18.02.2017

Azərbaycanda köhnə və təzə vergilər: Bu, necə işləyir?

Toğrul Maşallı

Azərbaycanın vergi sistemi cəmi iki həftə ərzində – 16 dekabrdan 1 yanvara qədər Vergi Məcəlləsinə edilən 201-ci düzəlişi “həzm etməli” oldu. Məlum oldu ki, bu təkcə vergi ödəyiciləri üçün deyil, elə Vergilər Nazirliyinin özü üçün də çətindir.

Nələrin baş verdiyini anlamaq üçün əvvəlcə vergi sisteminin nə demək olduğunu və onun necə işlədiyini izah etmək lazımdır.

Nəzəriyyə: vergilər nədir və onlar necə işləyir

Zəmanəmizdə dünyanın demək olar ki, istənilən dövlətində istifadə olunan vergi qoymaları hələ 1776-cı ildə Adam Smit tərəfindən formalaşdırılıb. Bütün bu vaxt ərzində də vergilər lazımdırmı, vacibdirmi, onları ödəməyə dəyərmi – kimi məsələlər müzakirə olunub.

[toggle title=”Vergilər nədir “]Nəzəriyyəyə görə, vergilər dövlətin maliyyə ehtiyatlarına olan tələbatını təmin etmək məqsədi ilə məsul dövlət idarələri tərəfindən fərdi, əvəzsiz və müntəzəm qaydada yığılan ödənişdir. Dövlətin tələbatlarının ödənilməsi dedikdə, ayrı-ayrı məmur və işçilərin deyil, ictimai tələbatlar nəzərdə tutulur.[/toggle]

Tarix inkişaf etdikcə aydın oldu ki, heç də bütün vətəndaşlar öz təhlükəsizliyini təmin edə, təhsil və müalicəsinə görə pul ödəyə bilmir, ölkənin vəziyyəti isə onun ayrı-ayrı qəhrəmanlarının deyil, bütün vətəndaşlarının rifahından asılıdır. Loru dilində desək, vergilər dövlətin bizi xarici düşmənlər və cinayətkarlıqdan qoruması, səhiyyə və təhsildən yararlanmaq imkanı yaratması üçün ona ödədiyimiz puldur.

Halbuki klassik bazar nəzəriyyəsinə görə, dövlət bazarın olduğu sahələrə qarışmamalıdır, amma bu zaman da özünəməxsus “cəngəlliklər qanunu” işə düşərdi və kifayət qədər pul qazana bilməyən insanlar da kobud şəkildə desək, acından və xəstəliklərdən ölərdi.

Vergi toplamanın qaydası və şərtləri Vergilər Məcəlləsində göstərilib. Bu qaydanın əsasında da müəyyən prinsiplər durur. Adam Smit “Xalqların sərvəti”ndə 4 əsas prinsipi formalaşdırıb:

[yes_list]

ədalət prinsipi vergi qoymanın ümumiliyini və verginin vətəndaşlar arasında onların gəlirlərinə uyğun bərabər bölgüsünü nəzərdə tutur;
Müəyyənlik prinsipi – yəni ödənişin dəqiq məbləği, üsulu və vaxtı barədə məlumatı vergi ödəyicisi əvvəlcədən bilməlidir;
rahatlıq prinsipi – vergi ödəyici üçün ən rahat olan vaxt və üsulla alınmalıdır;
qənaət xərcləri vergi yığmanın xərclərinin azaldılmasını nəzərdə tutur. Başqa sözlə desək, verginin özünün yığılmasına xərclər ondan alınan gəlirin müəyyən səviyyəsindən artıq olmamalıdır. Bəzi tədqiqatlara əsasən, 7% səviyyəsi normal sayılır.

