Türkiyədə partlayış və ölüm ili

İstanbulun “Reina” gecə klubunda törədilən terror aktı böyük sayda qurbanın olmasına gətirib çıxardı: 39 nəfər ölüb, 70 nəfərdən çox yaralanıb. Amma bu, özü-özlüyündə dəhşətli olan hadisəni beynəlxalq media ağır bir kontekstdə müzakirə edir: 2016-cı ilin təkcə son bir ayı ərzində bu, Türkiyədə beşinci terror aktı olub. İlin əvvəlindən isə onların sayı 20 olub.

2016-cı il Türkiyə üçün çox ağır il oldu. Ölkə baş tutmayan hərbi çevriliş cəhdi, Suriyada effektiv olmayan siyasətin fəsadlarını və terror aktlarını yaşadı.

Yeni il gecəsi törədilən terror aktı baş tutmayan dövlət çevrilişi cəhdindən sonra Ərdoğanın prezident hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsi ilə bağlı olan daxili siyasi problemlərin nə dərəcədə davamı oldu?

Kürdlərin müstəqilliyi İŞİD-dən daha böyük təhlükə kimi

İŞİD bildirib ki, hücuma görə məsuliyyəti öz üzərinə götürür – Ankaranın onun Suriya və İraqda fəaliyyətinin qarşısının alınmasına yönələn beynəlxalq səyləri dəstəklədiyinə görə.

“Guardian” qəzeti xatırladır ki, Türkiyədə bundan əvvəl törədilən terror aktlarının bir hissəsinə görə məsuliyyəti “Azadlıq şahinləri” (TAK) kimi tanınan kürd millətçi qrupu götürüb. 2016-cı ilin dekabr ayında İstanbuldakı futbol klubunun yaxınlığında törədilən partlayışlardan sonra 45 nəfər öləndə, bundan başqa da noyabr ayında Adanada partlayış törədiləndən sonra belə oldu.

“Guardian»ın materialları əsasında analiz.

TAK Türkiyədə qadağan olunan Kürd Fəhlə Partiyasının (PKK) ayrılan fraksiyasıdır. Bu fraksiya açıq elan edir ki, onun addımları ordunun və polisin Türkiyənin cənub-şərqində yerləşən kürd rayonlarında törətdiyi repressiyalara reaksiyasıdır. Haqqında söhbət gedən repressiyalar 2015-ci ildə PKK ilə Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan hökuməti arasında bağlanan atəşkəs haqqında müqavilə pozulandan sonra baş verdi. Nəticədə artıq minlərlə adam evlərini tərk etməli oldu.  

Türkiyədə 2016-cı ildə törədilən onlarla böyük terror aktı daha çox polis və orduya qarşı yönəlmişdi, halbuki bu zaman terror aktı törədilən yerdə təsadüfən olan çoxlu sayda sıravi insanlar da həlak oldu.

Bəzi başqa hücumlarda da Türkiyənin yüksəkvəzifəli məmurları Suriya kürdlərini ittiham edirdilər. Motiv kimi də aşağıdakı arqument gətirilirdi: Suriya kürdlərinin müdafiə qrupu bölmələri PKK-nın müttəfiqidir və onun Suriya və Türkiyədə kürd rayonları muxtariyyətini yaratmaq məqsədini bölüşürlər.  

Türkiyənin 2016-cı ildə Suriyanın şimalında yerdən və havadan hərbi müdaxiləsi bu, onsuz da mürəkkəb olan konteksti bir az da kəskinləşdirdi. 

Türkiyə Suriyada birbaşa müdaxiləyə başlayan NATO-nun yeganə üzv ölkəsi olub. Rəsmi olaraq Ərdoğan bu əmri İŞİD-lə mübarizədə kömək etmək üçün verib. Amma Ərdoğan üçün əsas məqsəd ola bilsin başqa bir məqsəd olub, – PKK-nın irəliləməsini saxlamaq və Türkiyədə kürdlərin yaşadığı  ərazilərin İraqın şimalındakı muxtar kürd rayonları ilə birləşməsinin qarşısını almaq.

