Əksər Azərbaycan kəndlərində çaylaqlardan “küllük” kimi istifadə olunur
Azərbaycanda məişət tullantıları problemi – Vəndamçay
Ötən ay Göyçayda sel suları məişət tullantılarını özü ilə bərabər rayonun Qarabaqqal kəndinədək gətirdi. İllərdir ki, dağlıq ərazilərə yığılan tullantıların selə qarışmasına görə, hadisə “zibil seli” adlandırıldı.
Azərbaycanda məişət tullantılarının toplanması və emalı problemi əslində yeni xəbər deyil. Hətta paytaxt Bakı ətrafında məişət tullantılarının yaratdığı naxoş vəziyyət barədə də mediada tez-tez xəbərlər gedir, əhali narazılığını dilə gətirir.
Ölkədənin müxtəlif rayon və kəndlərində isə problemin miqyası daha genişdir. Rayonların əksəriyyətində küçələrdə zibil qabları qoyulmayıb və ya çox seyrək qoyulub, məişət tullantılarını emal edən müəssisə yoxdur. Kəndlərdə isə məişət tullantıları əsasən çaylaq ərazilərə, yaxud meşələrə yığılır (bu cür zibil poliqonlarını “küllük” adlandırırlar) və yandırılır.
Qəbələnin Vəndam kəndi də belə yerlərdən biridir. Əhalinin məişət tullantıları illərdir ki, kəndin ərazisindən keçən Vəndamçay çayına (yerli sakinlər Qaraçay da deyirlər) axıdılır.
“Zibili çaylaq əraziyə atmayın!”
Çaylaq əraziyə burulan yolda ilk qarşılaşdığım löhvədə belə yazılıb. Amma bundan cəmi 50 metr sonra hiss olunan üfunət, qarşıda üst-üstə qalaqlanan tullantı yığınından xəbər verir.
Çayın dayaz hissələrində tullantılar daha çox nəzərə çarpır. Bəzi yerlərdə isə zibillər çay suyuna qarışıb.
Buraya örüşə çıxarılan mal-qara da zibillərin içində eşələnir.
Uzunluğu 36 kilometrə çatan Vəndamçayın suyu əsasən suvarma işlərinə sərf edilsə də, kənd əhalisi məişətdə də ondan istifadə edir. Bu suyun nə qədər təhlükəsiz və istifadəyə yararlı olduğu isə bəlli deyil.
Kənd sakinləri deyir ki, tullantıların daşınması üçün yerli icra qurumlarına yazılı müraciətlər ediblər. Amma əvəzində aldıqları cavab onları qane etməyib.
“Şəxsən mən bu tərəflərdə bir dəfə də olsun bələdiyyədən, icradan bir nəfər adam görməmişəm. Şikayət edəndə də deyirlər ki, ora gəlməyə imkanımız yoxdur. Çayın bir qolunun başlanğıcı bu məhəllədən keçir, içi zibillə doludur. İndi nə olmalıdır ki, bunlar imkan eləyib, gəlsinlər? Bəzi yerlərdə pulu ilə gəlib təmizləyirlər, bura heç onu da eləmirlər. Məcburuq ki, özümüz maşın tutub buranı təmizləyək”, – kənd sakini Mirvari Həsənova deyir.
30 ilə yaxındır Vəndamda yaşayan Miravi Həsənovanın sözlərinə görə, kəndin tullantı problemini həll eləmək üçün heç bir layihə həyata keçirilməyib. O, çaya tullantı axıdılmasına qarşı olsa da, bu məsələdə təkcə əhalini günahlandırmağı doğru hesab eləmir.
“Kənd yeridir, birinin bir ay zibil pulu verməyə imkanı olanda, bir ay olmur. Pul düzəlməyəndə də maşın gətirə bilmirik. İndi gəl bu adamları günahlandır ki, zibili niyə hara gəldi atırsan? Bəs biz neyləyək?”, – deyə qadın gileylənir.
Bələdiyyə sədri: “Bizə büdcə ayrılmayıb”
“Tullantılar haqqında” qanunun tətbiqi ilə bağlı Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2005-ci ildə qəbul etdiyi qərara əsasən, məişət tullantılarının yığılmasına yerli icra oqranlarının nəznindəki kommunal təsərrüfatı idarələri cavabdehdir. Praktikada isə mərkəzdən uzaq kəndlərdə bu iş yerli bələdiyyələrin üzərinə düşür.
