Dərslik biliyə nifrət oyatmaq vasitəsi kimi
“Yerevana gedib, orada erməni dilində olan dərsliklər aldıq. Amma bizə onları sərhəddən keçirməyə icazə vermədilər. Gömrükçülərə az qala yalvarırdıq – axı oxumaq lazımdır! Kitablar da bahadır – təkcə ikinci sinif ana dili dərsliyi 1,700 dramdır [5 dollara yaxın], – ikinci sinif şagirdi Narekin anası Satenik Naapetyan danışır.
Gürcüstan sərhədindən dərslik keçirmək olmaz və valideynlərlə müəllimlər bu qadağadan yayınmaq üçün müxtəlif hiylələrə əl atırlar. Gürcüstanın bazarlarında dərslikləri xəlvəti almaq olar. Onlar da çox baha satılır – 18 laridən 30 lariyə qədər [təxminən 8-15 dollar].
Bu il Ermənistanın Diaspora və Gürcüstanın Təhsil nazirlikləri erməni məktəblərinə 5,265 nüsxə ana dili və ədəbiyyat dərsliklərinin göndərilməsi ilə bağlı razılığa gələ biliblər. Gürcüstanda 135 erməni məktəbi var. Bu kitabların heç də hamıya çatmayacağı əvvəldən məlum idi. Qalanlar ana dilini vərəqələri tökülmüş kitablardan oxumağa davam edəcəklər.
Bu, gürcü dili deyilsə, görünür vacib də deyil
Gürcüstanın Axalkalaki və Ninotsminda (Samsxe-Cavaxeti) rayonlarının məktəblərində uşaqların 95 faizi ermənilərdir, çünki bura erməni icmasının kompakt yaşadığı ərazidir.
Bu uşaqların əksəriyyəti erməni məktəblərində oxuyur və yeni dərsliklərə ümid etmirlər. Burada illərdir ki, artıq nəsildən nəslə köhnə kitabların surətini çıxarırlar. Uşaqlar boz, silinmiş, hərfləri seçilməyən, şəkilləri isə artıq heç ağ-qara da deyil, boz-qara rəngdə olan səhifələrdən oxuyurlar.
“Köhnə, bəzən də cırıq kitablar və boz kserokopiya səhifələri uşaqların dərs fənninə marağını öldürür. Şagirdlər artıq ana dili və ədəbiyyat fənlərinin ikinci dərəcəli olduğunu düşünürlər, – müəllim Anait Marabyan deyir.
“Erməni dili dərsliklərini qədim kitabları açan kimi açırıq, tamam parçalanmağından qorxuruq. Məndən sonra qardaşım da bu kitablardan istifadə edəcək, – 12-ci sinif şagirdi Larisa Şipaktsyan deyir.
Amma uşaqlarda bu kitablara bilik mənbəyi kimi nifrət oyadan təkcə xarici görünüşü deyil.
Digər fənlər üzrə kitablar eynən gürcü məktəblərindəki kimidir, sadəcə erməni dilinə tərcümə olunub. Amma necə tərcümə olunub?! Misal üçün riyaziyyat dərsliyində daxili bucaq “pərdə bucaq kimi verilib. Özü də dırnaqsız.
“Anam hər dəfə “Get, kitabda bax – deyir. Mən də baxıram, amma inanmıram. Axı dərslərdə biz müəllimlə əvvəlcə dərslikdəki səhvləri düzəldib, sonra öyrənməyə başlayırıq, – 11-ci sinif şagirdi Manuşak Paşayan deyir.
“Səhifələrlə mənasız mətnlər, söz yığını, – müəllim Arutyun Avetyan fizika dərsliyi barədə danışır. – Bu, artıq beş ildir ki, davam edir, biz dərsliklərin keyfiyyətli tərcümə edilməsinə nail ola bilmirik.Gürcüstanın Təhsil və Elm Nazirliyi izah edir ki, onların nə keyfiyyətli tərcümə edə biləcək mütəxəssisləri, nə də yeni kitablar dərc etmək üçün pulu var. Yeni dərsliklər altı ildən bir dərc edilir. Bu o deməkdir ki, bu ilin yayında yeni kitablar çapdan çıxacaq. Bütün bu müddət ərzində də erməni məktəblərinin müəllimləri fizika dərsliklərinin yenidən fizika üzrə mütəxəssis tərəfindən tərcümə edilməsini xahiş ediblər. Nəticədə nazirliyin hansı tədbirlər gördüyü hələlik məlum deyil. Amma Cavaxeti məktəblərinin müəllimləri o qədər də ümidli deyillər, çünki əvvəlki “yeni dərsliklərdə bütün xahişlərə baxmayaraq, heç nə dəyişmirdi.
