Azərbaycanın rəqəmsal mərkəz ambisiyaları: infrastruktur, internet azadlığı və regional müqayisə
Azərbaycanın rəqəmsal mərkəz olmaq istəyi
17-28 noyabrda Beynəlxalq Telekommunikasiya İttifaqının (ITU) əsas tədbirlərindən biri – Dünya Telekommunikasiya İnkişafı Konfransının (WTDC-2025) Bakıda keçirilməsi Azərbaycanın Cənubi Qafqazda və daha geniş regionda özünü rəqəmsal mərkəz kimi göstərmək iddiasını gücləndirir.
Bu, postsovetdəki ilk belə konfrans olacaq. Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyi WTDC-2025-i ölkənin İKT sahəsində nailiyyətlərini nümayiş etdirmək və qlobal rəqəmsal transformasiyada rolunu gücləndirmək üçün imkan hesab edir.
Bu məqalədə Azərbaycanın rəqəmsal mərkəz iddiası üç rakursdan təhlil olunur:
- texnoloji infrastrukturun mövcud vəziyyəti;
- ölkədaxili internet azadlığı;
- qonşu ölkələrlə – xüsusən Gürcüstan və Qazaxıstanla müqayisə.
“JAMnews”un bu materialında istifadə olunan terminlər və toponimlər, fikir və ideyalar yalnız konkret yazı müəllifinin şəxsi mövqeyini və ya konkret icmanın mövqeyini əks etdirir və heç də həmişə “JAMnews” və onun ayrı-ayrı əməkdaşlarının mövqeyi və fikri ilə üst-üstə düşmür.
Texnoloji infrastruktur və rəqəmsal potensial
Azərbaycan son illərdə informasiya-kommunikasiya texnologiyalarına ciddi investisiyalar yönəldib. 2021-ci il məlumatına görə əhalinin təxminən 86%-i internet istifadəçisidir. Sabit genişzolaqlı internet hər 100 nəfərə təxminən 20, mobil genişzolaqlı isə 70-dən çox abunə ilə ölçülür.
“Onlayn Azərbaycan” layihəsi çərçivəsində 2023-ün sonuna qədər əlavə yüz minlərlə ailə yüksək sürətli internetə qoşulub, genişzolaqlı internetə çıxışı olan ev təsərrüfatlarının sayı 1,7 milyona çatdırılıb. Bu, ev təsərrüfatlarının təxminən 58%-i deməkdir və planlara görə yaxın dövrdə 60%-dən yuxarı qaldırılması nəzərdə tutulur. Məqsəd hər bir yaşayış məntəqəsini minimum 25 Mbit/s sürətli internetlə təmin etməkdir.
İnfrastrukturun keyfiyyəti də tədricən artır: 2022-2023-cü illərdə orta sabit internet sürəti təxminən 21 Mbit/s-dən 30 Mbit/s-ə, mobil şəbəkədə isə 32 Mbit/s-dən 40 Mbit/s-ə yüksəlib. Yenə də bu rəqəmlər bir çox inkişaf etmiş ölkələrdən geri qalır, xüsusən şəhər-kənd fərqi hiss olunandır. 2G və 3G şəbəkələri faktiki bütün əhalini əhatə etsə də, 4G/LTE əhalinin yarısına yaxın hissəsinə çatır. Aparıcı operatorların açıqlamalarına baxmayaraq, regionlarda stabil və sürətli mobil internetlə bağlı şikayətlər də mövcuddur.
5G hələlik pilot mərhələsindədir: Bakıda bir neçə məhdud zonada sınaqlar aparılır, amma genişmiqyaslı tətbiq üçün həm əlavə investisiya, həm də bazarın hazır olması lazımdır. Ekspertlər 5G-nin geniş yayılması üçün həm elmi-texniki potensialın, həm də əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin gücləndirilməsini vacib sayırlar.
Dövlət strategiyası bu prosesdə mərkəzi rol oynayır. “Azərbaycan Rəqəmsal Hub” konsepsiyası çərçivəsində ölkə transmilli İT layihələrinə qoşulub. 2018-ci ildən həyata keçirilən “Rəqəmsal İpək Yolu” (Digital Silk Way) təşəbbüsü Azərbaycanı Avropa ilə Asiya arasında rəqəmsal telekommunikasiya dəhlizinə çevirməyi hədəfləyir. Layihə Xəzərin dibi ilə Azərbaycandan Qazaxıstan və Türkmənistana iki yüksək tutumlu fiber-optik magistral xəttin çəkilməsini nəzərdə tutur. Bu xətlər Frankfurtla Mumbaini, yəni Avropanı Cənubi Asiya ilə birləşdirəcək alternativ marşrut yaratmalıdır.
