Buğda yükünün Azərbaycan vasitəsilə Ermənistana tranziti: marşrutun iqtisadi və siyasi aspektləri
Azərbaycan vasitəsilə Ermənistana buğda tranziti
Bu ilin noyabrında ilk dəfə Rusiyadan gələn 1 048 ton buğda yükü 15 vaqonluq qatarla Azərbaycandan və Gürcüstandan keçərək Ermənistana çatdırılıb. Ardınca, noyabrın 8-də 15 vaqonla təxminən 1000 ton Qazaxıstan buğdası eyni marşrutla Yerevana göndərilib.
Bu nəqliyyat zənciri Qazaxıstandan çıxan taxılın əvvəlcə Azərbaycana (dəmir yolu və Xəzər dənizi vasitəsilə), sonra Azərbaycan dəmir yolu xətti ilə Gürcüstan sərhədinə – Böyük Kəsik stansiyasına və oradan da Gürcüstan vasitəsilə Ermənistan dəmir yolu şəbəkəsinə daxil olmasını nəzərdə tutur.
Beləliklə, otuz ildən çox fasilədən sonra ilk dəfə Ermənistan Azərbaycan ərazisi tranzit yolu kimi istifadə edilərək buğda idxalı həyata keçməyə başlayıb.
Bu yazıda baş tutmuş tranzitin necə mümkün olduğunu, hansı marşrutla həyata keçirildiyini, prosesin arxasında duran siyasi və logistik faktorları, həmçinin bu dəhlizin gələcəkdə digər yüklər üçün yaradacağı imkanları təhlil edilir. Məqalədə həm iqtisadi, həm siyasi, həm də texniki aspektlər bir-biri ilə əlaqəli şəkildə araşdırılır.
Sınaq daşımalar regional əməkdaşlığa çevrilə biləcəkmi?
“JAMnews”un bu materialında istifadə olunan terminlər və toponimlər, fikir və ideyalar yalnız konkret yazı müəllifinin şəxsi mövqeyini və ya konkret icmanın mövqeyini əks etdirir və heç də həmişə “JAMnews” və onun ayrı-ayrı əməkdaşlarının mövqeyi və fikri ilə üst-üstə düşmür.
Tranzitin başlaması: siyasi şərtlərdə dəyişiklik
Bu yeni tranzitin mümkün olması birbaşa siyasi qərarların nəticəsidir. Azərbaycan tərəfi uzun illər davam edən məhdudiyyətləri aradan qaldıraraq, öz ərazisi vasitəsilə Ermənistana kommersiya yüklərinin keçidinə razılıq verib.
Prezident İlham Əliyev oktyabrın 21-də Astanada Qazaxıstan prezidentilə görüşdə Azərbaycandan Ermənistana yük tranzitinə qoyulmuş bütün qadağaların ləğv olunduğunu açıqlayıb. Əliyev qeyd edib ki, Qazaxıstan taxılının bu yolla göndərilməsi “Azərbaycanla Ermənistan arasında sülhün artıq kağız üzərində yox, praktikada da mövcud olduğunu göstərir”.
Ermənistan hökuməti də bu addımı regional kommunikasiyaların açılması və qarşılıqlı etimadın möhkəmlənməsi yolunda mühüm jest kimi qiymətləndirib.
Azərbaycan ilə Ermənistan arasında birbaşa nəqliyyat əlaqələri 1980-ci illərin sonundan bəri bağlı idi və ilk buğda qatarları bu istiqamətdə tarixi yenilik kimi qiymətləndirilir.
Tranzitin başlaması üçün yalnız siyasi iradə deyil, həm də praktik koordinasiya tələb olunur. Müxtəlif ölkələrin dəmir yolu qurumları arasında razılaşmalar əldə edilib. İlk göndərişlərdən məlum olur ki, yeni marşrut üzrə logistik prosedurlar işləkdir, lakin yüksək tələbat olarsa daşımaların planlanması üzərində daim işləmək lazım gələcək. Məsələn, Azərbaycan rəsmiləri bu marşrutu “sülhün iqtisadi bəhrəsi” adlandıraraq yüklərin fasiləsiz çatdırılması üçün bütün texniki imkanların səfərbər olunduğunu bildirirlər.
Uzunmüddətli təchizat planları: Qazaxıstan-Ermənistan anlaşmaları
İlk sınaq tranzitlərindən sonra Qazaxıstan və Ermənistan buğda ticarətini davamlı əsasda qurmaq niyyətini açıqlayıblar. Qazaxıstanın milli taxıl şirkəti Ermənistana ayda 15-20 min tonadək taxıl göndərməyə hazır olduğunu bəyan edib.
