Sülh müqabilində ərazilər: Azərbaycan yeni müharibədən imtina edəcəkmi?
Azərbaycanla sərhədin demarkasiyası
Ermənistan və Azərbaycan delimitasiya və demarkasiya prosesinə – iki ölkənin dəqiq sərhədinin müəyyənləşdirilməsinə və ayırıcı xəttin çəkilməsinə başlayıb. Artıq Ermənistanın şimal sərhədində ilk sərhəd sütunları peyda olub.
Təxminən bir ay əvvəl Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan ölkə əhalisini növbəti ərazi güzəştlərinə hazırlamağa başlayıb.
İki ölkənin delimitasiyası üzrə komissiyaların aprelin 19-da əldə etdiyi razılığa əsasən, sərhədin dəqiqləşdirilməsi Tavuş vilayətinin “ayrı-ayrı hissələri” ilə başlayıb. Bu məqamda söhbət 1990-cı illərin əvvəllərindən Ermənistanın nəzarətində olan dörd qeyri-anklav kəndin Azərbaycana verilməsindən gedir.
Yaxınlıqdakı erməni yaşayış məntəqələrinin sakinləri hadisələrin bu cür inkişafının qəti əleyhinədirlər. Məsələ burasındadır ki, onların evləri, bağları, otlaqları Azərbaycanın döyüş mövqelərinə yaxın olacaq. Bundan əlavə, Ermənistan Gürcüstanla əlaqə yaratmaq üçün alternativ yoldan istifadə etməli olacaq.
- Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizi uğrunda rəqabət. Bakıdan baxış
- İlham Əliyev: “Delimitasiya və sülh sazişi iki ayrı məsələdir”
- Laçın yolunda keçid məntəqəsinin yaradılmasının ildönümü. Səbəblər və nəticələr. Bakıdan baxış
Ermənistan hansı əraziləri itirəcək?
Ermənistan və Azərbaycanın mühüm qərarlar qəbul etmək ərəfəsində olması faktı baş nazir Nikol Paşinyanın hələ mart ayında Tavuş vilayətinin sərhəd kəndlərinə səfərindən sonra aydın olub. Ermənistan Nazirlər Kabinetinin rəhbəri Voskepar və Kirantsın sakinləri ilə görüşüb. O bildirib ki, Qızıl Hacılı, Xeyrimli, Aşağı Əskipara, Bağanis Ayrım kəndlərini Azərbaycana vermək lazım gələ bilər.
Ermənistanın baş naziri deyib ki, bunlar 90-cı illərdə gedən döyüşlər nəticəsində Ermənistanın nəzarətinə keçən Azərbaycana aid yaşayış məntəqələridir. İndi burada heç kim yaşamır, yalnız evlərin təməlləri və xarabalıqları qalıb.
Azərbaycanlıların evləri. Foto: Arman Karacyan/JAMnews
Eyni zamanda, Paşinyana görə, Ermənistan delimitasiya prosesinə başlamaqdan imtina edərsə və bu kəndləri qaytarmazsa, Azərbaycan yeni müharibəyə başlayacaq:
“Əgər imtina etsək, bu, müharibənin həftənin sonunda başlayacağı anlamına gələcək. Mən bu müharibənin sonunda nə olacağını bilirəm. Sonra haradasa Respublika meydanında (Yerevanın baş meydanı) görüşəndə mənə deyəcəksiz: “Biz sadə kəndliyik, heç bir məlumatımız yox idi, amma siz hər şeyi bilirdiniz”.
Paşinyanın bu açıqlaması ölkə daxilində hiddət dalğasına səbəb olub. Məlum olub ki, 2020-ci il müharibəsindən üç ildən çox vaxt keçsə də, Ermənistan müdafiə resurslarını bərpa etməyib. Ölkənin hakimiyyət orqanları nəyin bahasına olursa-olsun yeni hərbi əməliyyatların qarşısını almaq üçün ağrılı güzəştlərə getməyə hazırdır.