[/yes_list]

Azərbaycan Vergi Məcəlləsində bu prinsiplərə daha bir neçəsi əlavə edilir:

[yes_list]

[toggle title=”iqtisadi əsaslandırma prinsipi.”] Verginin nəyə lazım olduğunu izah etmədən onu tətbiq etmək olmaz: misal üçün, dəriyə idxal aksizləri Azərbaycanda daxili istehsalın stimullaşdırılması məqsədiylə tətbiq olunub.[/toggle]
[toggle title=”Konstitusiyada qeyd olunan hüquq və azadlıqlarının realizəsinə əngəllər yaratmamaq prinsipi.”]Yəni vergi heç bir şəkildə vətəndaşların sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq, hərəkət və s. kimi hüquqlarını pozmamalıdı. Məhz bu bəndlər ətrafında da mübahisələr yaranır. Misal üçün, hüquqi şəxslər və ya fərdi sahibkarların maliyyə vəsaitinin nəğdləşdirilməsi üçün 1%-lik vergi faktiki olaraq, azad sahibkarlıq fəaliyyətinə əngəllər törədir, çünki bütün pulları hesabda saxlamaq məcburiyyəti yaradır və bu yeganə belə vergi deyil. Hökumət bunu spekulyasiyaya mane olmaq və pul axınlarına nəzarətin zərurəti kimi izah edir, amma son nəticədə bu, bank sisteminin zəifləməsinə və kapitalın ölkədən çıxarılmasının çox sayda leqal, amma şübhəli yollarının yaranmasına gətirib çıxarır.[/toggle]
[toggle title=”Eyni verginin bir dəfə tutulması prinsipi.”]Bu o deməkdir ki, iqtisadi subyekt eyni mənbədən eyni vergini bir dəfədən artıq ödəməməlidir. Bu halda mübahisələr doğuran məhz yuxarıda göstərilən 1%-lik vergidir, çünki əgər bu, sadələşdirilimiş vergidirsə, onda onsuz da başqa dərəcə ilə sadələşdirilmiş vergi ödəyən subyektlər necə etməlidir, yenidən ödəməlidir?Başqa sözlə desək, Vergilər Nazirliyi sizdən əmlak vergisi, gəlir vergisi və ƏDV tələb edə bilər, amma dərəcəsindən və s-dən asılı olmayaraq, onlardan hansısa birini iki dəfə ödəməyi tələb edə bilməz.[/toggle]
[toggle title=”istənilən əlamətlərə görə diskriminasiya etməmək prinsipi.”]Din, millət və s., eyni zamanda mülkiyyət və fəaliyyət sahəsinə görə diskriminasiya qadağasını nəzərdə tutur: hamı eyni vergiləri ödəməlidir. Üstünlük ancaq iqtisadi stimullaşdırma zamanı verilə bilər.[/toggle]
[toggle title=”vergi ödəyicisinin üstünlüyü prinsipi.”]Nəzərdə tutulur ki, mübahisəli məqamlar vergi ödəyicisinin xeyrinə həll olunur.[/toggle]

[/yes_list]

Vergi islahatları və sağlam yanaşma

İndi də qayıdaq təzə vergilərə. Onların hamısı kobud tərzdə desək, büdcəyə daxilolmaların həcmini artırmaq üçün nəzərdə tutulub. Bu, toy müğənniləri və xadimələr üçün, avtomobil və zinnət əşyaları üçün müntəzəm vergidir və başqa yeniliklərin uzun siyahısı.

Onlar Vergi Məcəlləsində yazılan prinsiplərə uyğundurmu?

Tam da deyil. Misal üçün, realizə olunmuş vergi islahatlarının əsas problemlərindən biri vergi agenti olmayan (yəni ölkəmizdə vergi ödəməyən) xarici təşkilatlar tərəfindən göstərilən xidmətlərdən ƏDV-nin tutulması oldu. Düzəliş yanvar ayından qüvvədədir, banklar və Vergilər Nazirliyi isə hələ də vergilərin tutulması mexanizmini müzakirə edirlər: məlum oldu ki, ödəmə sənədləri ilə malı xidmətdən ayırmaq mümkün deyil, çünki Vergilər Nazirliyi hesabatın aparılması qaydasında müvafiq dəyişikliklər barədə düşünmədi.

