“Nişanlanana qədər xalam qızı ilə çox yaxşı dost idik” – Azərbaycanda qohum evlilikləri
Azərbaycanda qohum evlilikləri
“Anam bir gün gəldi dedi ki, atan xalangillə danışıb, razılaşıb, gələn həftə xalaqızına elçi gedirik, evlənirsiniz. Heç nə deyə bilmədim. Ağlıma deyiləsi çox söz gəldi, amma danışa bilmədim, şoka düşmüşdüm”.
Bakı ətrafı kəndlərdən birində yaşayan 23 yaşlı Yusif (ad şərtdir) bir müddət əvvəl ailəsinin istəyilə özündən dörd yaş kiçik olan xalası qızı Fərqanəylə (ad şərtidir) nişanlanmağa məcbur qalıb. Deyir ki, xalasının qızıyla uşaqlıqdan çox yaxşı dost olublar. Məhəllədə birlikdə oynayıb, birlikdə deyib-gülüblər.
“Bilmirəm, bəlkə yaxşı yola getdiyimizi görüb bu qərara gəliblər. Amma mənə deyilən o oldu ki, qohumdur, gözümüzün qabağında böyüyüb, elə onunla evlən. Bizim ailələrimizdə böyüyün dediyi sözdən çıxmaq mümkün olmur. Həmin adamı bütün nəsil qınayar. Onun böyük bacısı, mənim ortancıl qardaşım da ailələrin təkidi ilə qohumla evləndiriliblər. Təkcə ən böyük qardaşım sevdiyi qızla evlənib”, – deyə Yusif danışır.
Nişanlanandan sonra Yusiflə Fərqanənin münasibətləri kəskin dəyişib. Əvvəlki kimi bir-birlərilə çox danışmır, maksimum qarşılaşmamağa çalışıblar. Yusifin dediyinə görə, danışdıqları mövzular da əsasən cehiz, toyun tarixi, məclisdə qonaqların kim olacağı və sairə barədə olub. Hər kəsə bildirməsələr də, evlilik məsələsində könülsüz olduqlarnı bir-birlərinə sezdiriblər.
Bu ilin iyun ayında onlar üçün hər şey dəyişib. İkisinin də bu nişanı poza biləcəklərinə dair ümidləri yaranıb.
“Qohum evlilikləri qadağandır”
Bu ilin əvvəlindən davam edən müzakirələrdən sonra iyun ayında Azərbaycan parlamenti Ailə Məcəlləsinə qohum evliliklərini qadağan edən dəyişiklikləri qəbul edib. 2025-ci ilin iyulundan qüvvəyə minəcək dəyişikliklərə əsasən, əmi, dayı, bibi və xala uşaqlarının nikaha girməsi mümkün olmayacaq.
Milli Məclisin Ailə, Qadın və Uşaq Məsələləri Komitəsinin iclasında Ailə Məcəlləsinə ediləcək dəyişikliklər müzakirə edildiyi zaman qan qohumları arasında bağlanan nikahlardan doğulan uşaqların genetik xəstəlikləri daşıması riskinin yüksək oluğu vurğulanıb.
“Yad cütlüklər arasında nikahlar nəticəsində əlilliyi olan uşaqların doğulması riski 2-4 faizdirsə, qohum evliliklərdə risk 4-8 faizədək artır”, – Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsindən “Turan”a bildirilib.
“Nikahı mümkün qədər təxirə salmağa çalışırıq”
Ailə Məcəlləsinə sözügedən dəyişiklik ediləndən sonra Yusiflə Fərqanənin münasibətləri yenidən mehribanlaşıb. Yusif deyir ki, evlilik fikri onların arasında əvvəllər mövcud olmayan məsafə və soyuqluq yaratmışdı. Amma indi onların nikahın baş tutmayacağı ilə bağlı ümidləri var. Yenə əvvəlki kimi tez-tez danışır, məsləhətləşirlər, nikah tarixini mümkün qədər yubatmağa çalışırlar. Ailə Məcəlləsinə edilən dəyişikliyin qüvvəyə minməsi onlar üçün nikahdandan qurtuluş yolu ola bilər.
“Evdəkilər gələn il toyu və nikahı eyni vaxtda eləmək istəyirdilər. Onun ailəsi cehizləri tamamlamaq, bizimkilər də toy üçün pul toplamağa vaxt istəmişdilər. Həm də mənim iki qardaşım, onların yoldaşları, uşaqları eyni evdə qalırıq. Fikirləşmişdik ki, biz ayrıca ev alıb köçək.
Amma qadağa məsələsi çıxandan sonra tələsirlər. Deyirlər ki, ilin axırına qədər nikah eləyək, toyu sonra eləsək də olar. Hələlik bəhanə edirik ki, gözləyək, bir az pul toplayaq, nikahı və toyu bir yerdə edək”, – deyə, Yusif planlarını gülə-gülə danışır.