Artıq bu ilin oktyabrında Qazaxıstan tərəfi erməni alıcılarla uzunmüddətli əməkdaşlıq sazişi imzalayıb və ilk göndəriş bu razılaşmanın pilot layihəsi kimi dəyərləndirilir. Beləliklə, əgər hər ay bu həcmdə buğda tədarükü gerçəkləşsə, bu, illik 180-240 min ton taxıl deməkdir və Ermənistanın illik buğda tələbatının əhəmiyyətli hissəsini qarşılayar.
Qazaxıstan rəsmiləri başlanan təchizat prosesini “qida diplomatiyası” nümunəsi adlandıraraq bildirirlər ki, bu addım regionda iqtisadi əməkdaşlığın yeni mərhələsindən xəbər verir.
Ermənistanın buğda tələbatı və yeni marşrutun təsirləri
Ermənistan ildə təqribən 350-400 min ton buğda istehlak edir və bunun əsas hissəsi idxal hesabına ödənilir. İllərlə ölkənin buğda idxalında Rusiya dominantlıq edib. Məsələn, 2024-cü ildə Ermənistan 316 min ton buğda idxal edib və bunun 99%-dən çoxu Rusiya mənşəli olub.
Bu asılılıqdan irəli gələn risklər son dövrdə daha aydın sezilib: Rusiya-Ukrayna müharibəsi zamanı qlobal taxıl bazarındakı dalğalanmalar Ermənistan üçün də ərzaq təminatı baxımından narahatlıq yaradıb. Yeni açılmış tranzit dəhlizi isə Yerevana öz buğda təchizatını şaxələndirmək imkanı verir. Alternativ mənbə kimi Qazaxıstanın ortaya çıxması bazarda rəqabəti artıraraq un və çörək qiymətlərinin daha stabil qalmasına töhfə verə bilər.
Eyni zamanda, tədarük marşrutunun coğrafi diversifikasiyası sayəsində hər hansı bir qaynaq üzrə problemlər yaranarsa (məsələn, siyasi gərginlik və ya ixrac məhdudiyyəti), digər mənbədən buğda gətirməklə çatışmazlığın qarşısını almaq mümkün olacaq. Mütəxəssislər vurğulayırlar ki, bu tranzit “Ermənistanın Rusiya buğdasından asılılığını azaltmaq” istiqamətində strateji bir addımdır.
Bundan başqa, Azərbaycan vasitəsilə dəmir yolu ilə buğda daşınması logistik baxımdan da faydalıdır. İndiyədək Rusiya və digər şimal istiqamətli yüklər əsasən Gürcüstanın “Yuxarı Lars” dağ yolu ilə Ermənistana çatdırılıb ki, qış aylarında bu yolda tez-tez fasilələr yaranıb. Yeni dəmir yolu marşrutu isə hava şəraitindən asılı olmadan, ilboyu böyük həcmdə yükü birbaşa çatdırmağa imkan verir.
Ermənistanda 1000 tonluq buğdanın birbaşa qatarla gəlməsi (yük maşınları ilə dağ aşırımlarını keçmədən) məmnuniyyətlə qarşılanıb və tədarük prosesinin daha etibarlı hala gələcəyinə işarədir. Bu amil uzun müddətdə daxili bazarda qiymət sabitliyinə və ərzaq təhlükəsizliyinə müsbət təsir göstərəcək.
Marşrutun genişlənməsi ehtimalı: digər yük növləri
Yeni tranzit dəhlizi hələlik əsasən buğda üçün sınaqdan çıxarılıb. Lakin həm Azərbaycan rəsmiləri, həm də region analitikləri perspektivdə bu xəttin digər yüklər üçün də istifadə edilə biləcəyini istisna etmirlər.
Artıq Qazaxıstan tərəfi rəsmi açıqlamalarında “bu dəhliz vasitəsilə taxıl və digər malların Ermənistan bazarına göndərilməsini planlaşdırdıqlarını” bildirib. Deməli, uğurlu olarsa, gələcəkdə yem məhsulları, müxtəlif növ gübrələr, hətta metal və kimya sənayesi malları kimi yüklərin də eyni marşrutla tranzit edilməsi mümkündür.
Ermənistan üçün bu, illərdir qapalı qalmış regionlarla ticarət əlaqələrinin genişlənməsi demək ola bilər. İkitərəfli əsasda tranzitin inkişafı halında, Ermənistan özü də bu dəhlizdən istifadə edərək bəzi məhsullarını (məsələn, spirtli içkilər, mineral sular və s.) Azərbaycan üzərindən üçüncü ölkələrə ixrac edə biləcəyini vurğulayır. Yəni, yeni marşrut yalnız idxal yox, potensial olaraq ixrac baxımından da fayda gətirə bilər.
