Cəzasız qalmış cinayət: 13 yaşlı qızın taleyi kimlərin əlindədir? - ekspertlər danışır
Təcavüzə məruz qalmış azyaşlının taleyi barədə ekspertlər danışır
Azərbaycanda azyaşlıların erkən yaşda evləndirilməsi, cinsi istismara məruz qalması kimi problemlər yenidən gündəmdədir. Belə hallardan biri bu yaxınlarda baş verib: Ağcabədidə 2001-ci il təvəllüdlü bir kişi 2010-cu il təvəllüdlü azyaşlıya qarşı cinsi zorakılığa yol verdiyi üçün məhkəmə qarşısına çıxarılıb. Hadisənin detallarını və ictimai reaksiyanı araşdırdıq.
Müstəqil jurnalistlərin araşdırması göstərir ki, “e-mehkeme” veb-saytında hadisə ilə bağlı Lənkəran Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin 12 mart tarixli hökmü yerləşdirilib. Cinayətkar Cinayət Məcəlləsinin 152.4.1-ci (16 yaşına çatmayan şəxslə cinsi əlaqədə olma – təkrar törədildikdə) maddəsi ilə ittiham olunub.
Hadisə 2024-cü ilin may ayında baş verib. Məhkəmə qərarında təqsirləndirilən şəxsə 6 il həbs şərti cəzası təyin edilib və o, 1 il sınaq müddəti ilə “polis nəzarətinə verilməklə” azadlığa buraxılıb.
Təqsirləndirilən şəxs öz hərəkətlərini sevgi və ailə qurmaq niyyəti ilə əsaslandırmağa çalışıb. Məlum olub ki, 13 yaşlı qızın ailəsi bu münasibətə razılıq verib və hətta evdə nişan mərasimi keçirilib. Hətta qız hamilə qaldıqdan sonra ailələr arasında toy da təşkil edilib. Bu isə uşaq hüquqlarının açıq şəkildə pozulduğunu göstərir.
Feminist Gülnara Mehdiyeva “Jamnews”a bildirir ki, belə halların qarşısının alınması üçün təkcə cəza kifayət deyil.
“Bu, sadəcə fərdi bir hadisə deyil, sistemli problemdir. Dövlət yalnız cəza verməklə kifayətlənməməli, həm də azyaşlıların təhsil alması, onların gələcək həyat imkanlarının artırılması üçün müvafiq proqramlar həyata keçirməlidir”.
Hüquqşünas Səməd Rəhimli isə “Jamnews”a açıqlamasında qeyd edir ki, Ailə Məcəlləsinə görə, 13 yaşlı şəxsin valideyn öhdəlikləri ola bilməz. O, belə bir hadisədə valideynlərin də məsuliyyətə cəlb olunmalı olduğunu bildirir.
“Azyaşlının ailəsi valideynlik hüququndan məhrum edilməlidir, çünki onlar faktiki olaraq övladlarını cinayətin qurbanına çeviriblər. Dövlət hər iki, valideyn olmağa məcbur olmuş və yeni doğulmuş uşağın təhsilini və rifahını təmin etməlidir”.
Məsələ təkcə bu hadisə ilə məhdudlaşmır. Rəsmi statistikaya görə, Azərbaycanda 2023-cü ildə 15-17 yaşlı qızlar 1742 uşaq dünyaya gətirib.
Onların 103-ü ikinci, 11-i üçüncü, 4-ü isə dördüncü uşağını dünyaya gətirib.
Bu, erkən nikahların və azyaşlıların reproduktiv istismarının nə qədər geniş yayıldığını göstərir.
Ekspertlər hesab edirlər ki, belə halların qarşısını almaq üçün iki əsas istiqamətdə tədbirlər görülməlidir:
- Azyaşlıların təhsildən yayındırılmasının qarşısının alınması, regionlarda təhsil və inkişaf imkanlarının artırılması.
- Hadisə baş verdikdən sonra zərərçəkmiş uşaqların hüquqlarının qorunması, onların dövlət himayəsinə götürülməsi və ailələrin məsuliyyətə cəlb olunması.
Hökümət rəsmiləri isə məsələ ilə bağlı səssiz qalmağı seçdilər.