Son hadisələr nəhayət ki, Azərbaycanın ambisiyalarını, heç bir güzəştə getmədən maksimuma çatmaq, mümkün olan hər şeyi əldə etmək niyyətini aydınlatdı.
Daha sonra iki ölkənin delimitasiya komissiyaları Paşinyanın bəyanını rəsmi qərar olaraq elan ediblər.
İlk dəfə olaraq münaqişə tərəfləri ölkələr arasında sərhədin bir hissəsinin necə keçəcəyi barədə razılığa gəliblər. Ermənistan baş nazirinin dediyi kimi, ilk dəfə olaraq “Ermənistan və Azərbaycan məsələni danışıqlar masası arxasında həll edib”.
“Bu prosesdə Ermənistan Respublikası sərhədlərin delimitasiyası və təhlükəsizliyi ilə bağlı risklərin azaldılmasına nail olur”, – Ermənistan baş nazirinin ofisi bildirir. Lakin bu bəyanat yerli sakinlərdə inam yaratmır.
Delimitasiya komissiyalarının qərarını elan edəndən dərhal sonra etiraz aksiyalarına başlayıblar və Ermənistanı Gürcüstanla birləşdirən magistral yolu bağlayıblar. Onlara Yerevandan olan fəallar, eləcə də bəzi müxalifət deputatları qoşulub.
Aksiya iştirakçılarının tələbi dörd kəndi təslim etmək niyyətindən əl çəkməkdir. İnsanlar sərhəd dəyişilsə, evlərinin Azərbaycan silahlı qüvvələrinin mövqelərindən onlarla metr aralıda olacağından narahatdırlar. Onlar “Azərbaycan ordusunun silahı altında” yaşamaq istəmədiklərini deyirlər.
Baş nazirin ofisi etirazçılara Bakının 1991-ci il Alma-Ata Bəyannaməsinə uyğun olaraq delimitasiyaya razı olduğunu izah etməyə çalışır. Yəni, Azərbaycan Ermənistanın sərhədlərini sovet dövründə olduğu kimi tanımağa hazırdır.
Üstəlik, hakimiyyət Yerevanın Azərbaycana verməyi planlaşdırdığı dörd kənddən yalnız iki yarımının Ermənistanın faktiki nəzarətində olduğunu bildirir. Qalan ərazilər de-fakto Azərbaycanın nəzarətindədir.
Kiçik ərazilər, böyük problemlər
İlk baxışdan belə görünə bilər ki, dörd kimsəsiz kəndin əraziləri sülh üçün ödəniləcək kiçik qiymətdir. Ermənistan hökumətinin başçısı isə bəyan edir ki, bu, doğrudan da Azərbaycan torpağıdır.
Lakin kəndlərin itirilməsi Ermənistan üçün müəyyən problemlər yaradır. Birincisi, bu, iki ölkənin döyüş mövqelərinin dəyişməsinə gətirib çıxaracaq. Ermənistan daha sərfəli mövqelərini itirəcək. Həmçinin bu, münaqişə davam edərsə, Azərbaycan silahlı qüvvələrinin Ermənistanın dərinliklərinə doğru irəliləməsində mühüm rol oynaya bilər. Belə bir ehtimalın olmasını Ermənistan hakimiyyətinin özü də etiraf edir.
“Delimitasiya da təhlükəsizliyə zəmanət vermir, lakin prosesin başlanmaması təhlükəsizlik təhdidlərinin davamlı artmasına zəmanət verir. Biz ilk növbədə, bu zəmanətli mənfi ssenarini neytrallaşdırmalıyıq”, – Paşinyan deyir.
Döyüş mövqelərinin dəyişdirilməsi həm də ona gətirib çıxaracaq ki, müdafiə olunmayan erməni yaşayış məntəqələri, məsələn, Voskepar və Kirants kəndləri birbaşa hücuma məruz qalacaq. Əgər indi mülki əhalinin evləri Azərbaycan silahlı qüvvələrinin mövqelərindən bir neçə kilometr məsafədədirsə, sərhəd dəyişikliyindən sonra məsafə onlarla metrə qədər azalacaq.