Erməni və gürcü uşaqları bir-birlərini başa düşmədikləri üçün dostluq etmirlər
Bu iki rayonunun kənd məktəblərində dərs deyənlər pis dərsliklərdən daha ciddi problemlərinin olduğunu deyirlər. Qışda bütün şagirdlər sinifdə dərs boyu odun sobasını qalayırlar. İsitmə sistemi yoxdur, çöldə 20 dərəcə şaxta olur, uşaqlarda coğrafiya, riyaziyyat keçməyə hal qalmır. Bəzi məktəblərdə hətta sobaya görə məsul şəxslər təyin edilir. Yenə təyin etməyə adam tapılsa yaxşıdır. Misal üçün, Axalkalaki rayonunda bir sinifdə ən çox 13 şagird olur. Məktəblərdən birində birinci sinfə bu dəfə cəmi altı uşaq gəldi. Bununla belə, Cavaxetidə məktəb bir çoxları üçün ev və mağazadan başqa gedilən yeganə yerdir. Yuxarı sinif şagirdləri üçün isə ora həm klub, həm dostlarla görüş, bir sözlə tək oxumaq deyil, həm də əyləncə yeridir.
Erməni və gürcü gəncləri arasında ünsiyyəti genişləndirmək, iki icma arasındakı gərginliyi aradan qaldırmaq lap yerinə düşərdi. Amma erməni məktəbliləri gürcü dilini bilmirlər. Bu haqda yazmaq belə istəmirsən. Axı nə qədər olar. Bu problemin həlli üçün son iyirmi ildə dövlət büdcəsindən maliyyələşən və əsasən bahalı olan ondan çox proqram həyata keçiriblər. Vəziyyətsə demək olar ki, dəyişməyib.
Bir müddət əvvəl Axalkalakiyə gələn Gürcüstan Təhsil naziri Tamar Sanikidze yerli müəllimlərlə ümumi geniş görüş keçirdi. Nazir mühüm və maraqlı məsələlərdən danışdı, amma gürcü dilində. O gedəndən sonra isə məlum oldu ki, müəllimlər nəzakət xətrinə görüşdə iştirak etsələr də az şeyi başa düşə biliblər. Görüşdən hamı çaşqın və hətta acıqlı vəziyyətdə çıxdı, çünki problemin konstruktiv həllinə bir addım belə yaxınlaşmadılar.
Niyə axı cavaxetiyalılar heç cür gürcü dilində danışmağı öyrənmirlər?
Roza Tamaryan Axalkalakidəki erməni məktəbində gürcü dilini keçir. Uşaqlar dərslik və iş dəftəri ilə öyrənir. Amma artıq üçüncü ildir ki, məktəbə həmin o iş dəftərləri çatdırılmır. Nəticədə məktəblilər köhnə, əksər vaxtlarda cırıq, onlara əvvəlki, heç də həmişə səliqəli olmayan şagirdlərdən qalan dəftərlərdən istifadə edirlər.
“Dəftərlər cırılır, əzilir, bəzən onları sadəcə oxumaq olmur. Həm də əvvəlki şagirdlərin yazdıqlarını tamamilə silmək mümkün deyil deyə yazılan mətn yenə də görünür, – müəllim deyir.
Gürcüstanın Təhsil və Elm Nazirliyində əminliklə gürcü dili dəftərlərinin hər il yeniləndiyini deyirlər. Onları almaq üçün isə valideyn sadəcə direktora müraciət etməlidir və problem həll olunur.
