Avropanın ən homofob ölkəsində
Son iki ildə Azərbaycanda cinsi oriyentasiyasına görə üç nəfər öldürülüb. Azyaşlı aktivist əmindir ki, LGBTQ+lara qarşı münasibətin dəyişməsi üçün dövlət dəyişməlidir
“13-14 yaşlarımdan bəri kuir olduğumu gizlətməmişəm və bunun nəticəsində bir çox şeyi – komfort zonamı, qohumluq əlaqələrimi, yaşadığım ərazidə təhlükəsizliyimi itirmişəm, məktəbdə təhsilimi düz-əməlli başa vura bilməmişəm”.
17 yaşlı Əli Məlikov deyir ki, ətrafına kimliyini öz istəyi ilə açıqlamayıb, daha çox “ifşa olunub”. 3-4 il əvvəl pul yığıb LGBTQ+ bayrağı alıb və oxuduğu məktəbin dəhlizində dalğalandırıb. Bu hadisə yaşadığı mikrorayonda yayılıb və ailəsi də beləcə xəbər tutub.
- “Məni 500 manata satdılar”. Azərbaycan məhbəsində transgenderlər
- “Şəxsiyyət pozuntusudur deyib, dispanserə yolladılar”. LGBTI+ icması Azərbaycandakı problemlərini dilə gətirib
- Bakıda ilk dəfə LGBTQİ+ problemlərindən bəhs edən yerli bədii film nümayiş olunub
“Anam elə bilirdi məni orda satırlar”
“Mən bu mövzunun məktəbdə qalmasını istəyirdim, yaşadığım əraziyə yayılacağını düşünməmişdim. Hamı “petux gəlir” deyə məndən danışırdı. Hətta bayrağı açdığım gün biri məndən çox sərt soruşdu ki, “sən də onlardansan?”, “hə” deyə bilmədim, sadəcə dedim ki, dəstəkləyirəm. Həyəcan bürümüşdü ki, nəsə olar birdən. “Düzünü deməliyəm? Düzünü desəm bəlkə məni vurar, bəlkə gülərlər mənə? Yenidən komfort zonama qayıtma şansımı da özüm öz əlimlə verim görəsən?” Bu sorğunu etmişdim beynimdə”.
Əli deyir ki, ailəsi biləndən sonra telefonunu əlindən alıb. Buna görə də o, bir müddət heç kimlə əlaqə yarada bilməyib.
“Hətta harasa getmək istəyəndə məhəllədəki dostlarım mənə yaxşılıq etdiklərini düşünüb, ailəmə xəbər verirdilər. Ailəmin harda olduğumu bilmək istəməsinin səbəbi məni müdafiə etmək deyildi. Düşünürdülər ki, birdən qaçaram, gedib kiminsə telefonundan kiminləsə danışaram”.
Azərbaycan – Avropanın ən homofob ölkəsi
“ILGA Europe” təşkilatının hesabatlarına əsasən, Azərbaycan 2022-ci il də daxil olmaqla, LGBTQ+ hüquqları üzrə son bir neçə ildir ki, 49 Avropa ölkəsi arasında sonuncu yerdə qərarlaşır.
Minority portalının məlumatına əsasən, son iki ildə Azərbaycanda LGBTQ+ olduğu üçün üç nəfər qətlə yetirilib. Onlardan biri də bloqer Əvəz Hafizlidir. Əvəz Hafizli eyni zamanda LGBTQ+ hüquqlarının müdafiəsilə məşğul olan aktivist kimi tanınırdı və gender kimliyini gizlətmirdi.
Onun qatili – əmisi oğlu Əmrulla Güləliyev məhkəmədə öz əməlini mərhumun LGBTQ+ hüquqları ilə bağlı aksiyalar təşkil etməsi və bununla da “nəslin adını batırması” ilə əsaslandırıb.
Əvəz Hafizli qətlindən əvvəl dəfələrlə hüquq-mühafizə orqanlarına müraciət etmiş və homofob çıxışlar edən bloqer Sevinc Hüseynovanın hədəfinə gəldikdən sonra həyatının təhlükədə olduğunu bildirmişdi. Amma nə özünün müdafiəsinə, nə də LGBTQ+ların qətlinə çağırış edən Sevinc Hüseynovanın məsuliyyətə cəlb edilməsinə nail olmamışdı.
Azyaşlı aktivist
İndi Əli kimliyini artıq nəinki gizlətmir, o, LGBTQ+ və qadın hüquqları ilə bağlı aksiyalarda iştirak edir, müxtəlif platformalarda LGBTQ+ haqlarına dair materiallar yayımlayır. Ailəsi hələ də bu reallığı tam həzm edə, Əlini anlaya bilməsələr də, vəziyyəti qəbul etməyə, bununla barışmağa çalışırlar.
