Azərbaycanda sosial şəbəkələr ətrafında mübahisə

Bu gün Azərbaycanda 2 milyona yaxın Facebook istifadəçisi var – ölkə əhalisinin təxminən beşdə biri. Dinamikaya əsasən demək olar ki, beş il sonra internetə çıxışı olan hər bir azərbaycanlının Facebook-da akkauntu olacaq. Digər sosial şəbəkə istifadəçilərinin sayı xeyli azdır.

Baxaq görək, Azərbaycan Facebook-unda kim “yaşayır” və onların nə kimi “milli xüsusiyyətləri” var.

İnqilab meydanı, yoxsa “qazını çıxarmaq” məkanı?

Azərbaycan Facebook-u (elə ümumilikdə Azərbaycan cəmiyyəti kimi) rusdilli və azərbaycandilli seqmentə bölünür. Onlar bir-birindən ayrılıb, virtual məkanda çox az kəsişirlər, hətta hər bir seqmentin qalmaqal və qızğın mübahisə mövzusu da özünəməxsusdur.

Azərbaycandilli seqment Facebook-dan fəal şəkildə etiraz fəaliyyəti üçün platforma olaraq istifadə edir – burada medianın üstündən keçdiyi ağrılı problemlər müzakirə olunur, hökumət tənqid edilir və növbəti müxalif fəalın həbsi ilə bağlı həyəcan təbili çalınır.

Rusdilli Azərbaycan Facebook-u o qədər də siyasiləşmiş deyil ki, burada mitinqlər təyin olunsun. Amma buranın “sakinləri” hər mövzuda debatlarda çox fəaldırlar, üstəlik onlar qonşu ölkələrin vətəndaşları ilə də müzakirələr apara bilirlər.

Və əlbəttə ki, sosial şəbəkələr hər cür aksiya və ya fleşmobların təşkili üçün ideal məkandır. Məsələn, Azərbaycanda kişilər üçün şort geyinməyin hələ də ədəbsizlik sayılmasına etiraz olaraq şortlu fleşmob. Ya da çimərliyin zibildən təmizlənməsi.

Azərbaycan söz azadlığına görə 180 ölkə arasında 162-ci yeri tutur.

Azad media olmadığı üçün Facebook həm beynəlxalq media resurslarının jurnalistləri, həm də sadə istifadəçilər üçün vacib informasiya mənbəyinə çevrilib. İctimai fəallar və müxalif siyasətçilər üçün isə bura həm də bir növ “tribunadır”.

Təhlükəli azadlıq

Sosial şəbəkələrdə qaçılmaz olan yanaşma və mövqelərin “ictimailiyinin” Azərbaycan yuzerlərinə ziyan vurduğu hallar az olmayıb.

Sosial şəbəkələrdə “populyar olmayan” ideyaların təbliği ilə məşğul olan gənclər hərəkatı üzvlərinin həbsləri də nadir hal deyil. Məsələn, ictimai fəal Əbdül Əbilov rəsmi narkotik satışı ittihamı ilə iki ilini həbsdə keçirib. Müdafiənin versiyasına görə, onun həbsi müxalif kontentli “Yaltaqlara “yox” deyək” Facebook səhifəsinin admini kimi fəaliyyət göstərməsi ilə bağlı olub.

Azərbaycanlı diplomatlardan birini isə ümumiyyətlə başqasının statusuna görə tutduğu vəzifədən azad ediblər. Daha doğrusu, onun oğlu Bakıda yaşayış binasında baş vermiş yanğınla bağlı tənqidi statusa “like” qoyduğu üçün.

Xarici İşlər Nazirliyinin mətbuat xidmətinin rəhbəri Hikmət Hacıyev analoji “like” səbəbilə hökumət qarşısında üzr istəməli və “like”ın heç də həmişə dəstək mənası vermədiyini izah etməli olmuşdu. Odur ki, iri dövlət şirkətlərinin və qurumlarının əməkdaşları özlərini təmkinli aparmağa, nəyi gəldi “like” etməməyə çalışırlar.

Ölkə vətəndaşlarının sosial şəbəkələrdəki həyatını getdikcə nəzarətdə saxlamağın mümkün olmadığını gördükcə, vaxtaşırı məmurlardan biri təkrar-təkrar bu fəallığın qarşısını almaq təklifi ilə çıxış edir. Məsələn, təklif edirlər ki, sosial şəbəkələrdə qeydiyyat və daxil olma yalnız şəxsiyyət vəsiqəsi ilə mümkün olsun. Arqument olaraq isə bildirirlər ki, yalnız bu cür insanları ifadə etdiklərinə görə məsuliyyət daşımağa məcbur etmək mümkündür. Düzdür, bu planın reallaşdırılmasına hələ gedib çıxmayıblar.

Qayğı, müdafiə və yardım – dövlətin əvəzinə

Azərbaycan Facebook-u bəzən ictimai qınaq alətinə çevrilir və zəifləri müdafiə edir. Qurban şikayətinin polis tərəfindən ciddiyə alınmayacağını düşündükdə bilir ki, başqa yol var – heç olmasa “adamların gözünü aça bilər”. Təhqir, şantaj, dələduzluq, hətta məişət zorakılığından ziyan çəkənlər sosial şəbəkələrə üz tutur.

Məsələn, jurnalistlərdən biri rusdilli uşaqları “it kimi əzmək lazımdır” məzmunlu status yazan zaman sosial şəbəkələrdə elə səs-küy qopdu ki, həmin şəxs nifrət qızışdırdığı üçün uzun müddət israrla üzr istəməli oldu.