“Transxəzər Fiber-Optik” adlı layihə 1,8 milyarddan çox əhalisi olan geniş regiona yüksək sürətli internet çıxışı vermək iddiasındadır. 2026-cı ilə qədər yekunlaşdırılması planlaşdırılan layihədə Azərbaycan tərəfdən “AzerTelecom”, qarşı tərəfdən isə Qazaxıstanın “Kazakhtelecom” və Türkmənistan operatorları iştirak edir. Məqsəd həm də Rusiyadan keçən ənənəvi marşrutlara alternativ yaratmaqla Azərbaycana beynəlxalq data tranzitində strateji rol qazandırmaqdır.
Bundan əlavə, Azərbaycanın NEQSOL Holding şirkəti Gürcüstanın əsas internet magistral operatoru “Caucasus Online”ın nəzarət paketini alaraq Qara dəniz dibindən keçən fiber-optik kabel üzərində təsir imkanları əldə edib. Bu, Azərbaycan-Gürcüstan-Avropa bağlantısını gücləndirərək marşrutların şaxələndirilməsinə şərait yaradır. Regionda hələ də güclü internet mübadilə məntəqələrinin (IXP) çatışmazlığı və trafikin kənar ölkələr üzərindən yönləndirilməsi səbəbindən ləngimələr olsa da, yeni magistrallar bu boşluğu qismən doldurmağa hesablanıb.
İnfrastrukturun başqa vacib elementi data mərkəzləridir. Azərbaycan regionda ilk Tier III sertifikatlı məlumat mərkəzinə malikdir. Dövlət şirkəti “AzInTelecom” Bakıda və Yevlaxda “Uptime Institute” tərəfindən TIER III sertifikatlı iki mərkəz idarə edir və dövlət qurumlarına, özəl sektora bulud xidmətləri göstərir. Avropa İnvestisiya Bankının maliyyə dəstəyi ilə Abşeron və Hacıqabulda daha iki müasir data mərkəzinin tikintisinə başlanılıb; onların “yaşıl texnologiyalar” əsasında qurulması və 2027-ci ilə qədər istifadəyə verilməsi planlaşdırılır. Bu, həm e-hökumət, həm də yerli məlumatların ölkə daxilində saxlanması və kibertəhlükəsizlik baxımından əhəmiyyətlidir.
Daxili internet azadlığı: senzura və hüquqi mühit
Rəqəmsal hub iddiasının ikinci sütunu daxili mühit – internet və ifadə azadlığıdır. Beynəlxalq hesabatlar burada Azərbaycanın durumunu xeyli tənqidi qiymətləndirir. “Freedom House”un “Freedom on the Net 2023” indeksində Azərbaycan 100 baldan cəmi 34 bal toplayaraq “qeyri-azad” kateqoriyasına aid edilib. Hesabatda qeyd olunur ki, hökumət internet infrastrukturuna nəzarəti siyasi alət kimi istifadə edir, kritik məqamlar zamanı sosial şəbəkələrə giriş məhdudlaşdırılır və onlayn tənqidçilər müxtəlif vasitələrlə susdurulur.
2020-ci ildə Qarabağ müharibəsi, 2022-ci ildə sərhəd gərginliyi dövründə “Facebook”, “YouTube”, “WhatsApp”, “Instagram”, “Twitter”, “TikTok” kimi platformalara girişə ciddi məhdudiyyətlər tətbiq olunmuş, “TikTok” isə bir müddət tam bloklanmışdı. Rəsmi izah dezinformasiya ilə mübarizə olsa da, nəticədə cəmiyyət məlumat mənbələrinə çıxışda problemlə üzləşib. Bir sıra müstəqil xəbər saytları və hökumətə tənqidi yanaşan onlayn platformalar da uzun müddətdir bloklu vəziyyətdə qalmaqdadır.
2022-ci ildə qəbul edilən yeni “Media haqqında” qanun internet mediasına əlavə nəzarət mexanizmləri gətirib. Qanuna əsasən yaradılan Dövlət Media Reyestrinə daxil olmaq üçün onlayn media subyektləri və jurnalistlər qeydiyyatdan keçməlidirlər. Bir çox media qurumu reyestrdən keçsə də, bəzi müstəqil saytların müraciətləri rədd edilib. Jurnalist təşkilatları bu mexanizmin media üzərində nəzarəti artırdığını və özünüsenzuranı gücləndirdiyini bildirirlər.
Televiziya və çap mediasının çoxu dövlət və ya hökumətyönlü strukturların nəzarətində olduğundan, internet cəmiyyət üçün alternativ informasiya məkanı rolunu oynayır. Lakin burada da bloklamalar, sürətin süni azaldılması, istifadəçilərin izlənməsi ilə bağlı iddialar bu məkana tam etibar imkanını zəiflədir.