Bununla belə, bələdiyyələr ən yaxşı halda tullantıları toplayıb yandırmaqla, və ya iri çalalara doldurub basdırmaqla problemi həll etməyə çalışır.
“Bələdiyyənin elə böyük vəsaiti yoxdur. Bizə tullantıların yığılması üçün əlavə büdcə ayrılmayıb. Zibillərin daşınması üçün nəqliyyat xərclərini bağladığımız müqavilə əsasında sakinlərdən aldığımız pul hesabına qarşılayırıq. Hər ailə ayda 5 manat ödəməklə xidmətdən istifadə edə bilir. Özümüz də bələdiyyənin ərazisində bir poliqon yaratmışıq, tullantıları ora yığıb yandırmaqla və sairə həll edirik. Demirəm ki, Avropa səviyyəsində iş görürük, amma əlimizdən gələni də əsirgəmirik”, – Vəndam kəndinin bələdiyyə sədri Asif Həşimov deyir.
Kənd sakinləri isə bələdiyyəyə büdcə ayrılmaması ucbatından özlərinin xərc çəkməsindən narazıdırlar.
“Biz tullantıların yığılması üçün niyə əlavə pul ödəməliyik? Bir də ki, yığıb nə edirlər? Yandırırlar. Onu kənd camaatı özü də edə bilir. Bəs tullantıların külü, havaya buraxdığı zəhər necə olsun? Bunları həll eləmək lazımdır, bizdən pul ummaq yox”, – adını açıqlamaq istəməyən Vəndam sakini deyir.
“Bütün regionlarda vəziyyət belədir”
Ekoloq Sadiq Həsənov hesab edir ki, Vəndamçay ətrafında baş verənlər ümumi problemin görünən çox kiçik bir hissəsidir.
“Statistik məlumatlara görə, ölkəmizdə ildə 3,5 milyon ton məişət tullantısı yaranır, bu da o deməkdir ki, adam sayına 400 kiloqramdan artıq düşür. Dünyada bu rəqəmin bizdən də yüksək olduğu ölkələr var. Məsələn, Amerikada adambaşına düşən tullantı 700 kiloqramdan çoxdur. Amma Amerika, Kanada, Çin və sairə kimi inkşaf etmiş ölkələrdə məişət tullantıları təkrar emal üçün xammal kimi istifadə olunur. Bunun üzərində iqtisadi təməllər qurulub. Təkrar emala yararlı tullantılar ümumilikdə 60 faiz təşkil edir.
Azərbaycanda isə məişət tullantılarının təkrar emalı və istifadəsi üçün nəzərdə tutulan yeganə müəssisə Balaxanıda yerləşir. Bura “zibil yandırma” zavodu da deyilir. Orada tullantıların çeşidlənməsi və yandırılması prosesi aparılır. Bununla da yararlı tullantıların bir qismi yenidən emal üçün ayrılır. Amma bu ümumi məişət tullantılarının 20 faizini təşkil edir, qalanı ətraf mühitə səpələnir”, – ekoloq Sadiq Həsənov bildirir.
O, əlavə edir ki, məişət tullantılarının yandırılması və ya basdırılması ətraf mühit, eləcə də burada yaşayan insanlar üçün zərərlidir.
“Məişət tullantılarının idarə olunması Azərbaycanda ən böyük problemlərdən biridir. Tullantıları yandırmaqla və ya basdırmaqla bu problemlə mübarizə aparmağa çalışmaq əbəsdir. Məsələn, tullantıları yandırdıqda havaya kükürd, metan qazı, karbon dioksid və sairə kimi zəhərli maddələr yayılır ki, bu da ətrafda yaşayan canlıların orqanizminə mənfi təsir etməklə yanaşı, qlobal istiləşməyə də təkan verən amillərdən hesab olunur.
Yaxud tullantıları torpağa basdırmağı götürək. Plastik tullantıların torpaqda həll olunmağı üçün bəzən 500 il vaxt lazım olur. Həmçinin metal, şüşə kimi təkrar emala yararlı tullantılar da torpağa basdırılır. Hələ bunların içində zərərli hesab edilən tullantılar da var ki, bunun özü təbiəti birbaşa zəhərləyir. Çox təəssüf ki, dövlətin məişət tullantıları ilə bağlı siyasətində ciddi bir dəyişiklik hiss olunmur”, – Sadiq Həsənov deyir.