Türkiyənin bu planı bu gün də reallaşmaqda davam edir. O cümlədən, Kürdüstan Fəhlə Partiyası qəsdən 2016-cı ilin dekabr ayının axırıncı həftəsində Suriyada Türkiyə, Rusiya və İranın birgə səyləri ilə əldə olunan atəşkəs haqqında müqavilədən çıxarılıb.   

Amma Ərdoğanın bu siyasətinin uğurlu olub-olmaması ilə bağlı şübhələr qalır.

ABŞ-la münaqişə

Ərdoğanın manevrləri Türkiyəni onun çoxdankı müttəfiqi olan ABŞ-la münaqişəyə gətirdi.

Amerikada Ankaranın PKK-nın terror təşkilatı olması ilə bağlı fikirlərini bölüşmürlər. Əksinə Vaşinqtonda Kürdüstan Fəhlə Partiyasını Suriyada Əsəd rejimi ilə mübarizənin vacib iştirakçısı kimi görürlər. ABŞ-ın PKK-nı o cümlədən də silahla dəstəkləməsi 2016-cı il ərzində Türkiyə hakimiyyətinin etirazına səbəb oldu.

İranla problemlər

Ərdoğanın Suriyadakı problemə müdaxiləsi Türkiyəni İranla yeni gərginliyin yaranmasına gətirib çıxardı.

İran hələ Osmanlı və Əhəmənilər imperiyalarının qarşıdurması vaxtlarından Türkiyənin tarixi rəqibidir. Hər iki hökumət kürd azlıqlarının səylərinə qarşı çıxsalar da sünni Türkiyəsini şiə İranının İraqda, Suriyada və Türkiyənin öz təsir dairəsi altında olduğunu hesab etdiyi digər ərazilərdə artan nüfuzu qıcıqlandırır.

Belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, Ərdoğanın 2016-cı ildə Suriya siyasəti iflasa uğrayıb.

Rusiya məcburi tərəfdaşlıq kimi

Vaşinqtonla körpüləri yandıran Ərdoğan Moskvanın sülhməramlı səylərinə qoşulmalı oldu, sonra Rusiyanın və İranın uğurları, o cümlədən Hələbin məğlub olması fonunda o, qərbin Əsədin istefası ilə bağlı olan əsas tələbini dəstəkləməkdən imtina etməli oldu.

Bununla belə, Ankarada dekabr ayında Rusiyanın Türkiyədəki səfirinin qətli iki ölkə arasındakı münasibətlərin nə dərəcədə kövrək olduğunu xatırlatdı. Ankarada sərginin açılışı zamanı Rusiya səfirini öldürən adam “Hələbi unutmayın!”- deyə qışqırırdı. Ankaranın Moskva ilə yaxınlaşması isə cəmi bir il əvvəl, Türkiyədə Rusiya hərbi təyyarəsinin vurulması səbəbindən iki ölkə arasında münasibətlərin pozulmasından sonra baş verir.

Baş tutmayan çevriliş

2016-cı ilin yayında baş tutmayan hərbi çevriliş cəhdi nəticəsində Ərdoğan az qala devrilmişdi. Sonra da repressiyalar dalğası gəldi. Türkiyədən qovulan və ABŞ-da yaşayan ilahiyyatçı Fətullah Gülənin minlərlə güman edilən tərəfdarları həbs olundu. Məhkəmə sistemi, elmi dairələr və medianın kütləvi və rəhmsiz təqibi başlandı.

Ərdoğan aparıcı kürd yönlü partiya olan HDP-ni qadağan olunan Kürdüstan Fəhlə Partiyasını dəstəkləməkdə ittiham etdi. HDP-nin bəzi liderləri saxlanıldı.

Bu zaman Ərdoğan konstitusiyaya ona az qala avtoritar prezident səlahiyyətləri verən dəyişikliklər daxil etməkdə davam edir. 2017-ci ilin mart ayında prezident hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsinə yönələn referendum keçiriləcək.

Ərdoğanın baş tutmayan çevrilişə reaksiyası Vaşinqtonla münasibətləri bir az da gərginləşdirdi: ABŞ Güləni təhvil verməkdən imtina etdi, Türkiyə məmurları Barak Obama administrasiyasını dövlət çevrilişi cəhdini dəstəkləməkdə ittiham etdi.