Alternativ marşrutlar: Gürcüstan vasitəsi ilə yol və “Tramp Marşrutu”
Hazırda Qazaxıstan və Rusiyadan Ermənistana yüklərin çatdırılması üçün faktiki olaraq yeganə açıq marşrut Gürcüstandan keçir. Bütün buğda qatarları Azərbaycan ərazisindən keçdikdən sonra Gürcüstan dəmir yolu ilə Ermənistana daxil olur – bu, uzun illər ərzində formalaşmış “klassik” yoldur. Gürcüstan 1990-cı illərdən bəri Ermənistanın xarici ticarətində əsas tranzit rolunu oynayır.
Bununla yanaşı, yaxın gələcəkdə regionda yeni bir marşrutun – Tramp Marşrutunun (Trump Route for International Peace and Prosperity) açılması perspektivi var. Bu ilin avqustunda Vaşinqtonda keçirilən görüşdə Azərbaycan və Ermənistan Azərbaycanın əsas ərazisi ilə Naxçıvan arasında (Ermənistanın Syunik bölgəsindən keçməklə) maneəsiz nəqliyyat əlaqəsinin yaradılması barədə ilkin razılıq əldə ediblər. Əgər bu dəhliz tam şəkildə reallaşarsa, Azərbaycan öz materik hissəsindən birbaşa Naxçıvan və Türkiyə istiqamətinə çıxış əldə edəcək, Ermənistan isə yeni tranzit marşrutlarından faydalanacaq.
Bu yol mövcud Gürcüstan marşrutuna alternativ olacaq dərəcədə qısa və birbaşa ola bilər, çünki üçüncü ölkə ərazisindən keçməyəcək. Lakin TRİPP texniki və siyasi detallarının razılaşdırılması prosesi davam edir və hələ tam razılıq yoxdur. Odur ki, hazırda və yaxın perspektivdə yüklərin daşınmasında yenə də Gürcüstan üzərindən mövcud marşrut əsas rol oynayacaq. Gürcüstan vasitəsilə tranzit coğrafi cəhətdən bir qədər uzun olsa da, tərəflər arasında razılaşdırılmış və işə salınmış yeganə praktik yoldur.
Siyasi və texniki risklər
Bu yeni tranzit planının uğuru, bölgədə sülhün davamlı olmasından asılı olacaq. Hələ ki, Bakı ilə Yerevan arasında tam imzalanmış sülh müqaviləsi yoxdur. Əgər siyasi vəziyyət yenidən gərginləşərsə və ya sərhəddə insidentlər baş verərsə, Azərbaycan hökuməti tranzitə icazəni yenidən dayandıra bilər.
Hazırkı tranzit “faktiki blokadanın qismən yumşalmasıdır” – Azərbaycan Ermənistan yükünü qəbul edir, amma iki ölkə sərhədinin özündə hələ heç bir keçid məntəqəsi açılmayıb. Sərhədlərin rəsmi delimitasiya olunmaması potensial gərginlik mənbəyidir. Buna görə sərhədin statusu tam müəyyənləşənə qədər tranzitin siyasi həssaslığı qalacaq.
Digər bir risk amili tranzitin iqtisadi və texniki davamlılığıdır. Daşımaların rentabelli olması üçün tərəflər arasında əlverişli tarif siyasəti qurulmalıdır. Buğdanın dəmir yolu ilə daşınmasında tranzit ölkələr (Azərbaycan və Gürcüstan) standart rüsumlar tətbiq edir. Gələcəkdə tədarük həcmləri artarsa, uzunmüddətli tarif razılaşmalarına ehtiyac olacaq ki, marşrut rəqabətə davamlı qalsın.
İnfrastrukturun dayanıqlılığı da önəmlidir. İlkin tranzitlər göstərir ki, texniki baxımdan qatarların hərəkətində ciddi maneə yoxdur, lakin daha çox sayda yük qatarının yola çıxması dəmir yollarının ötürmə qabiliyyətinin artırılması məsələsini ortaya çıxara bilər. Buna görə üç ölkənin dəmir yolu operatorları daimi koordinasiya şəraitində işləməli olacaq.
Hələlik bu tranzit “sülhün iqtisadi bəhrəsi” kimi dəyərləndirilsə də, onun uzunmüddətli uğuru siyasi vəziyyətin sabit qalmasına və texniki-logistik problemlərin operativ həllinə bağlı olacaq.
Azərbaycan vasitəsilə Ermənistana buğda tranziti