“Bir dəfə anam soruşanda dedim ki, yox, mən elə deyiləm, amma bir gün keçmədi dedim eləyəm. Deyə bilməmişdim necəyəm, sadəcə dedim “eləyəm”. Hələ də qəbul edə bilməyib, amma daha heç nə demir.
Başa düşürəm ki, mənim ailəm digər azərbaycanlı ailələr kimi sərt reaksiya verməyib, buna həm təəccüblənirəm, həm də sevinirəm. Bir tərəfdən də daha çoxunu istəyirəm. Məsələn, kaş anam başa düşərdi. Bir dəfə onu LGBTQ+ tədbirinə aparmışdım, orada demişdi ki, əgər uşağımı bura çağırmağa davam etsəniz, sizi polisə verəcəm. Etməyəcəkdi, qorxusundan deyirdi, çünki elə bilirdi ki, məni orada satırlar, böyük ehtimalla hələ də elə düşünür”.
“Anam da, mən də günahkar deyilik, amma ikimiz də yanan tərəfik”
Əli mövzuya anası tərəfdən də baxmağa çalışır, deyir rahat yaşamaq onun da haqqıdır.
“Onun öz təhlükəsizliyi məsələsi də var. O, da rahat yaşamaq istəyir. İstəyir ki, işdə tərs-tərs baxıb, “petuxun anasıdır” deməsinlər. Bu onun haqqıdır, amma mənim də haqqım var. İkimiz də günahkar deyilik, amma yanan tərəflər həm də ikimizik”, – Əli deyir.
O, yaşadığı ərazini artıq özü üçün təhlükəli zona hesab edir, buna görə də 1 aydır ki, oradan kənarda, dostları ilə yaşayır. Deyir ki, təkcə o yox, digər kuirlər də müxtəlif yerlərdə aqressiya, ayrıseçkiliklə üzləşirlər.
“Azərbaycanda LGBTQ+ insan piramidasının ən aşağı yerindədir”
“Azərbaycanda LGBTQ+ olmaq məncə insan piramidasında ən aşağı yerdədir. Buna görə də davamlı dominant olan qruplar, xüsusilə heteroseksual kişilər tərəfindən əzilməyə məruz qalırlar”, – Alp Əliyev deyir.
2021-ci ilin ilk yarısında sosial şəbəkələrdə LGBTQ+lara olan hücumların çoxalması ilə bağlı məlumatlar yayılmışdı. Həmin dövrdə cinsi oriyentasiyasına görə hücuma məruz qalan şəxslərdən biri də Alp Əliyevdir. O deyir ki, Azərbaycanda LGBTQ+ olmaq həmişə basqı altında yaşamaq, təzyiqlərə məruz qalmaq, maddi təminat üçün daim vuruşmaq, hər yerdə, hətta sosial şəbəkələrdə də təhqirlərə məruz qalmaq deməkdir.
“Keçən il təxminən “Qürur ayı” ərəfəsində homofobik hücuma məruz qalmışam. Yaşadığım ərazidə ara küçələrin birindən keçərkən qarşımı kəsdilər, təhdid etdilər ki, bir də bu küçədən keçməməlisən. Onlar mənim geyimimə sataşmışdılar, düşüncələrinə görə, mənim geyimim onların ailəsinə, övladlarına pis təsir göstərir”.
Alp Əliyev məsələ ilə bağlı hüquq-mühafizə orqanlarına şikayət etmədiyini bildirir, buna səbəb olaraq isə eyni mövzuda əvvəlki şikayətlərinin araşdırılmadığını göstərir.
Həmin hadisədən sonra Alp yaşadığı ərazinin ətrafında və şəhər mərkəzindən kənar yerlərdə yenə hücuma məruz qalmaq qorxusu ilə özünü daha çox qorumağa çalışır. Gözə batmamaq üçün saçının rəngini də dəyişib:
“Saçımın rəngini dəyişənə qədər isə şəhər mərkəzindən kənar ərazilərdə papaq taxmağa məcbur qaldım. İstər-istəməz insanda qorxu yaranır, çünki səni qoruyan heç kim yoxdur. Belə olan halda insan ən təbii özünüqoruma instiktinə uyğun davranır. Yolda gedərkən, davamlı arxaya baxmağa, insanların az olduğu yerlərdən keçməməyə çalışırdım. Sanki kimsə bir tindən çıxıb qarşımı kəsəcək, mənə zərər yetirəcək kimi hiss edirdim”.
Daxili İşlər Nazirliyinin Mətbuat Xidmətinin KİV və İctimaiyyətlə Əlaqələr şöbəsinin rəisi, polis mayoru Elşad Hacıyev isə bildirir ki, daxili işlər orqanlarına edilən bütün müraciətlər şəxsin ictimai və cinsi mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, ölkə qanunvericiliyinə uyğun şəkildə qeyd-şərtsiz araşdırılır, heç bir halda etinasızlıq göstərilmir.