Problem daxili xidmətlər (yəni xarici şirkətin burdakı filialı Azərbaycanda işləyirsə) və xaricdən malın alınması ilə bağlı olaraq yarandı. Sonuncuya prinsipcə ƏDV tətbiq edilməməlidir, amma banklar öz bildiklərini etdilər: nəticədə də hətta yerli UberTaxi-nin xidmətlərinin ödənişini bəziləri xarici rezidentin xidməti kimi müəyyən edir və vergi alırdılar.

İndi də Vergilər Nazirliyi qarşısında iki məsələ durur: mexanizmin təcili yaradılması və dəqiq mexanizmin olmaması səbəbindən yaranan problemlərin həlli.

İş orasındadır ki, hansısa səbəbdən mübahisəli məsələləri vergi ödəyicisinin xeyrinə az adam həll edirdi, baxmayaraq ki, bu prinsip Vergi Məcəlləsində öz əksini tapıb.

Beləliklə, bir sıra yeniliklər və onların realizəsi mexanizmi vergi qoyuluşunun əsas prinsiplərini pozur. Buna bəraət qazandırmaq üçün çoxları bildirir ki, hər şeydən üstün həmin prisiplər deyil, vergilərin funksiyalarıdır.

Azərbaycan az qala Böyük Britaniyadır?

Vergilərin iki əsas funkskiyası var: fiskal və iqtisadi. Fiskal elə həmin artıq haqqında danışdığımız əhalinin müxtəlif şəkildə mühafizəsinin təmin edilməsi üçün büdcəyə vəsaitin yığılmasıdır. Vergilərin iqtisadi funksiyası isə o deməkdir ki, vergi dərəcələrini artırıb-azaltmaqla iqtisadiyyatın inkişafına kömək etmək olar, misal üçün, yerli istehsalçıların bazarda daha çox uğur qazanmağa şansı olsun deyə, ölkəyə hansısa malın gətirilməsini çətinləşdirmək olar.

Və ya sahibkarlar üçün vergilər müvəqqəti olaraq azaldılsın ki, kiçik biznes “ayağa durub”, gəlir gətirə bilsin. Vergilərin köməyi ilə iqtisadi inkişafın stimullaşdırılması nəzəriyyəsi heç də yeni deyil və indi hər yerdə qəbul olunub.

Adətən ölkənin iqtisadi inkişafın ödənilmiş vergilərin orta aylıq gəlirə nisbəti kimi hesablanan göstərici olan vergi yükündən asılı olduğunu qeyd edirlər. Azərbaycanın bu mənada qürurlanmağa səbəbi yoxdur. Bizdə vergi yükü 39% təşkil edir (Gürcüstanda 16%, Ermənistanda 20%). Düzdür, biz bir az Böyük Britaniyadan qabaqdayıq – orada vergi yükü 37%-dir.

Amma mühüm bir məqam var. Küveytdə vergi yükü 11%-dir, amma sərmayədarlar heç də ora can atmır.

Rusiyada gəlir vergisi Böyük Britaniyadan aşağıdır, amma hələlik kapital əks istiqamətdə axır.

Hüquqi əsaslar da mühüm rol oynayır. Böyük Britaniyanın Vergi Məcəlləsi təxminən 15 səhifədən ibarətdir. Orada bizim vergi sahəsinin işçiləri üçün müxtəlif fəaliyyət növləri və dərəcələrin təsəvvürə gətirilməz bir “differensasiya” sistemi var. Bu foliantın əhəmiyyətli bir hissəsi XVIII-XIX əsrlərdən qalsa da çox şey də son onilliklərdə əlavə edilib. Çünki çox böyük sayda yeni fəaliyyət sahələri meydana gəlib, onlar da qanunların yaradılmasını tələb edib, məcəllədə bütün detallar əsaslı şəkildə işlənib hazırlanması ilə dəyişdirilib.

Nəticədə də Böyük Britaniya dövrümüzün dünya kapitalının mərkəzlərindən biridir.