Amma güzəştlərə qarşı əsas arqument Gürcüstanla əlaqənin kəsilməsidir. Ermənistanı Gürcüstanla birləşdirən magistral yol məhz mübahisəli kəndlərin ərazisindən və bir neçə yerdə keçir. Bu magistralın fəaliyyətini təmin etmək üçün səlahiyyətlilər dolama yol çəkməli olacaqlar. Bu da yerli dağlıq ərazidə olduqca problemlidir.
Kəndlilər nə deyir?
Nikol Paşinyanın Voskepar və Kirantsa səfərindən dərhal sonra Ermənistan mətbuatında və Telegram kanallarında yerli sakinlərin baş naziri soyuqqanlı qarşıladığı barədə məlumatlar yayılıb.
Paşinyanın Voskepara gəlişi sanki gələcək problemlərin xəbərçisi oldu, insanları həyəcanlandırdı və narahatlıq doğurdu. O gedəndən sonra üzü tutqun və düşüncəli kişilər hər gün kəndin mərkəzinə toplaşaraq müzakirələr aparır, bundan sonra nə edəcəkləri haqda düşünürlər.
Onlar delimitasiya komissiyalarının qərarından əvvəl də hadisələrin bu cür inkişafı ilə razılaşmadıqlarını bildirdilər.
“Hakimiyyət vəziyyəti elə təqdim etməyə çalışır ki, guya hələ o vaxt prezident Köçəryan bu əraziləri Azərbaycana verəcəkmiş. Daha əvvəl kimin nə etmək istədiyi bizim üçün heç də vacib deyil. İndi bu, bizim kəndin və bütün Ermənistanın problemidir. Belə getsə, burada yaşayan kişilər kənddə qalacaqlar. Amma uşaqlarımız yox. 20 ildən sonra kənd artıq olmayacaq”, – Voskepar sakini Karen Papyan deyir.
O, əmindir ki, Paşinyanın onlara dediyi yeni müharibə təhlükəsinə baxmayaraq, Ermənistan Azərbaycana növbəti ərazi güzəştlərinə getməməlidir:
“Əgər bu ərazilərdə azərbaycanlılar məskunlaşsa, bizim burada qalmağımız tamamilə mənasız olar. Ona görə də biz sona qədər öz mövqeyimizdə dayanmalıyıq. Paşinyan Azərbaycana nəyisə təslim etmək qərarına gəlibsə, müavinləri ilə bir araya gəlsinlər və özləri getsinlər, Azərbaycana təslim olsunlar”.
Voskeparın digər sakini Serjik Akopyan baş nazirlə görüşün təfərrüatları barədə danışmamağa üstünlük verir:
“Əgər siz bizim fikrimizi soruşmağa gəlmisinizsə, deməli, hamımızın fikrimiz eynidir. Heç bir şey vermək lazım deyil. Bizim indi Azərbaycanın nəzarətində olan ərazilərimiz də var. Qoy mübadilə etsinlər”.
Kənd sakinləri bir neçə müharibə görüblər. Onların çoxu və ya oğulları döyüşçü olublar. Müharibənin dəhşətlərinə baxmayaraq, indi də əllərinə silah almağa və ordu ilə birlikdə kəndlərini müdafiə etməyə hazır olduqlarını deyirlər.
Ermənistan nə əldə edəcək?
Ərazinin itirilməsi və dövlətlərarası avtomobil yoluna nəzarət faktının özü bütün Ermənistan əhalisini qıcıqlandırır. Hakim komandanın çıxışlarına baxanda aydın olur ki, güzəştlərdən sonra Ermənistanın Azərbaycanla sabit sərhəd və sülh əldə edəcəyinə heç bir təminat yoxdur. Bu barədə baş nazir Paşinyan özü bildirib:
“Bu ərazidə [Tavuş bölgəsində] delimitasiya Ermənistanın təhlükəsizliyinə zəmanət verirmi? Zəmanət vermir. […] Tavuşda delimitasiya Azərbaycanın digər ərazilərdə delimitasiya çərçivəsində 30-dan çox erməni kəndinin həyati əhəmiyyət daşıyan ərazilərinin Ermənistana qaytarılması ilə razılaşacağına zəmanət vermir”.