“LGBTQ+lara qarşı aqressiyanın səbəbi məlumatsızlıqdır”
Sosial işçi Elnur Musayev deyir ki, cəmiyyətin LGBTQ+lara olan aqressiyasının səbəbini görmək üçün məsələyə bir neçə tərəfdən baxmaq olar. Bunlardan biri təkcə LGBTQ+larla bağlı yox, seksuallıqla bağlı təhsilin verilməməsidir. Bu da məlumatlılığın az olması deməkdir.
“Məlumatlılığın az olması qorxuya gətirib çıxarır, bilmədiyimiz şeydən qorxuruq, bu da aqressiyaya gətirir. Həmçinin cəmiyyətdə struktural zorakılığın olması da aqressiyanı artırır. Aqressiyanın azalması üçün sosial xidmətlər sisteminin dəyişdirilməsi, təhsil sistemində ciddi dəyişikliklərin edilməsi lazımdır. Məktəblərdə cinsi təhsillə bağlı dərslər keçirilməlidir”, – Elnur Musayev hesab edir.
O həmçinin deyir ki, LGBTQ+ şəxslər çox vaxt oriyentasiyalarına, gender kimliklərinə görə əngəllərlə rastaşır: kirayə qaldıqları mənzildən çıxarılır, işə götürülmür, ya da kimlikləri bəlli olandan sonra işdən qovulurlar, səhiyyə işçiləri onları qəbul etməkdən imtina edirlər.
“Baş həkim oğlan olduğumu biləndə xarici görünüşümə irad bildirdi”
Alp Əliyev də müraciət etdiyi dövlət qurumlarında tez-tez ayrıseçkiliyə məruz qaldığını və özünə qarşı qərəz hiss etdiyini bildirir. Getdiyi tibb müəssisələrinin birində həkimin onun xarici görünüşünə irad bildirdiyini və ona cəmiyyətdə kişi və qadın rollarından danışmağa başladığını deyir.
“Baş həkim məndən tam olaraq nə olduğumu soruşdu, oğlan olduğumu biləndə xarici görünüşümə irad bildirdi. Ona bu mövzuda danışmağa haqqı olmadığını deyəndə əhəmiyyət vermədi.
Həkimlərin münasibətindən şikayət etmək istəyəndə məsul şəxs sadəcə dodaq altından mənə gülürdü. Bunların hər biri insanı həqiqətən çox narahat edir və insan özünü cəmiyyətin bir parçası kimi hiss etmir, yalnız olduğunu düşünür.
Məsələn, Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidmətinə gedəndə. Orada olan insanların eyhamları, lağ-lağıları, kuir olduğumu ordakı insanlara car çəkmələri, “get biletini götür, vətənə xidmət edə bilmədiyin üçün fəxr elə özünlə” deməkləri təhlükədə hiss etdirir.
Azərbaycanda özümü açıq LGBTQ+ fərdi olaraq təhlükəsizlikdə hiss etmirəm, açığı təhlükəsizlikdə hiss edəcəyim mühitin yaranacağına ümidim də yoxdur”, – Alp Əliyev danışır.
“9-cu sinifdə dedilər ki, səni bu məktəbdə istəmirik”
Gender kimliyini gizlətməyən Loren Abbaslı azsaylı transgenderlərdən biridir ki, buna görə ailəsi ondan üz döndərməyib. Lakin gender kimliyinə görə məktəbdə aqressiya ilə üzləşib. Buna görə də oxuduğu məktəbi dəyişməli olub:
“Artıq məktəbdə müəllimlər məni qəbul etmirdi. Sırf gender kimliyimə görə mükəmməl bildiyim mövzuda mənə “3” yazmışdılar, halbuki o mövzunu məndən daha zəif bilən şagird “5” almışdı, ona da mən kömək etmişdim. 9-cu sinifdə sinif rəhbərim dedi ki, direktor və müəllimlər sənin bu məktəbdə oxumağını istəmir, şəhadətnaməni götür, çıx get”.
Hazırda gözəllik salonunda işləyən Loren deyir ki, əvvəllər işlədiyi bəzi yerlərdə bir müddət sonra müdirlər ona intim münasibət təklif edib. Buna görə də iş yerlərini tez-tez dəyişməli olub. Gözəllik salonlarında işləməyə başlayandan sonra isə orada hamının qadın olduğuna görə rahatlıq tapdığını deyir. Loren hazırda işlədiyi yerdə problem yaşamasa da, əvvəllər maneələrlə rastlaşdığını bildirir.
“Yeni gözəllik salonu açmışdım, həmin dövrdə polislər məni izləyirdi, onlar oranı bağlatdırdılar. Mənə həmişə deyirdilər ki, Sumqayıt elə şəhərdir ki, sənin kimilər burada işləyə bilməz, get fahişəlik elə. Düşünürdülər ki, mən Sumqayıtdan gedəcəm, mən isə artıq burada ev almışdım.