“Bu cür halları araşdırmağa və həll etməyə məsul olan dövlət komitəsi sadəcə biabırçı açıqlama verərək, qırağa durub”
Feminist Gülnara Mehdiyeva deyir ki, Azərbaycan cəmiyyəti və dövləti uşaq hüquqlarının qorunması istiqamətində daha ciddi addımlar atmalıdır:
13 yaşlı uşaqla cinsi əlaqəyə girən və hətta onun uşaq doğmasına şərait yaradan şəxsin cəzasız qalması, əlbəttə ki, hamımızı hiddətləndirir. Razıyam ki, həmin şəxs də, bu dırnaqarası toyu təşkil edən valideynlər də cəzalandırılmalıdır.
Ancaq biz unutmamalıyıq ki, dövlətin öhdəliyi sadəcə cəza mexanizmləri ilə yekunlaşmır. Elə bizim gözləntimiz ancaq cəza olduğu üçün hər dəfə hardasa bir cinayət törədiləndə dövlət hər hansı əlaqəsiz şəxsi həbs etməklə və ya işdən çıxarmaqla, “cəzavermə” öhdəliyini yekunlaşdırıb, əlini qırağa çəkir.
Bu hal o qədər geniş yayılıb ki, bu cür bada gedənlərə “JEK müdiri” şərti adı verilib. Məlum hadisədə də sadəcə 13 yaşlı qızın oxuduğu məktəbin direktoru işdən çıxarılıb. (“JEK müdiri” – Adətən, hardasa qəza baş verir, bina yanır, uçqun olur; Əsas səbəbkarlar kənarda qalır, “jek müdiri”ni işdən qovurlar, ya da həbs edirlər. Məsələn, bu yaxınlarda 18 nəfər spirtdən zəhərləndi, spirti zavodda qablaşdıran əlaqəsiz adamı həbs etdilər, zavod müdiri isə cəzası qaldı)
Amma bu cür halları araşdırmağa və həll etməyə məsul olan Ailə, Qadın, Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi sadəcə biabırçı açıqlama verərək, qırağa durub.
Dövlətin köməksiz vətəndaşlara qayğısı olmadığı üçün də insanlar haqlı olaraq soruşurlar ki, “bəs, yaxşı, bu kişi həbs olunsa, körpəyə kim baxacaq, həbsdən azad olunanda məhbus keçmişinə görə iş tapa bilməsə, alimenti necə ödəyəcək” və s.
Dövlət vətəndaşlara o qədər bivec davranıb ki, insanlar işin doğrusunu da unudublar.
“Dövlət, yeri gələndə uşağı öz ata-anasından da qorumalı, onu himayə etməlidir”
Halbuki bu cür hallarla bağlı cəza ilə yanaşı, 2 istiqamətdə tədbir görülməli idi:
1) Bu halların qarşısının alınması
2) Hadisə baş veribsə, zərərçəkən(lər)in rifahının təmin olunması
Məsələn, kimsə araşdırıbmı ki, rayonlarda, kəndlərdə niyə azyaşlılar niyə təhsilə cəlb olunmaq əvəzinə, nişan, toy mərasimlərinə qurban gedir? Valideynləri buna sövq edən nədir? Təhsilin təbliği üçün rayonlarda hansı işlər aparılıb?
Bir kəndli qızın özünüinkişafı üçün kəndlərdə hansı dil kursları, hazırlıq kursları, idman, üzgüçülük mərkəzləri və s. var? Valideynlərin bu xidmətlərdən yararlanması üçün hansı maddi imkanları var?
Uşaqların məktəbə gedə bilməsi üçün adicə yolların çəkilmədiyi yerlərdə onların evlənməkdən başqa hansı yolu var? Bu suallar hələ düşünülə biləcək şeylərin çox az faizidir.
İkinci məsələ odur ki, cinayət artıq baş verib. Cinayətkarlar cəzalansa, iki uşaq himayəsiz qalacaq. Cəzalanmasa, gələcəkdə başqa ailələr də öz azyaşlı qızlarını “ana” edəcək ki, məsuliyyətdən qurtulsunlar.