Reallıqda isə dəftərlərin olmaması elə həmin dil bilməməklə bağlı problemlərdən qaynaqlanır. Təhsil Nazirliyi hər il bütün məktəblərə dərs materiallarının siyahısını göndərir ki, məktəb direktorları onlara lazım olanları qeyd etsinlər. Siyahılar təbii ki, gürcü dilindədir. Roza Tamaryanın işlədiyi məktəbin direktoru siyahıda dəftərləri qeyd etmədiyi üçün də onlar gəlməyib. Qeyd etməməyinin səbəbi isə gürcü dilini yaxşı bilməməsidir.
Tbilisidə görünür, çoxlarına elə gəlir ki, 2010-cu ildə yeni “bilinqual tədris proqramı işə salınandan sonra məsələ həll olunub. Bu proqrama görə, erməni məktəblərində birinci sinifdən başlayaraq, dərs iki hissəyə ayrılır: 20 dəqiqə erməni, 20 dəqiqə də gürcü dilində.
Yeni dərc olunan iki dilli dərsliklərdə isə materialın 30 faizi gürcü, qalan 70 faizi isə erməni dilində verilir. Yuxarı siniflərdə gürcü dilinin daha çox olması nəzərdə tutulurdu. Siniflərdə iki müəllim dərs deməli idi – fənn müəllimi və gürcü dili mütəxəssisi. Mümkün olduğu halda bir müəllim iki hissədə də dərs deyə bilərdi.
Amma Axalkalaki reallığında iki dildə tədris edə bilən cəmi 10 müəllim tapıldı. 55 erməni, 7 gürcü, 1 rus və iki qarışıq – erməni-gürcü məktəbi olan bütün rayon üzrə 10 nəfər. 10 müəllim və təxminən 8 min şagird!
“İdeyanın özü aydındır. Amma axı onun müəllifləri Cavaxeti məktəblərində 90 faiz müəllimlərin gürcü dilini bilmədiyindən xəbərdar olmalıydılar! Nəticədə yenə də dərs erməni dilində keçirilir. Müəllimlər dərsliklər sarıdan əziyyət çəkir, özləri birtəhər, bacardıqları kimi tərcümə edirlər, – Olaverd kənd məktəbinin direktoru Qarnuk Taşçyan deyir.
“Biz iki dildə olan təhsili bəyənirik. Amma müvafiq kadrlar və dərsliklərlə təmin olunmağımızı istəyirik, – Kulikam kənd məktəbinin direktoru Armine Uzunyan deyir.
Hələliksə yenə də təhsilin keyfiyyəti axsayır. Şagird “gürcü hissəni mənimsəmək iqtidarında deyil, bu isə əsas, faktların göstərildiyi hissədir, hansıların ki öyrənilməsi dərsin elə əsas məqsədini təşkil edir! Müəllim nə qədər böyük səy göstərsə də məktəbdə əsas bilik mənbəyi dərslikdir. Bu mənada ikidilli dərslik uşaqların öyrənmək imkanlarını genişləndirmək əvəzinə, daha da məhdudlaşdırır. Çünki bu dərsliyi oxumaqla onlar onun ancaq kiçik, erməni dilində yazılan hissəni mənimsəyə bilirlər.
Samvel Uzunyanın anası Lusine az qala hər gün kənd məktəbinin gürcü dili müəlliminin yanına gedir. Hər dəfə də o erməni dilində deyildiyi kimi “əllərini üzünə tutaraq – yəni utanaraq, ona oğlunun ev tapşırığını, daha doğrusu, tapşırığın gürcü dilində yazılan hissəsini başa salmağı xahiş edir. Amma hər valideynin belə “uğurlu tanışlığı olmur axı.
“Uşaqlar ən yaxşı halda gürcücə danışıq dilini bilirlər, o da hamısı yox. Onlar necə oxusun axı? Nəticədə də mən tədris materialını özüm tərcümə edib, sonra da başa salıram. Və yenə də erməni dilində. Mənə çox çətindir, axı mən özüm də gürcü dilini mükəmməl bilmirəm, – Axalkalakidə biologiya müəllimi Sirakan Şipaktsyan deyir.
“İki dilli təhsil yüksək ixtisaslı kadrlar tərəfindən dəstəklənən zaman işləyəcək. Tək kompüter və müasir metodikalar deyil, hətta normal dərslik və dili bilən müəllimlərin olmadığı halda isə hansı nəticəni gözləmək olar? – Azavret kənd məktəbinin direktoru Slavik Yeqizaryan ritorik sual verir.