Sonradan işlədiyim salonun qarşısında dayanmağa başlamışdılar, həmin vaxt müdirim məni müdafiə etdiyi üçün işimə davam edə bilmişdim. İşə qəbul olanda ən başdan kimliyim barədə məlumat verirəm ki, sonradan proble çıxmasın”, – Loren Abbaslı deyir.
“Cəmiyyətin kuirlərə münasibətinin dəyişməsi üçün dövlət dəyişməlidir”
Sosial işçi Elnur Musayev deyir ki, müxtəlif ölkələrdə LGBTQ+lar qəbul edilmə prosesində fərqli və uzun yol keçiblər. Bu mübarizə nəticəsində sistemli dəyişikliklər həyata keçirilib:
“Bu prosesdə ən önəmlisi hüquq sistemindəki boşluqların aradan qaldırılmasıdır. Gender və seksuallıqla bağlı qanun layihələrinin qəbul edilməsi zəruridir. LGBTQ+ vətəndaşlarının qanun qarşısında digərləri ilə bərabər olması dəqiq maddələrlə qeyd olunmalıdır”.
Yaşının az olmasına baxmayaraq, artıq LGBTQ+ aktivisti kimi tanınan Əli Məlikov deyir ki, cəmiyyətin kuirlərə münasibətinin dəyişməsi üçün dövlət dəyişməlidir:
“Polis bölmələrindəki polislər cəmiyyətdən çıxıb, amma onları, o vəhşiliyi formalaşdıran dövlətdir. 2017-ci ildə trans qadınların saçını qırxıb, bədəninə tok vurub, onları zorlayan individual olaraq polislər olsa da, əslində dövlətdir. Küçədə kimsə mənə hücum etmək istəyəndə bilsə ki, buna görə cavab verəcək, dövlət polisin timsalında mənə işgəncə vermir, əksinə hüququmu qoruyur, bunu etməz, çəkinər”.
2017-ci ilin sentyabr ayında LGBTQ+lara qarşı genişmiqyaslı polis reydləri keçirilib. Bunun nəticəsində 600-ə qədər şəxs saxlanılıb. Onların bir qismi cərimələnib, bir qisminə xəbərdarlıq edilib, 60-a yaxın şəxsə isə 30 sutkaya qədər inzibati həbs cəzası verilib. Saxlanılan şəxslər pis rəftara, təhqirlərə, alçaldılmaya və işgəncələrə məruz qaldıqlarını bildiriblər.
“Qanunvericilikdə LGBTQ+ hüquqları ilə bağlı məxsusi tənzimləmə yoxdur”
Azərbaycanda ayrıseçkilik qadağası Konstitusiyanın 25-ci maddəsi ilə tənzimlənir, lakin qanunvericilikdə LGBTQ+ hüquqları ilə bağlı məxsusi tənzimləmə yoxdur. Bəs Azərbaycanın qoşulduğu insan hüquqları ilə bağlı beynəlxalq konvensiyalarda LGBTQ+lara dair hansı müddəalar var?
Hüquqşünas Səməd Rəhimli deyir ki, beynəlxalq hüquqda LGBTQ+ hüquqlarını müdafiə edən ayrıca konvensiya və normativ baza yoxdur. LGBTQ+ların hüquqları insan hüquqları konvensiyalarında nəzərdə tutulan diskriminasiya qadağası ilə qorunur.
“Azərbaycan Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasındakı 14-cü maddəyə görə öhdəlik daşıyır. Eyni zamanda BMT-nin Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktına qoşulub. Həmin paktın 2 və 26-cı maddələrinə əsasən, orda antidiskriminasiya qaydası müəyyən olunub, onun əsasında bu qənaətə gəlinib ki, LGBTQ+ şəxslər də diskriminasiyaya məruz qalmamalıdır. Həm dövlət tərəfindən qalmamalıdır, həm də şəxslər tərəfindən diskriminasiyaya məruz qalanda dövlət onları qorumalıdır”, – hüquqşünas bildirir.
“Biz görünür olmalıyıq”
Bütün bu təhlükələrə rəğmən Əli Məlikov hesab edir ki, LGBTQ+lar kölgədən çıxmalı, cəmiyyətdə görünür olmalıdırlar:
“Bəlkə də bizi Ələt-Astara yoluna düzüb güllələyəcəklər, amma yenə də görünür olmağa ehtiyacımız var. Çünki danışmaq bizim haqqımızdır, nəticəsi nə olur-olsun. Mən düşünmürəm ki, bundan sonra nə vaxtsa susmamalıyam, çünki üstümdə vicdani yük hiss edirəm. Axı danışdığı üçün nə qədər ölən insan var bu ölkədə”.