Burda çıxış yolu odur ki, dövlət, yeri gələndə uşağı öz ata-anasından da qorumalı, onu himayə etməlidir. 13 yaşlı uşağın təhsilini davam etdirməsi üçün əlavə şərtlər təmin edilməli, yetkinlik yaşına çatdıqdan sonra isə onun məşğulluğunu təmin etmək üçün ixtisaslara yönəldilməlidir.
“Onların “ailə” kimi legitimləşdirilməsi o deməkdir ki, bu uşaq növbəti dəfələrdə də cinsi əlaqəyə məruz qalacaq”
Bütün bunlar dövlətin maddi dəstəyi ilə baş tutmalıdır. Onun dünyaya gətirdiyi körpənin də maddi qayğılarını, əlbəttə ki, dövlət çəkməlidir. Necə ki, məktəb direktorunu “nəzarət edə bilmədiyi üçün” cəzalandırıblar, dövlət özü də öz nəzarətsizliyini sonrakı dəstəklə kompensasiya etməlidir.
İndiki halda isə cinayətkar tərəf o qədər rahatdır ki, rəsmi nikah bağlamaq üçün qızın 18 yaşını gözlədiyini deyirlər. Qızın yetkinlik yaşına hələ illər var, amma o, indidən qərar verib ki, bu uşaq gələcəkdə də ona məxsus olacaq, onun arvadı olacaq. Bu, necə bir özbaşınalıqdır?
Başqa tərəfdən, onların “ailə” kimi legitimləşdirilməsi o deməkdir ki, bu uşaq növbəti dəfələrdə də cinsi əlaqəyə məruz qala və təkrar uşaq dünyaya gətirə bilər.
Uşaqların uşaqlığı, gəncliyi və gələcəyi gözümüzün qarşısında oğurlanır.
Hadisə göstərir ki, Azərbaycan cəmiyyəti və dövləti uşaq hüquqlarının qorunması istiqamətində daha ciddi addımlar atmalıdır. Hüquq müdafiəçilərinin də vurğuladığı kimi, erkən nikahlar və azyaşlıların istismarı ilə bağlı problemlərin həlli yalnız hüquqi məsuliyyətlə məhdudlaşmamalıdır. Dövlətin bu kimi halların qarşısını almaq üçün effektiv sosial və iqtisadi tədbirlər görməsi zəruridir.
“Qurbanın ailəsi də məsuliyyətdən azad deyil”
III Respublika Platformasının qurucu üzvü, hüquqşunas Səməd Rəhimli deyir ki, hadisə və onun ətrafında baş verənlər dövlət üçün biabırçılıqdır:
Ailə Məcəlləsinə uyğun olaraq 13 yaşlı şəxsin, uşaq dünyaya gətirsə də, valideyn öhdəlikləri ola bilməz. Qurbanın ailəsi isə valideynlik hüququndan məhrum edilməlidir, çünki onlar cinayət törədiblər. Hüquqdan məhrumetmə o halda olur ki, valideynlər uşağa və ya bir-birinə qarşı qəsdən cinayət törədirlər. Ağcabədidə baş vermiş hadisədə azyaşlının evləndirilməsi və ya nişanlanması, onun dünyaya uşaq gətirməsi bunun üçün yetərlidir.
Valideyni olmayan şəxs isə dövlət institutlarından birinin himayəsinə verilməlidir. Bunun üçün də dövlət tərəfindən institutlaşma olmalıdır.
Həmin azyaşlı ya sosial evlərdə yaşamalı, ya da başqa ailənin himayəsinə verilməlidir. Burada, əsasən, qohumlara üstünlük verilir. Mövcud işdə isə qohumlar da valideynlərlə əlbir olduqları üçün, uşağın himayəsi dövlətin məsuliyyətindədir.
Valideyn olmuş azyaşlı isə təcavüzə məruz qaldığı üçün psixoloqla təmin edilməlidir. Onun azyaşlı körpəsi də dövlətin himayəsinə keçirilməlidir. Valideyn, belə deməyə məcburam, ilə körpə arasındakı münasibətlərin gələcəyinə isə psixoloqlar qərar verməlidirlər.