Sahibkarlar üçün nə dəyişdi?

Ümumilikdə istənilən vergi islahatları 2 əsas məqsədin həyata keçirilməsi üçün aparılır: real mövcud olan proseslərin hüquq müstəvisinə keçirilməsi və sərmayə və sahibkarlıq fəaliyyətinin stimullaşdırılması üçün.

Belə ki, Azərbaycanın Vergilər Nazirliyinin bəzi islahatları real prosesləri hüquq müstəvisinə keçirdi.

Misal üçün, Vergilər Məcəlləsinə elektron xidmətlər, elektron fakturalar haqqında maddə əlavə olunub. Əmlakın siyahıya alınması haqqında 89.10 maddəsinə fotoşəkillərin zəruriliyi barədə bənd əlavə olunub, halbuki əvvəllər ancaq protokol və siyahıya alma tələb olunurdu.

Eyni inkişafı auksionların təşkili barədə 90.3.4 maddəsində də görmək olar, bura elanın internet və sosial şəbəkələrdə yerləşdirilməsi imkanı barədə bənd əlavə edilib. Əvvəllət elanlar ancaq qeydiyyatdan keçmiş KİV-də yerləşdirilə bilərdi. Bununla da Vergilər Nazirliyi texnologiyalar və müasir reallığın inkişafını nəzərə alıb.

İndi də islahatlar barədə. Vergi Məcəlləsində kassa aparatları ilə işləməsi tələb olunmayan müssisələrin (misal üçün, kiçik bərbərxanalar) siyahısı varıydı. Hazırda həmin siyahıdan 29 fəaliyyət növünü çıxararaq, cəmi beşini saxladılar. Amma buna qədər də nazirlik işçilərinin həddən artıq “canfəşanlığı” nəticəsində sahibkarlar onsuz da kassalardan istifadə edirdilər, çünki onlar üçün nəzərdə tutulan imtiyazlardan xəbərsiz idilər. Yəni indi onlar üçün heç nə dəyişməyəcək.

Bircə şey aydın deyil ki, kanalizasiya xidmətlərinə görə qəbz necə veriləcək (çünki bu müəssisələr də siyahıdan çıxarılıb və onların kassa aparatları olmalıdır).

Daha bir düzəlişlər qrupu məcəlləyə iri ticarət şəbəkələrinin həyatını asanlaşdırmaq üçün daxil edilib. Vergi ödənişlərinin 80%-i riteylerlərin üzərinə düşür, hələ 2016-cı ildən onlar ƏDV-ni kənd təsərrüfatı məhsulunun (hansının ki, istehsalı üçün Azərbaycanda ƏDV nəzərdə tutulmur) qiymətinin bütün məbləğindən deyil, ancaq ticarət əlavəsindən ödəmək imkanını qazanmağa nail olmağa çalışırdılar. Bu, pərakəndə satış qiymətlərini də aşağı salmaq imkanı verəcək.

Bunun üçün də nazirlik Vergilər Məcəlləsinə kənd təsərrüfatı məhsulu, topdan və pərakəndə satış, ticarət əlavəsi və transfer qiyməti kimi anlayışlar daxil edib. Başqa sözlə desək, reallıqda mövcud olanlar indi məcəllədə də öz əksini tapıb, yoxsa Azərbaycanın vergi qoyma sistemində həddən artıq hərfi mənada universal vergi sistemi prinsipinə riayət olunub: bərbər də, bank da eyni vergiləri ödəyiblər.

Qəribə amnistiya

Vergi islahatlarından alınan hansısa “eyforiya”nın təsiri altında hökumət həm də “vergi amnistiyası”nı elan etdi. Amma burada da anlayışlar qarışıq düşdü.

