Azərbaycan-Rusiya münasibətləri yeni mərhələdə: Gərginliyin səbəbləri və perspektivlər
Azərbaycan-Rusiya münasibətləri
Son aylarda Azərbaycan ilə Rusiya arasında münasibətlərdə kəskinləşmə müşahidə olunur. Vəziyyəti mürəkkəbləşdirən əsas hadisələr sırasında Azərbaycanın sərnişin təyyarəsinin vurulması, Rusiyada yaşayan azərbaycanlılara qarşı polis reydləri, media və diplomatik müstəvidə qarşılıqlı ittihamlar yer alır.
Rəsmi Bakı baş verənləri beynəlxalq hüquq çərçivəsində həll etməyə çalışdığını iddia etsə də, ekspertlərin fikrincə Rusiya tərəfinin davranışları passiv və bəzi hallarda aqressiv reaksiyası münasibətləri yeni böhran mərhələsinə aparır.
Təyyarə insidenti
2024-cü ilin dekabrında Azərbaycanın AZAL aviaşirkətinə məxsus sərnişin təyyarəsinin Qazaxıstanın Aktau şəhəri yaxınlığında vurulması ilə bağlı insident iki ölkə arasındakı münasibətlərdə dönüş nöqtəsi oldu.
Azərbaycan tərəfi təyyarənin Rusiya hava hücumundan müdafiə sistemləri tərəfindən vurulduğunu iddia edir. Prezident İlham Əliyev bu məsələni beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətinə çatdıraraq, hadisənin beynəlxalq hüququn kobud şəkildə pozulması olduğunu bildirib.
Əldə edilən məlumatlara görə, əmr birbaşa olaraq Rusiya Silahlı Qüvvələrinin 4-cü Qvardiya ordusuna bağlı 51-ci Hava Hücumundan Müdafiə diviziyasının komandiri general-mayor Aleksandr Tolopilo tərəfindən verilib. Bu əmri icra edən kapitan Paladıçukun rəhbərlik etdiyi “Pantsir-S” sistemi tərəfindən AZAL təyyarəsi vurulub. Hadisə ilə bağlı Rusiyanın daxili istintaqında məsuliyyət ört-basdır olunub, Tolopilo isə vəzifə yüksəlişi alaraq yeni təyinat alıb.
Azərbaycan Baş Prokurorluğu və dövlət strukturları hadisə ilə bağlı beynəlxalq hüquqi prosedurlara başlamağı planlaşdırdıqlarını açıqlayıblar. Prezident Əliyevin sözlərinə görə isə, məsələ Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinə və digər beynəlxalq tribunalara çıxarıla bilər. Hazırda konkret instansiya açıqlanmasa da, Azərbaycan tərəfi MH-17 hadisəsində tətbiq olunan hüquqi mexanizmlərə istinad edir.
Prezident İlham Əliyev bu məsələni 2025-ci il iyulun 19-da Şuşada keçirilən Qlobal Media Forumunda ilk dəfə olaraq açıq və konkret şəkildə gündəmə gətirib:
“Bizim AZAL təyyarəmiz Qazaxıstanın Aktau şəhəri yaxınlığında raketlə vurulub. Hələ də buna görə məsuliyyəti heç kim üzərinə götürməyib. Bu, beynəlxalq hüququn kobud şəkildə pozulmasıdır”.
Əliyev birbaşa Rusiya adını çəkməsə də, açıq şəkildə narazılığını ifadə etdi:
“7 ay keçib, amma heç bir açıqlama, heç bir məsuliyyət qəbul olunmayıb. Belə davranış strateji tərəfdaşlığa uyğun deyil”.
Rusiya tərəfi isə istintaqın davam etdiyini bildirir və məsuliyyətlə bağlı konkret nəticə təqdim etmir. Kremlin sözçüsü Dmitri Peskov iyulun 21-də verdiyi açıqlamada bildirib:
“Bəzən iki ölkənin münasibətlərində çətin dövrlər olur. Hazırda belə bir dövr yaşanır. Amma biz ümid edirik ki, bu dövr keçəcək”.
Peskov həmçinin bildirib ki, “ikitərəfli əməkdaşlıq qarşılıqlı fayda gətirir və bu münasibətlər möhkəm təmələ əsaslanır”.
AZAL təyyarəsi ilə bağlı suala cavab olaraq Peskov bildirib ki, istintaq Rusiya tərəfində davam edir və Azərbaycanın beynəlxalq məhkəməyə müraciət etmək hüququ var:
“Əgər Bakı bu məsələ ilə bağlı beynəlxalq məhkəməyə müraciət edəcəksə, bu onun haqqıdır. Biz rəsmi qərarları gözləyəcəyik”.
O əlavə edib ki, Azərbaycanda yaşayan rusiyalıların hüquqlarına hörmətlə yanaşılması Moskva üçün vacibdir, eyni şəkildə Rusiyada yaşayan azərbaycanlılar da “qanuna tabe olan və hörmət qazanan icmadır”.
Rusiyada diaspor üzərinə təzyiqlər
2025-ci ilin iyun ayında Rusiya polisi Yekaterinburqda keçirdiyi əməliyyat zamanı iki azərbaycanlını öldürüb. Azərbaycan bu hadisəni “nümayişkaranə qətl” kimi qiymətləndirərək məsələ ilə bağlı ölkə Baş Prokurorluğunda istintaq başladıb və kompensasiya tələb edib.