Burada qurbanın ailəsi də, məhkəməyə verdikləri ifadədə zorlama edən şəxsdən şikayət etmədiklərini dilə gətiriblərsə, məsuliyyətdən azad deyil. Cinayət Məcəlləsinin müvafiq maddəsinə əsasən, onlar övladlarının nişanlandırandan sonra və ya əvvəl cinsi əlaqəyə girməsinə göz yumduqları üçün məsuliyyət daşıyırlar.
“Azərbaycan dövləti uşaq nikahlarının qarşısını ala bilmir, bunu bacarmır”
Əgər zərərçəkmiş hazırda onu zorlayan şəxsin ailəsinin evində qalırsa, bu, dövlət adına tamamilə biabırçılıqdır. Dövlət zərərçəkmişin o ailə ilə qalmasının qarşısını almalıdır. Əks halda təcavüzkarı cəzalandırsa belə zərərçəkmişin “ərinin” ailəsi ilə qalmasına icazə verilməsi halı bizə dövlətin qanunlarla qadağan etdiyi nikahı dolayı yolla sanksiyalaşdırdığını deməyə əsas verir.
Yəni, cinayətkar yüngül cəza alıb, ailə üzvləri ilə bağlı heç bir addım atılmayıb və faktiki olaraq, 13 yaşlı qurbanın onun himayəsinə qalmaq öhdəliyi olmayan bir ailəyə verilməsinə zəmin yaradılıb. Dövlətin bunu etməmək, bunun qarşısını almaq öhdəliyi var.
Beləliklə, bir neçə cinayət törədilməyə davam etdirilir, dövlət orqanları buna göz yumur. Belə olanda da, dövlət, öz hərəkətləri ilə buna razılıq vermiş, bunu sanksiyalaşdırmış olur.
Onsuz da Azərbaycan dövləti uşaq nikahlarının qarşısını ala bilmir, bunu bacarmır. Bu, uzun müddətdir ki, problem olaraq qalır. Dövlət bu kimi skandalların qarşısını almaq üçün ailələrlə razılığa gəlir. O təklif edir ki, ailələr 13-17 yaşlı övladlarını nişanlamaqla kifayətlənsinlər və 18 yaşları tamam olana qədər toy olmasın. Toyun olması dövlət adına biabırçılıqdır deyə, beynəlxalq aləmdə biabır olacaqlar deyə bu üsullardan istifadə edirlər.
“Dövlət ailələrə nişanlamaq, həri və s. kimi “alternativ həll yolları” təklif edir”
13 yaşlı uşağın hamilə qalması halında isə dövlət mütləq reaksiya veməlidir, çünki törədilmiş cinayət əməli var. Baş vermiş bir seks var və hətta bu, könüllü olaraq baş vermiş olsa belə cinayət qanununa ziddir. 18 yaşdan aşağı bir şəxsin özündən 2 yaş böyük biri ilə cinsi əlaqədə olması cinayətdir, bu, konstitusiya və qanunlarla təsbit olunub. Digər tərəfdən də Azərbaycan höküməti dünyaya car çəkir ki, mən sekulyar ölkəyəm, İran deyiləm.
Reallıq isə bunun əksidir. Orta-statistik bir azərbaycanlı düşünür ki, qızımı nə qədər tez ərə versəm o qədər yaxşıdır. O düşünür ki, qızı 13 yaşını keçəndən sonra məktəbə gedərsə sevgililəri olacaq, müəyyən münasibətlər yaşayacaq və s. Ona görə də mümkün qədər qısa müddətdə onu ərə verib, “canını qurtarmağa” çalışır.
Bu da Azərbaycanın konstitusiyasına, qanunlara və sekulyarlıq iddialarına ziddir. Belə olan halda da dövlət aralıq həll yolu tapıb. Onlar ailələrə nişanlamaq, həri və s. kimi “alternativ həll yolları” təklif edirlər. Çalışırlar ki, Ağcabədidəki kimi ekstrim hallar baş verməsin. Baş verəndə də onu ənənəvi yollarla həll etməyə çalışırlar, çünki lokal səviyyədəki reallığa bələddirlər və bununla toqquşmaq istəmirlər.