Onlar son olaraq düşünüblər ki, Yusif ilin sonu bir-neçə aylıq işləmək, pul yığmaq adı ilə Rusiyaya getsin. Nikah tarixinə bir neçə ay qalmış isə sənədlərində problem yarandığını, qayıda bilmədiyini desin.
“Nikahı təxirə sala bilsək, özümüzü elə aparmalıyıq ki, guya aramız dəyib. Fərqanə acıq eləsin, üzük qayıtsın”, – Yusif deyir.
Fərqanənin valideynləri rəsmi nikah olmadan bu evliliyə razı olmadıqları üçün gələn ilin yayına qədər zaman qazana bilsələr, bu problemdən qurtulacaqlar.
Qohum evlilikləri tarixə qovuşacaqmı?
Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin açıqladığı rəqəmlərə görə, Ədliyyə Nazirliyinin qeydiyyat şöbələrində qohum hesab edilən şəxslər arasında qeydə alınmış nikahların sayı 2021-ci ildə 2 363, 2022-ci ildə isə 2 542, 2023-cü ildə isə 1 935 olub.
Sosioloq Sənubər Heydərova düşünür ki, Azərbaycanda qohum evliliklərinin geniş yayılmasının səbəblərindən biri keçmiş stereotiplər və iqtisadi səbəblərdən irəli gəlir.
“Biz hələ də patriarxal cəmiyyətdə yaşayırıq. Patriarxal cəmiyyətlərdə isə belə şeylər normaldır. Tarix bunun yaranma səbəbini belə izah edir ki, xüsusilə varlı ailələr nəslin var-dövləti kənara çıxmasın, sərvətləri öz aralarında dövr eləsin deyə qohum evliliklərinə üstünlük veriblər. Nisbətən kasıb təbəqədə isə qohum nikahlara yönəlmə daha çox mənəvi bağlarla əlaqəli olub. Məsələn, xalam qızını bizdən başqa kim alacaq, ya da bacımın, qardaşımın oğluna məndən başqa kim qız verəcək və sairə.
Bütün dünyada bu səbəblər aktuallığını çoxdan itirib. Amma Azərbaycanda məsələnin iqtisadi tərəfləri qalmaqdadır. Həm də Azərbaycanda evlilik institutu bir az da məcburi xarakter daşıyır. “Hamı evlənməlidir” kimi bir məcburiyyət yaradıblar və məhz buna görə evliliklərdə çox problemlər yaranır.
İnsanlar düşünür ki, qohum olsa, bu söz-söhbət daha az kənara çıxar, ya da maddi imkanlar zəifdirsə qohum daha anlayışla qəbul edər, daha az şey tələb edər. Yaxud “özününkü” qayınataya, qayınanaya daha yaxşı qulluq edər. Amma “yad qızı” gəlsə, daha tələbkar olar, narazılığını daha çox dilə gətirər.
Ya da bizdə kişilər necədir? Uzağı bir neçə il ailəsinə sadiq qalır, sonra başqa yerlərdə, başqa insanlarla vaxt keçirməyə başlayır. Bu söhbətləri də ailə içində saxlayacaq olan kimlərdir? Xalaqızı, əmiqızı və sairə.
Yəni, qohum evliliyi bir növ rahatlıq axtarışıdır sanki”, – deyə, ekspert bildirir.
Sənubər Heydərova hesab edir ki, qohum evliliklərinin mənfi tərəfi təkcə genetik xəstəliklə doğulan uşaqların sayının artması ilə məhdudlaşmır.
“Qohumlarda genlər təkrarlandıqca doğulan uşaqların sağlamlığı daha zəif olur, onlar cılızlaşırlar və əlilliyi olan uşaqların sayı çox olur. Bu, əsas səbəblərdəndir, amma tək səbəb deyil.
Xüsusən qadınlar qohum evliliklərindən çox əziyyət çəkir. Ona görə ki, ətraflarında onları dəstəkləyəcək insanlar olmur. Qadınların ailə içi narazılıqlarını dinləyib, ciddiyə alacaq insanlar tapılmır. Tərəflər qohum olduğu üçün maksimum çalışılır ki, problem ört-basdır edilsin”.
Sənubər Heydərovanın sözlərinə görə, qohum evliliklərinin qanunla qadağan edilməsi, hələ problemin həlli demək deyil.
“Azyaşlı ilə evlənmək də qanunla qadağandır. Amma hələ də azyaşlı qızlar zorla evləndirilir. Yəni əsas məsələ qanunun qəbul edilməsi yox, necə tətbiq edilməsidir. Rayonda, kənddə əksər adamlar bir-birilə qohumdur. Yerli dövlət qurumlarında az qala hər kəsin tanışı, qohumu olur. Bu kimi qanun pozuntularına göz yumulur, şikayətlərə baxılmır.
Əsas bu düşüncəni aradan qaldırmaq və insanları maarifləndirmək lazımdır. İnsanlar qohum evliliklərinin ziyanlı olduğunu anlamalıdırlar. Burada da əsas məsuliyyət dövlətin üzərinə düşür”.