Ayrı-seçkiliyə uğrayan ana dili
Gürcüstandakı erməni ailələrində stressə səbəb olan daha bir problem də var. Bu, Təhsil Nazirliyinin ötən il gürcü olmayan məktəblərin tədris proqramına daxil etdiyi dəyişiklikdir. Erməni dilinin tədrisinə ayrılan saatların sayı azaldılıb. 10 və 11-ci siniflərdə əvvəlki kimi həftədə beş dərs ancaq birinci semestrdə olacaq. İkinci semestrdə ancaq dörd dərs qalır.
Bəs bu əlavə saatları hansı fənn alıb? Məlum olur ki, heç biri. Bununla məmurlar sadəcə gürcü dilli şagirdlərdən fərqli olaraq, həm də öz ana dilini öyrənən şagirdlərin yükünü azaldıblar. Nəticədə erməni məktəblərində əvvəlki 384 saat dərs yükü əvəzinə, 374 saat qalıb. Yəni 10 saat azalıb: üç saat ingilis dili, üç saat rus dili, üç saat biologiya və üç saat ana dili.
Bundan başqa, Gürcüstanın erməni məktəblərində erməni dili üzrə buraxılış imtahanı yoxdur. Düzdür, hər təhsil ocağının bir imtahanı öz istəyi ilə keçirmək hüququ var və bəzi məktəblər bu hüquqdan istifadə edir. Amma heç də hamısı deyil. Erməni dilindən imtahan verməli olmadığını bilən şagirdlər isə onu başdan sovdu öyrənirlər.
“Erməni dilinin öyrənilməsinə formal yanaşma bəzi şagirdlərdə biganə münasibət yaradır. Biz uşağın ana dilinə sevgisini itirməməsi üçün böyük səy göstərməli oluruq, – 5 saylı Axalkalaki orta məktəbinin direktoru Emma Naxatakyan deyir.
Erməni dilini vahid mərkəzləşdirilmiş imtahanlar siyahısına daxil etmək üçün maliyyə və peşəkar kadrlar lazımdır. Gürcüstan təhsil nazirliyində isə bunların heç biri yoxdur.
Problemi heç kim həll etməyə hazırlaşmır
Nəticədə erməni məktəblərinin problemləri həllini tapmır. Yeni kadrlar elə də olmayacaq. Keçmiş məktəb məzunları istəsələr də Gürcüstanın pedaqoji universitetlərinə qəbul olmaqdan qaçırlar, çünki gürcü dilini bilmirlər. Ermənistanın pedaqoji universitetlərində təhsil alanlar isə vətənlərində məktəblərdə iş tapmayacaqlarını bilirlər, yenə də gürcü dilini bilmədikləri üçün. İndiki müəllimlər isə yeri gəlmişkən, əsasən sovet dövrünün məzunlarıdırlar. Bəs on ildən sonra Cavaxetidə uşaqlara kim dərs deyəcək?
Altı il əvvəl Gürcüstanda ali məktəblərə daxil olmağın “4+1 güzəşt proqramı işə düşdü. Bu proqrama görə, milli azlıqların nümayəndələri ancaq ana dilində ümumi təhsil imtahanını verməklə gürcü institutları və universitetlərinə qəbul oluna bilərdilər. Sonra abituriyent hazırlıq kursuna daxil olur və yalnız burada bir il ərzində gürcü dilini öyrəndikdən sonra əsas fakültəyə qəbul üçün imtahan verir.
Bununla belə, Cavaxetidəki məzunlar çox nadir hallarda təhsillərini davam etdirmək üçün Tbilisiyə gedirlər. Bu, onlar üçün çox çətindir və cəsarətlərinə əlavə dəstək verən də olmur. Gənclər əsasən gürcü dilini bilmək tələb olunmayan Ermənistan və Rusiyaya üz tuturlar.
Yerli sakinlər qürurla deyirlər ki, indi Yerevanda, Moskvada, Peterburqda və Krasnodarda Cavaxetidən gedənlər çoxdur. Onların hərəsi öz sahəsində ən yaxşı mütəxəssis kimi tanınır, hamısı işləyir, karyera qurur. Buradan getmələrinə səbəbsə özlərinin normal gələcəyini görmədikləri ilə bağlıdır.