Bu məsələdə qərarverənlər də cinayəti törədənlərlə eyni düşüncədə olduqları üçün, çalışırlar ki, məsələni ört-basdıq etsinlər. Ona görə də ciddi addımlar atmırlar.
Dövlətin riyakarlığı ordadır ki, o toy və cinsi əlaqə olması istisna digər hallara göz yumur. Bu riyakarlıq da bu cür ekstrim halların olmasına zəmin yaradır.
Kontekst
Məhkəmə sənədlərində bildirilir ki, təcavüz edən şəxs 2010-cu il təvəllüdlü uşaqla 2024-cü ilin may ayında dəfələrlə cinsi əlaqədə olub. Lakin o, ifadəsində cinsi əlaqəyə görə məsuliyyəti qızın üzərinə atıb.
Təcavüz edən şəxs özünü təqsirli bilərək ifadəsində bildirib ki, zərərçəkmişi sevməsi və onunla ailə qurmaq niyyətində olmasını anasına deyib. Anası da bu barədə zərərçəkmişin anasına məlumat verib.
Valideynləri onlara zərərçəkmişin 18 yaşına çatdıqda rəsmi nikaha daxil olaraq ailə quracaqlarını bildiriblər.
Təcavüz etmiş şəxsin ifadəsinə görə, bir müddət sonra zərərçəkmişin ona ailə qurmaq istədiyini bildirdiyini, o isə səbrli olmasını, zamanı gəldikdə ailə quracaqlarını dediyini bildirib.
Cinayət törətmiş şəxs deyir ki, zərərçəkmişin ona “cinsi əlaqədə olacaqları təqdirdə ailələrinin onlara ailə qurmağa icazə verəcəklərini” deyərək cinsi əlaqədə olmağı təklif etdib.
O, zərərçəkmişlə cinsi əlaqədə olmasına görə cinayət məsuliyyətinə cəlb olunaraq həbs olunacağını düşünmədiyini bildirib.
Bir neçə ay sonra zərərçəkmişin hamilə olduğunu öyrəniblər. Ailələrin razılığı ilə evdə, yaxın qohumların iştirakı ilə “toy” keçirilib.
Hamiləliyin 5-ci ayında (oktyabr 2024) zərərçəkmiş, təqsirləndirilən şəxs və ailəsi ilə birlikdə yaşamağa başlayıb.
Daha sonra zərərçəkmiş hamilə olduğunda görə qəsəbədə yerləşən xəstəxanaya müayinəyə aparılıb. Bundan təxminən beş-altı gün sonra polis əməkdaşları yaşadığı evə gələrək onu özləri ilə polis şöbəsinə aparıblar.
Zərərçəkmiş ibtidai istintaqa təqsirləndirilən şəxslə öz razılığı ilə dəfələrlə cinsi əlaqədə olduğunu deyib.
Məhkəmədə isə yalnız bir dəfə cinsi əlaqədə olduqlarını deyib. Yəni istintaqa və məhkəməyə verdiyi ifadədə ziddiyyət ortaya çıxıb.
Məhkəmə zərərçəkmişin istintaqa verdiyi ifadəni əsas götürüb.
Zərərçəkmişin anası məhkəmədə bildirib ki, kişinin həbsdə qalmasının qızına müsbət təsiri yoxdur, ona görə də onun barəsində şikayəti yoxdur.
Cinayət törətmiş şəxs məhkəməyə ünvanladığı son sözündə məhkəmə baxışı zamanı zərərçəkmişlə ortaq övladının dünyaya gəldiyini (2025-in fevral ayında), zərərçəkənin və yeni dünyaya gəlmiş övladının anası ilə birlikdə yaşadığını, bununla da artıq himayəsində iki qadın, bir azyaşlı körpənin olduğunu, ailənin dolanışığının onun üzərində olduğunu, zərərçəkənin faktiki ailə münasibətlərinin olduğunu, azadlıqdan məhrum edilməsinin ailəsinin həyat şəraitini, eləcə də, maddi vəziyyətini pisləşdirəcəyini bildirərək, məhkəmədən cəza təyin edərkən bütün bu halları nəzərə almağı xahiş edib.
Təcavüzə məruz qalmış azyaşlının taleyi barədə ekspertlər danışır
