Azərbaycan-Çin sazişi: Müxalifət siyasi motivlər və gələcək təsirlərdən narahatdır
Azərbaycan müxalifəti Çinlə imzalanan sazişlə bağlı
Azərbaycan və Çin arasında “hərtərəfli strateji tərəfdaşlıq” səviyyəsinə yüksəldilmiş əməkdaşlıq sazişi imzalanması iki ölkə münasibətlərində yeni bir mərhələnin başlanğıcı oldu. Siyasi şərhçi Elman Fəttah və tarixçi Cəmil Həsənli imzalanan sazişin Azərbaycan dövlətinin gələcəyi ilə bağlı narahatlıq doğurduğu qənaətindədirlər.
Saziş Pekində Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Çin Xalq Respublikasının Sədri Si Cinpin tərəfindən imzalandı. Təxminən 20 sənədi əhatə edən bu sazişlər – vizasız rejimdən tutmuş enerji, rəqəmsal texnologiyalar və nəqliyyat infrastrukturuna qədər – Azərbaycanın gələcək siyasi və iqtisadi orientasiyası ilə bağlı əhəmiyyətlidir.
Bu sazişlər Azərbaycanın iqtisadi inkişafına təkan verə biləcək yeni imkanlar açsa da, siyasi, sosial və geosiyasi təsirləri ilə bağlı müzakirələr də qızışır.
Elman Fəttah: Çinlə razılaşma avtoritarizmin çevik diplomatiyasıdır
Siyasi şərhçi, ResPlatformanın qurucu üzvü Elman Fəttah hesab edir ki, Azərbaycan bu sazişi Aİ ilə müqayisədə sürətlə imzalayıbsa, bunun səbəbi məhz Çin tərəfinin demokratik öhdəliklər irəli sürməməsidir.
Fəttah “JAMnews”a açıqlamasında deyir ki, Avropa ilə 2009-cu ildən bəri danışıqların ləng getməsi, insan haqları və hüququn üstünlüyü ilə bağlı tələblərin Azərbaycan hakimiyyəti üçün qəbuledilməz olması ilə bağlıdır.
“Avtoritar sistemlər bir-birilə daha çevik və sürətli razılaşır, çünki demokratik nəzarət mexanizmləri yoxdur. Çin bu baxımdan “ideal tərəfdaş”dır.”
Onun fikrincə, vizasız rejim görünən tərəfdə turizmə töhfə versə də, görünməyən tərəfdə kütləvi Çin mühacir axını və sosial təhlükəsizlik riskləri ilə müşayiət oluna bilər. Bu, dövlətin maraqlarından çox hakimiyyətin davamlılığı üçün edilən güzəştlər kimi qiymətləndirilə bilər.
“Təhlükəsizlik bəhanəsi ilə sərhədləri bağlı saxlayan Azərbaycanın bu rejiminin normal sayması hakimiyyətinə birbaşa ziyan olmadığına işarədir, lakin dövlətə böyük zərər vura bilər”.
Rusiyanın rolu
Elman Fəttah deyir ki, saziş Rusiyanın maraqları ilə üst-üstə düşür, bu Azərbaycana da sərf edir, çünki Azərbaycan beynəlxalq avtoritar koalisiyanın fəal üzvlərindən biridir.
“Bu dırnaq arası koalisiyanın iki lokomotiv ölkəsi – Çin və Rusiyadır. Saziş Əliyev-Putin münasibətlərinə töhfə verəcək, çünki Çinin Putinlə yüksək səviyyəli əlaqələri var. Əgər Əliyev və Putin arasında soyuqluq varsa, Çin bu münasibətləri düzəltmək üçün addımlar atacaq”.
Avropadan uzaqlaşma
Siyasi şərhçinin fikrincə Çinlə saziş və Aİ ilə əməkdaşlıq avtonom məsələlərdir. Əliyev Aİ ilə Çindəki kimi, insan haqları və demokratiya tələbləri olmayan iqtisadi saziş istəyir. O, 2022-ci ildə Aİ ilə imzalanan qaz sazişində bu tələblərə toxunulmadığını, yalnız qazın tranziti və ticarəti müzakirə olunduğunu xatırladır:
“Aİ lidersiz coğrafiyaya çevrilib, prinsiplərini ardıcıl müdafiə edə bilmir. Əliyev hazırda güclü mövqedə olduğunu düşünür və Aİ onunla əlaqələri qorumaq istəyir. Lakin Aİ ciddi siyasi iradə göstərsə, Azərbaycanın iqtisadi asılılığını (büdcə gəlirlərinin 91%-i neftdən, xarici ticarətin 70%-i Qərbə ixracdan) rıçaq kimi istifadə edərək Çin sazişinə məhdudiyyətlər qoya və Əliyevi islahatlara sövq edə bilər”.
Cəmil Həsənli: “Çin universitetlərinin təbliği faciə, anlamazlıq və nadanlıqdır”
Tarixçi alim, Demokratik Qüvvələrin Milli Şurasının sədri Cəmil Həsənli Çinlə imzalanan sazişdən sonra tələbələrin Qərb və Amerika universitetlərinə deyil, Çin universitetlərinə göndərilməsinin gündəmə gətirilməsi ilə bağlı feysbuk hesabında yazıb. Onun fikrincə bu, “tamamilə yanlış və zərərli yanaşmadır”.
“Əgər ölkəyə Çin dili, tarixi, mədəniyyəti və ya mənbələrinin araşdırılması üzrə mütəxəssis lazımdırsa, Çinin qabaqcıl universitetlərinə tələbə göndərmək olar. Lakin digər ixtisaslarda Çinlilər öz uşaqlarını Harvard, Princeton, Columbia, Stanford, Berkeley, Yale, Oxford, Cambridge, LSE, Sorbonne, Humboldt kimi Qərb universitetlərinə göndərir. Azərbaycan isə gənclərini Çinə yönəldir”.
O, Azərbaycanda “Erasmus+” tələbə mübadiləsi proqramının bağlanıb, Çin universitetlərinin təbliğ olunmasını “faciə, anlamazlıq və nadanlıq” hesab edir.
“Mənim London Universitetində, LSE, Oxford, Cambridge, Harvard, Princeton, Georgetown kimi mərkəzlərdə iş təcrübəm var, bu universitetlərdə çinli tələbələr çoxdur. 2016-2017-ci illərdə Şərqi Çin Şanxay Universitetində dəvətli professor kimi, Pekin Paytaxt və Lanzhou universitetlərində mühazirələr vermişəm. Oradakı təhsilin səviyyəsini bilirəm. Çinlilərin ən böyük arzusu uşaqlarını Qərb universitetlərinə göndərməkdir. Azərbaycanın gənclərini Çinə yönəltmək və bu istiqamətdə təbliğat aparmaq yanlışdır. Uzun müddət Şimali Koreya gəncləri Çində təhsil alırdı, indi Azərbaycan da bu yolu seçmək istəyir”.
Azərbaycan müxalifəti Çinlə imzalanan sazişlə bağlı
