığını elan edir, ekspertlər isə bunu tələskən eyforiya hesab edir
Vədlər və reallıq
Ermənistan inqilabının şüarları ümumilikdə dünya təcrübəsinə müvafiq idi. Paşinyan və onun komandası küçə aksiyalarının iştirakçılarına söz vermişdilər ki, korrupsiyaya qalib gələcəklər, “uzun illər dövləti talayan və varlanan” insanları hakimiyyət strukturlarından qovacaqlar, hakimiyyəti biznesdən ayıracaqlar, bütün biznesmenləri vergiyə tabe edəcəklər, məhkəmələrin müstəqilliyini və ədalətli seçkini təmin edəcəklər.
Adətən belə vəziyyətlərdə olduğu kimi ən başdan cəmiyyətdə vədlərə müvafiq olaraq yüksək gözləntilər formalaşmışdı – politoloq Tevan Poqosyan qeyd edir. Amma iqtisadiyyatı bu müddət ərzində qaldırmaq, həmçinin korrupsiyanın kökünü tamamən kəsmək mümkün deyil.
“Sözlərdə böyük energetika var. Əgər sən “inqilab” deyirsənsə, deməli, vəzifələr də inqilabi olmalıdır”.
Poqosyanın fikrincə, qarşıya bu vəzifələr qoyulmuşdu, onlarla bağlı “inqilabi gözləntilər” yetişmişdi və indi Ermənistanda artıq bunlar hakimiyyətin bəlasına çevrilə bilər.
Cəmiyyətin böyük hissəsi iqtisadi sıçrayış və həyatın yaxşılaşmasını gözləyir. İnsanların 2018-ci il aksiyalarında iştirakının əsas səbəblərindən biri sosial vəziyyətləri, ehtiyatların ədalətsiz paylaşdırılması idi.
İnqilabdan sonrakı iki il ərzində iqtisadi yüksəliş hiss olunacaq qədər idi – beş faizdən artıq, amma adi insanlar bunu öz həyatlarında kifayət qədər hiss edə bilmədilər. Ekspertlər hesab edirlər ki, bu, əsasən qanunauyğundur.
“Vətəndaşların həqiqətən fərqi hiss etməsi üçün bizim şəraitimizdə gəlirlərin çox böyük faizlə, hiss ediləcək qədər yüksəlməsi lazımdır. Amma yenə də yaxşılaşma var və miqrasiya ilə bağlı göstəricilər də buna dəlalət edir – daha az insan Ermənistandan gedir”, – iqtisadçı Qrant Mikaelyan deyir.
Kölgə iqtisadiyyatı
İnqilabdan sonra Paşinyan hökuməti elan etdi ki, seçilmişlər yoxdur və hər kəs vergi ödəməli olacaq – bu proses real olaraq işə salındı. Nəticədə 2018 və 2019-cu illərdə vergi yığımı 2017-ci illə müqayisədə 44 faiz artdı.
Hökumət oyunun yeni qaydalarını qəbul edən oliqarxların işinə mane olmadı. Ermənistan yeni əmlak bölüşdürülməsinin qarşısını ala bildi.
Hakimiyyət il ərzində kölgə iqtisadiyyatının payını 26 faizdın 23 faizə qədər azaltmağa nail olub – iqtisadçı Qrant Mikaelyan deyir. Amma ekspert əmindir ki, bunu davam etdirmək çətin olacaq:
“Hakimiyyətlə bağlı olan bütün iri biznes artıq kölgədən çıxıb. İndi kölgədə vergiyə tabe tutulması çox çətin olan seqment qalır. Bunlar xırda mağazalar və xidmət sahəsindəki fərdi işçilərdir”.
İqtisadiyyatın bundan sonrakı inkişafı üçün sərmayə lazımdır, bu isə hələ yoxdur – Qrant Mikaelyan hesab edir. Sadəcə kölgəyə qarşı mübarizə aparmaqla inkişafa nail olmaq mümkün deyil. Onun fikrincə, investorlar isə hələlik qeyri-stabil vəziyyətə görə Ermənistana gəlməyə tələsmir.
Yeni siyasi elita
Hakimiyyətə gələndən sonra Paşinyan yeni parlament seçkilərinin keçirilməsinə də israr etdi. Bu seçkilərin nəticələrinə əsasən parlamentin tərkibi praktiki olaraq tamamən yeniləndi. Ölkədə uzun illər iqtidarda olan Respublika Partiyası keçid baryerini aşa bilmədi.
Paşinyanın komandasına gəlincə, bu komanda gənc, savadlı insanlardan formalaşıb, onların çoxu xaricdə təhsil alıb, amma siyasətə heç bir aidiyyatları olmayıb.
Qanunverici hakimiyyətdən əvvəlki hakimiyyətlə birgə bir çox oliqarxlar da getdi, amma keyfiyyət səviyyəsində əhəmiyyətli bir dəyişiklik baş vermədi – politoloq Tevan Poqosyan əmindir:
“Parlament problemlərə, vətəndaşların məktublarına reaksiya verə bilirmi və verirmi? Elə bu gün 2019-cu il büdcəsinin yerinə yetirilməsi müzakirə olunurdu. Əsas məsələlərdən biri kapital xərcləri idi ki, bu da qismən yerinə yetirilib. Bunun yerinə yetirilməsi iqtisadiyyat üçün çox vacib idi. Biz problemin həllini gördükmü? Məsuliyyət daşıyanlar hansısa təzyiq gördülərmi? İqtidar partiyası mandatı problemləri həll etmək üçün aldığını anlayan zaman hər şey dəyişəcək. Bu anlayış yoxdur, amma görünür ki, bunun üçün də zaman lazımdır”.
Ekspertlər qeyd edirlər ki, parlament respublikası şərtləri altında baş nazirin əlində həddən artıq çox hakimiyyət toplanıb. Milli Məclis bu şərtlər artında nəzarətedici rol oynaya bilmir, hazırkı tərkiblə isə heç istəmir də.
Bir nəfərin iradəsi, yoxsa yeni mədəniyyət?
Paşinyanın ünvanına səslənən əsas iradlardan biri komandasının zəif olmasıdır. Bəziləri güman edir ki, Ermənistan inqilabının liderinin strategiyası yanında xarizmatik və parlaq fiqurları saxlamamaqdan ibarətdir.
Hazırkı şərtlər altında bütün həlledici qərarlar bir nəfərin iradəsi ilə verilir və sual yaranır – bu dəyişikliklər nə qədər uzun müddətlidir?
Hələlik institusional dəyişikliklər haqda danışmaq tezdir – Tevan Poqosyan hesab edir. Ölkədə korrupsiyaya qarşı sistemli mübarizə mövcud deyil, dürüst və ədalətli seçki nümunəsi var, amma bunun gələcəkdə də davam edəcəyinə dair əminlik yoxdur.
“Məşhur formul var. Əgər ölkə özünü demokratik hesab etmək istəyirsə, üç dövr ədalətli seçki keçirmək lazımdır. Bizdə hələlik sadəcə bir dövr var. Nə zaman ki, üç olacaq, o zaman biz doğru istiqamətdə irəlilədiyimizi düşünə bilərik”.
İqtisadçı Qrant Mikaelyan da ölkədə gələcəyə hədəflənmiş fundamental dəyişikliklərin olmadığını deyir. Hazırkı göstəriciləri o, inersiya nəticəsi adlandırır.
Cəmiyyətin inqilabi dəyişikliklərdə məyus olmaması üçün bütün sahələrdə inkişaf strategiyasına ehtiyac var – Tevan Poqosyan əmindir.