Müsbət tərəfi odur ki, son illərdə tam miqyaslı, ölkə üzrə internet kəsintiləri müşahidə olunmur. Şəbəkə texniki baxımdan daha dayanıqlı görünür. Amma rəqəmsal hüquqların qorunması sahəsində hüquqi-siyasi islahatlar aparılmadıqca, internet azadlığının real vəziyyəti Azərbaycana rəqəmsal hub kimi baxan xarici tərəfdaşlar üçün sual altındadır. İnfrastruktur nə qədər müasir olsa da, informasiya axını məhdudlaşdırılan mühitdə böyük texnoloji şirkətləri, innovasiya ekosistemini və sərbəst ideya dövriyyəsini cəlb etmək çətinləşir.
Regional müqayisə: Gürcüstan və Qazaxıstan fonunda Azərbaycan
Regionda rəqəmsal mərkəz ambisiyası olan yeganə ölkə Azərbaycan deyil. Gürcüstan və Qazaxıstan da özlərini regional rəqəmsal qovşaq kimi təqdim edir və bu üç ölkənin təcrübəsi bir-birini tamamlayan, həm də rəqabət yaradan mənzərə formalaşdırır.
Gürcüstan Cənubi Qafqazda daha liberal rəqəmsal mühitə malikdir. “Freedom House”un internet azadlığı indeksində “azad” statusunu qoruyur və 70-dən yuxarı bal toplayır. Ölkədə internetə çıxış ümumiyyətlə məhdudlaşdırılmır, müxalif media və onlayn platformalar sistemli bloklanmır. Telekom bazarı əsasən özəl oyunçuların əlindədir, rəqabət daha yüksəkdir. 2020-2025 Milli Genişzolaqlı Strategiya, Dünya Bankının dəstəyi ilə “Log-in Georgia” layihəsi ucqar kəndlərin fiber-optik internetlə təminatını hədəfləyib. Gürcüstan, həmçinin Qara dəniz sualtı kabeli kimi layihələrlə Avropaya birbaşa rəqəmsal çıxış əldə etməyə çalışır.
Qazaxıstan isə Mərkəzi Asiyanın ən böyük iqtisadiyyatı kimi daha iri infrastruktur yatırımları ilə fərqlənir. “Rəqəmsal Qazaxıstan” proqramı çərçivəsində genişzolaqlı şəbəkə, e-hökumət və 5G layihələrinə böyük vəsait ayrılıb. Qərb-Şərq fiber magistralı və yeni data mərkəzləri layihəsi Qazaxıstanı regionda əsas data tranzit mərkəzinə çevirməyi hədəfləyir. Eyni zamanda ölkə rəqəmsal İpək Yolunun Mərkəzi Asiya qovşağı olmaq istəyir və bu məqsədlə Azərbaycanla Transxəzər kabel layihəsində tərəfdaşdır.
Bununla belə, Qazaxıstanın internet azadlığı reytinqi də aşağıdır, 2022-ci ildə etirazlar fonunda bütün ölkə üzrə internetin kəsilməsi və yeni sərt tənzimləmələr beynəlxalq şirkətlərdə risk faktorunu gücləndirir.
Azərbaycan isə bu iki model arasında yerləşir:
- Gürcüstan kimi coğrafi olaraq Avropa-Asiya kəsişməsindədir, amma onun qədər açıq media və internet mühiti yoxdur;
- Qazaxıstan kimi iri infrastruktur layihələrinə imza atır, amma iqtisadi miqyası daha kiçikdir.
Transxəzər Rəqəmsal Dəhliz təşəbbüsü və “Rəqəmsal İpək Yolu” layihəsi uğurla başa çatsa, Avropa ilə Asiya arasında data trafikinin əhəmiyyətli hissəsi Azərbaycandan keçə bilər. Bu, həm tranzit gəlirləri, həm də məlumat mərkəzlərinə tələbat artıraraq ölkənin strateji rolunu gücləndirə bilər. İtaliyadan “Sparkle” kimi operatorlarla əməkdaşlıq memorandumu imzalanması da bu istiqamətdə siqnaldır.
Daxildə isə e-hökumət, rəqəmsal ticarət, “mobil rezidentlik” kimi xidmətlərin inkişafı rəqəmsal ekosistemi genişləndirir. Lakin qonşu Gürcüstanın açıq internet mühiti, Qazaxıstanın isə texniki ambisiyaları fonunda Azərbaycanın iddialarının tam reallaşması üçün balansı daha dəqiq tutması lazımdır.
Azərbaycanın rəqəmsal mərkəz olmaq istəyi