Digər bir jurnalastlə bağlı hamilə həyat yoldaşı şikayət etdi və qəddarca döyüldüyünü bildirdi. Yenə də həmkarları onu online linç etdilər, qız isə dəstək qazandı. Və hər iki halda bu qalmaqallar sosial şəbəkələrdən mətbuata daşdı və daha ciddi status qazandı.

Bəzən rezonanslı işlər Facebook-da başlayıb hakimiyyətin diqqətini cəlb edir və məmurlar məsələni öz kurasiyasına götürürlər ki, ictimai narazılığı sakitləşdirsinlər və “reputasiyalarına xal qazansınlar”.

Daha bir hekayə – reionlardan birində azyaşlı qızı zorlayan şəxsə qarşı Facebook-da ədalətli cəza tələbi ilə əlaqədar idi. Qızın haqlarının müdafiəsi ilə bağlı Facebook-da aksiya başlamasaydı, bəlkə də hadisəni ört-basdır eləmək mümkün olacaqdı.

Ədalət naminə bu mübarizədən başqa Azərbaycan Facebook-u ən müxtəlif yardım təklif edir: pulsuz tibbi konsultasiya üçün xüsusi qruplar, iş axtarışı qrupları, xeyriyyə qrupları. Əslində elə burada da sosial şəbəkə dövlət strukturunu əvəz edir – məsələn, sosial müdafiə qurumunu.

Xeyriyyəçilik Azərbaycan sosial şəbəkələrində ayrıca “cərəyandır”. Bununla jurnalistlər və blogerlər fəal məşğul olur. Xəstənin əməliyyatı üçün və ya körpə uşaqlı imkansız ailəyə yardım məqsədilə pul toplanması adi haldır. Üstəlik çox nadir hallarda kimsə sənədləri və tibbi arayışarı yoxlayır, statusu tanış adamın paylaşması bəs edir.

Vaxt qənimi və günah yuvası

Sosial şəbəkələrlə bağlı səslənən standart ittihamlar – çox vaxt alır, işə mane olur, insanları asılı zombiyə çevirir, onları aqressivləşdirir və canlı ünsiyyəti əvəz edir.

Biz bakılılardan sosial şəbəkələrin onların həyatında nəyi – yaxşıya və ya pisə dəyişdiyini soruşduq. Hekayələrin çoxu uğursuzluqlar yox, uğurlar haqda oldu.

“Bəyəndiyin qıza nə danışacağını düşünməyə ehtiyac yoxdur, əgər sən sosial şəbəkədə fəalsansa, ona artıq hər şey onsuz da məumdur. Mən isə çox fəal idim. Mariyadan fərqli olaraq, o öz səhifəsində demək olar ki, heç nə yazmırdı. Əvvəl mənə elə gəlirdi ki, bu feyk akkauntdur. Bir dəfə isə mən yaxınlıqda dostlardan kimsə varsa, görüşmək təklifi ilə bağlı status yazdım. Birdən-birə Mariya hay verəndə çox təəccübləndim.

Artıq bir ildən çoxdur ki, bir yerdəyik. Və mənim bütün dostlarım və tanışlarım buna çox sevinir, çünki nəhayət ki, Facebook-da sevgilmin olmaması ilə bağlı zarımıram”.

“İri şirkətdə çalışırdım və işimə nifrət edirdim. Axşamlar və istirahət günləri isə bijuteriya düzəldirdim. Özüm taxırdım, ya da rəfiqələrimə hədiyyə edirdim. Sonra dostlarım məni dilə tutdular ki, bunu biznesə çevirim. Facebook-da səhifə açdım, qısa zamanda sifarişçilər o qədər çoxaldı ki, vaxt yetməzliyindən bəzilərindın imtina etməli oluram. İşdə ixtisara düşdüm və buna çox sevindim. İndi sevdiyim işlə məşğul olmaqdan xoşbəxtəm”.

“Çoxdan xeyriyyəçiliklə məşğulam, elə buna görə də Facebook-da qeydiyyatdan keçdim – dostlarım deyirdi ki, belə daha effektiv olacaq. Həqiqətən də burada çoxlu həmfikir tapdım. İndi zorakılıq qurbanı olan uşaqlar üçün sığınacaqda işləyirəm. Bu sığınacaq sosial şəbəkələr vasitəsilə əldə etdiyimiz kömək hesabına mövcuddur”.

Azərbaycan cəmiyyətinin mühafizəkar hissəsi isə, əksinə, FB-nin tanışlıqları asanlaşdırmasından narazıdır. Axı bu, gənc qızların abır-həyası və ailədə sədaqət üçün potensial təhlükədir! Odur ki, çoxları hələ də “yaxşı qız Facebook-da oturmaz” fikrindədir, bəzi ərlər isə həyat yoldaşlarına sosial şəbəkələrdə akkaunt sahibi olmağı, illah da orada fotolarını paylaşmağı qadağan edir.

Ədalət naminə demək lazımdır ki, Azərbaycan Facebook-unda həqiqətən də kişilərin, daha az hallarda isə qadınların seksual xidmət təklif etdiyi səhifələr var. Bu faktiki pornoqrafiya ilə yaşlı və gənc bakılıların toplaşdığı, küçədə oğlanla görülən qızın adına söz çıxdığı köhnə zamanlarla bağlı həsrət hissinin paylaşıldığı “Köhnə Bakı” kimi nostalji qrupları arasındakı kontrast adamı heyrətləndirir.

“Sosial şəbəkələr cəmiyyəti bir növ hissə-hissə görməyə imkan verir – burada elə insanlar toplaşır ki, real həyatda heç vaxt onlarla tanış ola bilməzdik – ən müxtəlif təhsil, mədəniyyət və intellekt səviyyəli”, – psixoloq Orxan Sultanov deyir.