Putinin nefti, Bakının zavodu: Aİ-nin sanksiyaları Azərbaycanı hədəfə alır
Aİ-nin 18-ci sanksiya paketi və məqsədləri
Avropa İttifaqının iyulda qəbul etdiyi 18-ci sanksiya paketi Rusiya xam neftindən emal olunmuş məhsulların Aİ bazarına girişini qadağan edir. Bu qərar Türkiyədəki SOCAR-a məxsus STAR zavodunu və Azərbaycan tankerlərini də hədəfə alıb.
Aİ Xarici Əlaqələr Xidmətinin sözçüsü Anita Hipper izah edib ki, bu qadağa “Rusiya xam neftinin hər hansı formada Aİ bazarına daxil olmasının qarşısını almağa” yönəldilib. Başqa sözlə, dövlət dəstəli neft emalı zavodları da daxil olmaqla, Rusiya mənşəli xam neftdən istehsal olunmuş yanacaq məhsulları Aİ-yə ixrac edildikdə bu artıq qadağan olunacaq.
Qanun layihəsində həmçinin Rusiya “kölgə donanması”na aid yüzə yaxın tanker üçün liman qadağaları da təsbit olunub.
STAR zavodunun rolu və idxal miqyası
Türkiyədəki Azərbaycan-ARDNŞ (SOCAR) birgə müəssisəsi STAR neft emalı zavodu uzun müddətdir ki, Rusiya neftinə asılılıqda xəbər edilir. 2023-cü ilin sonlarından etibarən STAR-da Rusiya mənşəli xam neftin həcmi kəskin artıb.
Məsələn, “Global Witness” təşkilatının araşdırmasına görə, 2024-cü ilin I rübündə STAR-da istifadə olunan neftin 90%-dən çoxu Rusiyadan gətirilib və bu dövrdə zavodun idxal etdiyi Rusiya neftinin həcmi 1,2 milyard dollar təşkil edib. Bu rəqəm 2022-ci ilin eyni dövründəki 500 milyonla müqayisədə böyük sıçrayışdır.
Qazlaşdırma və müqavilələr kontekstində isə, 2023-cü ilin payızında Rusiya LUKoil şirkəti SOCAR-a 1,5 milyard dollarlıq kredit ayırmış, bunun müqabilində STAR-a yenidən Rusiya xammalı tədarükü bərpa olunmuşdu.
“Reuters” yazır ki, bu razılaşma ilə Azərbaycan bərabər vaxtda ABŞ-nin “Citi” və “JP Morgan” kimi banklarından olan 1,3 milyard dollarlıq kredit borcunu vaxtından əvvəl bağlayaraq STAR zavodunda Rusiyadan neft idxalını yenidən başlatmağa imkan yaradıb. Nəticədə 2023-cü ilin payızı və 2024-cü ilin əvvəllərində STAR Azərbaycanın əsas xammal mənbəyi kimi Rusiya neftinə üz tutub.
Aİ rəsmilərinin açıqlamaları
Aİ Xarici siyasət nümayəndəsi Anitta Hipper “OC Media”ya açıqlamasında təsdiqləyib ki, STAR zavodu 18-ci paket çərçivəsində sanksiyalara məruz qalıb. Hipper vurğulayıb ki, 18-ci paket Rusiya neftinə dəstək fəaliyyətlərini məhdudlaşdırmaq üçündür:
“Əgər STAR zavodu Rusiya xam neftindən istifadə edərək AB-yə ixrac olunacaq məhsullar istehsal edirsə, bu artıq qadağan olunacaq. Bu, Rusiya xam neftinin hansısa formada Aİ bazarına daxil olmasının qarşısını almağa yönəlib”.
Beləliklə, STAR vasitəsi ilə Avropaya gedən neft kəmərlərinin kəsilməsi Aİ-nin əsas prioritetidir.
“Rebrendinq” ittihamları və Bakıdan açıqlamalar
Ukraynadakı müharibədən bəri Azərbaycan dəfələrlə Rusiya mənşəli neft və qaz məhsullarının “adının dəyişdirilməsi”, yəni Azərbaycan mənşəli göstərilərək Avropa bazarına çıxarılması ittihamları ilə üzləşib.
Mətbuatda bu cür şayiələr tez-tez səsləndirilsə də, Bakı onları qəti şəkildə rədd edir. Məsələn, Prezident Administrasiyasının mətbuat katibi Hikmət Hacıyev 2024-cü ildə Qazaxıstan mənbələrinə istinadən yayılan “Azərbaycan Rusiyadan qaz idxal edir” xəbərlərini təkzib edərək, bütün qeyd olunan sayğac əməliyyatlarının qaz mübadiləsi olduğunu bildirib.
STAR-a münasibətdə də rəsmi Bakı yalan informasiya iddialarını mütəmadi olaraq inkar edib. Hazırda STAR sanksiyasıyla əlaqədar Azərbaycan hökumətindən heç bir rəsmi şərh verilməyib.
Azərbaycan tanker donanması və neft daşıma marşrutları
Araşdırmalar göstərir ki, Azərbaycan Dövlət Xəzər Gəmiçiliyi (ASCO) yeni Aframax neft tankerlərini Türkiyədəki STAR zavoduna xidmət etmək üçün yönləndirib.