“Amnistiya”ya heç verginin məbləği də düşmədi, təkcə ödənişin həyata keçirilmədiyi üçün əlavə edilən faizlər və maliyyə sanksiyaları, o da hamısı yox. Reallıqda bu adətən borcun silinməsi adlanır. Vergilər Nazirliyi sadəcə müxtəlif dövlət orqanları (büdcəyə böyük həcmdə borcu olan kommunal xidmət göstərənlər) ilə “öz məsələlərini həll etdi” və sanksiya və faizləri silməklə və ancaq məbləğin özünü saxlamaqla başlanğıc nöqtəsinə qayıtdı.

Siyahıya cari ildə özəlləşdirilməli olan çox sayda müəssisə daxil edildi. Görünür, bu həm də onların vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün edilib, yoxsa böyük miqdarda sərmayə tələb edən və böyük vergi borcu olan işləməyən müəssisə özəlləşdirmə üçün heç də cəlbedici bir obyekt deyil.

Adi insanlar üçün nə dəyişəcək?

Banklara əmanətlərin həcminin artırılması və qiymətli kağızlara sərmayə qoyuluşu üçün hökumət vətəmdaşları 7 il müddətinə divident vergisindən azad edib.

Tibbi sığorta islahatlarının realizəsi üçün müvafiq qurum və dövlət tibb müəssisələri gəlir vergisindən azad edilib.

Əvvəllər totalizator həvəskarları uduşdan 10% ödəyirdilərsə, indi 10%-i buna xərcələnən məbləği çıxmaq şərtiylə ödəyəcəklər.

Buğda, unun idxalı və satışı, çörək istehsalı və satışını, quş ətinin satışını və bankların toksiki aktivlərini vergidən azad ediblər. Bütün bunlar da üç il müddətinədir.

Çoxlarını narahat edən müğənni və xadimələrə gəlincə isə, onların həyatı müəyyən mənada asanlaşmalıdır: indi Vergilər Nazirliyi onları “ovlamayacaq”, amma hər ay büdcəyə ödəniş tələb edir. Nə ilə məşğul olmağından asılı olaraq (çəkməçidən fərdi sürücüyə, fotoqrafdan toy aparıcısına qədər) müvafiq aylıq vergi ödəmək lazımdır (fəaliyyət yerindən və növündən asılı olaraq, 5 manatdan 60 manata qədər). Düzdür, onlar çek və qəbzlər təqdim etməlidir. Maraqlıdır, müğənni toyda oxuduğuna görə necə çek verəcək.

Mövcud olmayan bazar

Bazarın stimullaşdırılmasına gəlincə, Vergilər Nazirliyi bir sıra çox özünəməxsus tədbirlər təklif edib. Nazirlik hələlik Azərbaycanda olmayan “elektron pul qablarının” yerli analoqlarının inkişafı barədə düşünməyə başlayıb və Azərbaycandan xarici “elektron pul qablarına” pulların köçürülməsi zamanı köçürməyə görə 10%-lik vergi tətbiq edib. Çox güman ki, bu Azərbaycanda “elektron pul qablarının” coşğun inkişafını stimullaşdırmalıdır, amma hələlik bu, baş verməyib – inkişaf edəsi heç nə yoxdur. Çünki bazar yoxdur.

Vergilər Nazirliyi avtomobil istehsalını da xatırladı. Ötən il hətta Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi dövlət sifarişləri yolu ilə Azərbaycanın NAZ Lifan avtomobil zavodunda istehsalın genişləndirilməsini stimullaşdırdı, bu haqda prezident də danışıb, amma məlum oldu ki, dövlət dəstəyi azdır. Belə ki, müəssisə 2016-cı ildə 270 avtomobil istehsal edib, halbuki 2015-ci ildə istehsal olunan avtomobillərin sayı 725 idi. Həm də istehsal olunan 270 avtomobildən 140-ı anbarda qaldı.

Nazirlik isə ruhdan düşmür: o, xarici avtomobillərə aksizləri qaldırıb. Düzdür, Naz Lifana istehsalının əsas rəqiblərinin, 2 litrə qədər mühərrik gücü olan avtomobillərin idxalına aksiz dəyişməyib. Qalanlarının aksizləri isə orta hesabla 2,25 dəfə artıb.