44 günlük müharibədən sonra Azərbaycan Silahlı Qüvvələri bir neçə dəfə Ermənistanın suveren ərazisinə doğru irəliləyib. Bu eskalasiyanın nəticəsi hər iki tərəfdən yüzlərlə canlı itki, Ermənistan üçün isə həm də ərazi itkiləri olub. Bir neçə ay əvvəl ölkə hakimiyyəti. nəhayət, açıq şəkildə bəyan etdi ki, bu işğallar nəticəsində ölkə onlarla kəndin ərazilərinin bir hissəsini itirib.
Politoloq Ruben Mehrabyan qeyd edir ki, Azərbaycan özünü yalnız tələb edən, Ermənistan isə güzəştə gedən tərəf kimi göstərir. Amma Yerevanın demarkasiya və delimitasiya prinsiplərinə uyğun olaraq Bakının bütün ərazilərini qaytaracağı, lakin özününkünü geri ala bilməyəcəyi bu ssenari istisna edilməlidir:
“Söhbət 31 icmanın ərazilərindən gedir ki, burada yaşayış məntəqələri Ermənistanın nəzarətindədir, lakin ona bitişik ərazilərin müxtəlif nisbətdə bir hissəsi Azərbaycanın nəzarəti altındadır. Hazırda vəziyyət elədir ki, Azərbaycan bu problemin mövcudluğunu qəbul etmir. Amma bunu tam şəkildə həll etmək lazımdır”.
Anklavlar Ermənistanın itkilər zəncirinin davamı kimi
Tavuş bölgəsindəki dörd kənd hekayənin yalnız bir hissəsidir. Azərbaycan onların dərhal geri qaytarılmasını tələb edir. Amma ikinci Qarabağ müharibəsindən sonra Azərbaycan vaxtaşırı anklavların da qaytarılmasından danışır.
Azərbaycan baş nazirinin müavini Şahin Mustafayev martın 9-da bildirib ki, Ermənistanla sərhədin delimitasiyası və demarkasiyası prosesi çərçivəsində “dörd eksklav kəndinin azad edilməsi məsələsi” həll edilməlidir.
Bəyanatda Yuxarı Əskipara və Kərki – ermənilərin məskunlaşdığı Verin Voskepar və Tiqranaşen kəndləri, həmçinin hazırda boş olan Sofulu və Barxudarlıdan bəhs edilir.
Öz növbəsində Azərbaycan Ermənistanın Artsvaşen anklavına nəzarət edir. Azərbaycanlılar bu kəndi Başkənd adlandırırlar.
Ermənistan və Azərbaycan artıq bir neçə ildir ki, anklavlar mövzusunu fəal şəkildə müzakirə edirlər. Bu müddət ərzində bu problemin həlli üçün müxtəlif variantlar müzakirə olunub. Ermənistan üçün ən məqbul olanı ərazilərin mübadiləsidir.
Amma danışıqlar prosesinin məntiqini nəzərə alsaq, indi Bakının bununla razılaşmayacağını ehtimal etmək olar. Çox güman ki, nə vaxtsa Yerevan bu dörd kənddən də imtina etməli olacaq ki, bu da Ermənistan üçün əlavə problemlər yaradacaq. Əgər ölkə hakimiyyəti güzəştə getsə və dörd anklavdan imtina etsə, Ermənistan daha bir dövlətlərarası – bu dəfə ölkəni İranla birləşdirən yolu itirəcək. Rəsmi Yerevan üçün bütün bu itkilər sülh danışıqları nəticəsində ilk olacaq.
“Mediaşəbəkə”nin dəstəyilə