“OCCRP”-yə görə, Azərbaycan bayrağı altında gedən “Zangezur”, “Shusha” və “Karabakh” tankerleri ötən il bir neçə dəfə Rusiya Primorsk limanından Türkiyənin Nemrut körfəzinə yüklənmiş neft daşıyıb. Belə ki, 2025-ci ilin iyulundan qüvvəyə minmiş AB sanksiyasına görə “Shusha” tankeri və 18 iyulda eyni səbəbdən “Karabakh” tankeri Aİ-nin qadağanlıqlar siyahısına əlavə edilib. Onların hər ikisi 2023-ün yayından Azərbaycan bayrağı altında fəaliyyət göstərir və son aylarda əsasən Primorsk-Nemrut kursunu qət edir.
“Zangezur” tankeri isə bu ilin mayında Birləşmiş Krallığın “kölgə donanması” sanksiyalarına salınıb, bir müddət sonra AI səviyyəsində də qadağan edilib.
OCCRP yazır ki, 115 min tonluq bu Aframax tankeri bütövlükdə Azərbaycan hökumətinə məxsus “Caspian Shipping” şirkətinin balansındadır və ötən il Primorskdan Nemruta 11 dəfə yüklənmiş neft daşıyıb.
Azərbaycana məxsus digər Aframax tanker “Khankendi” (əvvəlki adı “Aristofanis”) da 2024-ün payızında Azərbaycan bayrağı alltında üzməyə başlayıb və o da hal-hazırda eyni marşrutdan istifadə edir.
Məlumatlara görə, “Khankendi” də növbəti sanksiya paketinə düşə biləcək tankerlər sırasındadır. Hazırda ASCO-nun altı tankerinin dördü – “Zangezur”, “Shusha”, “Karabakh”, “Khankendi” Rusiya mənşəli neft daşıyan bu marşrutda fəaliyyət göstərir.
Tədqiqatçı təşkilatların reaksiyaları: “Global Witness” və OCCRP
Qlobal şəffaflıq qrupları və tədqiqatçılar Azərbaycanda Rusiya neftinin daşınması və STAR zavodunda emalı barədə ətraflı hesabatlar hazırlayıb.
“Global Witness”-in eksperti Con Noronha-Gant deyib ki:
“Azərbaycan Avropaya Rusiyanın yerini tutmalıydı, amma əksinə, Putinin nefti üçün açıq arxası olmuşdur. Bu ticarət Aİ-nin Rusiya nefti sanksiyalarını alt-üst edir və Azərbaycan hakimiyyətini milyardlarla dollar qazandırır”.
O, həmçinin qeyd edib ki, Brüssel STAR kimi zavodlardan alınan nefti məhdudlaşdırdığı üçün “bu, çox xoş xəbərdir”.
OCCRP də yayılan məqalədə Maksimilian Hess (UFR-institutundan) vurğulayıb ki, “Zangezur”un siyahıya alınması Azərbaycanı ciddi şəkildə xəbərdar edir:
“Bu, açıq xəbərdarlıqdır – Azərbaycan tərəfinin Rusiya sanksiyalarını atlama cəhdləri diplomatik mövqeyinə və iqtisadiyyatına böyük risklər yarada bilər”.
Başqa sözlə, Qərb üçün enerjidə etibarlı tərəfdaş rolunu oynamağa çalışdığı dönəmdə Azərbaycan bu ittihamlarla diplomatik təcrid riski yaşayır.
Nəticələr və gələcək perspektivlər
Azərbaycan üçün bu vəziyyət həm geosiyasi, həm iqtisadi çətinliklər deməkdir. Rəsmi Bakı Avropaya yanacaq diversifikasiyasında mühüm rol oynamağa çalışır. Məsələn, təkcə TANAP-TAP qaz kəməri vasitəsilə Aİ-yə təbii qaz çatdırır.
Hətta bu ilin aprelində Aİ-nin energetika komissarı Kaja Kallas Bakı səfərində demişdi ki, “Azərbaycan Aİ-nin enerjisinin şaxələndirilməsinə və təhlükəsizliyimizin güclənməsinə kömək edib”. Lakin indi bir sıra ekspertlər qeyd edirlər ki, Azərbaycan vasitəsilə gedən neft kəmərlərinin çoxunda əslində “Putinin qanlı nefti” nəql olunur.
Müşahidəçilər xəbərdarlıq edirlər ki, belə vəziyyət Azərbaycanla Avropa arasındakı etibarı poza, diplomatik münasibətlərə gərginlik gətirə bilər.
Eyni zamanda Azərbaycandan gələn gərgin siqnallar Avropa içində də müzakirə edilir. Avropanın Azərbaycanla enerji əməkdaşlığı çərçivəsində yeni yönləndirmələri gözlənilir. Məsələn, SOCAR yaxın aylarda İtaliyada “Italiana Petroli” şirkətini alacağını (4500-dən çox yanacaq stansiyası və iki neft emalı zavodu) bəyan edib.
Bəzi ekspertlər belə hesab edir ki, Azərbaycan həm təbii qaz ixracında, həm də bu cür yatırımlarda mövqelərini möhkəmləndirməyə çalışır, eyni zamanda Rusiya mənşəli neftdən asılılığı azaltmaq üçün alternativ bazar və marşrutlar axtarmağa başlayacaq. Yəni, rəsmi Bakının gələcəkdə enerji siyasətində daha çox Avropa bazarına yönəlməsi və daha şəffaf təchizat zəncirləri qurması gözlənilir – bu da həm ticarət, həm də diplomatik fəsadlardan qorunmaq məqsədi daşıyır.
Aİ-nin 18-ci sanksiya paketi və məqsədləri