Eyni zamanda Ərdoğanın Türkiyəni çevriliş cəhdindən sonra insan haqlarını pozmaqda kəskin şəkildə tənqid edən Avropa İttifaqı ilə də araları dəydi.

Cəmiyyətdə narazılıq

Belə görünür ki, Ərdoğan yeni ildə də öz hakimiyyətini demokratik və qeyri-demokratik üsullarla möhkəmləndirmək, həm də Türkiyə və Suriyada kürdlərə hücumu davam etdirmək niyyətindədir.

İstanbuldakı gecə klubuna hücumdan sonra dərc olunan bəyanatında o, məqsədi onun sözlərinə görə “xaos yaratmaq və ölkədə vəziyyəti gərginləşdirmək” olan terrorçularla “sonuna qədər mübarizə aparmağa” söz verdi.

Amma Türkiyədə ictimaiyyət 2016-cı ildə Ərdoğandan bu cür sərt bəyanatları dəfələrlə eşidib.

“Foreign Affairs” jurnalının yazdığına görə, Türkiyədə çoxları xüsusi xidmət orqanlarının işindən narazıdır və onların naşılığı və qeyri-peşəkarlığı haqqında danışır.

Getdikcə daha çox insan belə bir nəticə çıxara bilər ki, qırğının bitməsi üçün cəmiyyəti parçalayan və iflasa uğrayan prezident siyasəti dəyişdirilməlidir.

2016-cı ildə Türkiyədə baş verən 10 ən böyük terror aktı:

[line_list]

• 12 yanvar İstanbulda mərkəzi meydan10 nəfər ölüb, 15 nəfər yaralanıb. İŞİD terror aktına görə məsuliyyəti öz üzərinə götürüb.
• 13 yanvar, Diyarbakır şəhərində polis şöbəsi yaxınlığında partlayış.6 nəfər, o cümlədən də 3 azyaşlı ölüb, 30 nəfər yaralanıb. Hakimiyyət Kürdüstan Fəhlə Partiyasını ittiham edib. Heç kim məsuliyyəti öz üzərinə götürməyib.
• 17 fevral, Ankarada baş qərargah və parlament binasının yanında partlayış29 nəfər ölüb, 61 nəfər yaralanıb. “Kürdüstanın azadlıq şahinləri” məsuliyyəti öz üzərinə götürüb.
• 13 mart, Ankaranın mərkəzindəki avtobus dayanacağında partlayış37 nəfər ölüb, 125 nəfər yaralanıb. “Kürdüstanın azadlıq şahinləri” məsuliyyəti öz üzərinə götürüb.
• 28 iyun, İstanbul beynəlxalq hava limanı45 nəfər ölüb, 239 nəfər yaralanıb. İŞİD terror aktına görə məsuliyyəti öz üzərinə götürüb. 
• 18 avqust,Türkiyənin cənub-şərqində polis şöbələrinin yanında partlayışlar 11 nəfər ölüb, 226 nəfər yaralanıb. Kürdüstan Fəhlə Partiyası məsuliyyəti öz üzərinə götürüb.
• 20 avqust, Qazientep şəhərində kürd toyunda partlayış.50 nəfər ölüb, 100-dən çox adam yaralanıb. İŞİD terror aktına görə məsuliyyəti öz üzərinə götürüb.
• 9 oktyabr, Türkiyənin cənub-şərqində əyalətdə partlayış18 nəfər, o cümlədən 10 hərbçi ölüb. 27 nəfər yaralanıb. Hakimiyyət Kürdüstan Fəhlə Partiyasını ittiham edib. Heç kim məsuliyyəti öz üzərinə götürməyib. 
• 10 dekabr, İstanbul – iki partlayış – “Beşiktaş vodafone arena” stadionu yaxınlığında  və Dolmabahçe parkında44 nəfər o cümlədən də 36 nəfər polis ölüb. 166 nəfər yaralanıb. “Kürdüstanın azadlıq şahinləri” qruplaşması məsuliyyəti öz üzərinə götürüb.
• 17 dekabr, Kayseridə hərbçilərin olduğu avtobusda partlayış13 nəfər ölüb, 50 nəfər yaralanıb. Hakimiyyət Kürdüstan Fəhlə Partiyasını ittiham edib. Heç kim məsuliyyəti öz üzərinə götürməyib.