Buna cavab olaraq Azərbaycan hakimiyyəti Bakıda bir neçə Rusiya vətəndaşını, o cümlədən “Sputnik Azərbaycan”ın əməkdaşlarını həbs edib. Bu, Rusiya tərəfindən “düşmən addım” kimi qiymətləndirilib və iki ölkə arasında diplomatik qarşıdurmaya səbəb olub, Azərbaycan səfiri Rusiya XİN-ə çağırılıb. Bakı isə öz növbəsində, Rusiyanın səfirini Xarici İşlər Nazirliyinə dəvət edərək Yekaterinburqdakı hadisələrə görə izahat tələb edib.
Almaniyanın Bremen Universitetinin tədqiqatçısı Nikolay Mitroxin bu əməliyyatların arxasında siyasi motivlərin dayandığını düşünür:
“Putin Əliyevdən narazıdır və ona təzyiq göstərmək üçün Rusiyadakı Azərbaycan diasporundan istifadə etməyə qərar verib. Bu məsələdə Rusiya İstintaq Komitəsinin rəhbəri Aleksandr Bastrıkin ön plana çıxıb və güc strukturları tərəfindən dəstəklənir”.
“Z-blogerlər və informasiya təzyiqləri”
Atlas Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri, azərbaycanlı politoloq Elxan Şahinoğlunun fikrincə, Azərbaycan ictimai rəyinə qarşı son zamanlar Rusiya mediasında aparılan kampaniya da diqqət çəkir.
O özünün “Facebook” hesabında yazır ki, “Kremldə formalaşdırılan Z-blogerlər” qrupu artıq nəzarətdən çıxıb və şovinist ritorika ilə dövlətin öz rəsmi ritorikasını belə kölgədə qoyur.
O, xüsusilə, Vladimir Solovyov və İqor Strelkov (Girkin) kimi şəxslərin Azərbaycanı hərbi hədəf kimi təqdim etdiyini, Prezident İlham Əliyevi açıq şəkildə təhdid ediklərini bildirir:
“Z-blogerlər Azərbaycanın bombalanmasından, azərbaycanlıların Rusiyadan deportasiyasından yazır və Kremldən dərhal tədbirlər tələb edirlər. Bu şəxsləri ciddiyə almamaq da olar, ancaq onların dedikləri Rusiya cəmiyyətində rezonans doğurur və şovinist əhval-ruhiyyənin artdığını göstərir”.
Şahinoğlu həmçinin xəbərdarlıq edir ki, Rusiya azərbaycanlılara qarşı müxtəlif iqtisadi və inzibati çətinliklər yarada, kənd təsərrüfatı məhsullarını geri qaytara, iş adamlarının aktivlərini vergi yoxlamaları ilə ələ keçirməyə cəhd edə bilər.
Politoloq deyir ki, bu ritorika yalnız ictimai rəyin formalaşdırılması deyil, həm də Azərbaycan hökumətinə qarşı təzyiq vasitəsi kimi istifadə edilir. Onun fikrincə, Rusiya dövlət kanallarında yayımlanan bəzi süjetlərdə Azərbaycanın ərazi bütövlüyü və suverenliyi açıq şəkildə sual altına alınır və bu, rəsmi Bakı tərəfindən də sərt tənqid olunur.
Diplomatik ritorikada dəyişiklik: “Tərəfsizik, amma biganə deyilik”
Prezident İlham Əliyevin Şuşa Qlobal Media Forumundakı çıxışında Ukrayna məsələsinə də xüsusi yer ayırması Azərbaycan-Rusiya münasibətlərinin kontekstində daha da önəm kəsb edir. Əliyev beynəlxalq hüquqa istinad edərək, Ukraynanın ərazi bütövlüyünü dəstəklədiklərini bildirib:
“Biz Ukraynanın ərazi bütövlüyünü tanıyırıq və bu, Azərbaycanın beynəlxalq hüquqa olan hörmətindən irəli gəlir”.
Əliyev həmçinin bildirdi ki, Azərbaycan Ukraynaya humanitar yardım göstərməkdə davam edir:
“Tərəfsizik, amma biganə deyilik”.
Bu ifadə Azərbaycanın balanslı diplomatik siyasətini, neytrallıqla həmrəylik arasında incə xətt tutmaq cəhdini əks etdirir. Analitiklər bu çıxışı Azərbaycanın Rusiya ilə qarşıdurmanı açıq şəkildə səsləndirmədən, lakin həm Qərbə, həm də regional tərəfdaşlara siyasi siqnallar göndərmək istəyi kimi qiymətləndirirlər.
Hərbi təlimlər və enerji danışıqları
Bu gərginliklə paralel Azərbaycan Rusiyanın heç də xoşuna gəlməyən Türkiyə və Mərkəzi Asiya ölkələri ilə birgə bir neçə hərbi təlim keçirib və keçirməyi planlayır:
“Əbədi Qardaşlıq – 2025”
- Tarix: 12–19 iyun 2025
- Keçirildiyi yer: Naxçıvan, Azərbaycan
- İştirakçılar: Azərbaycan və Türkiyə Silahlı Qüvvələri
- Məqsəd: Koordinasiyalı hərbi əməliyyatlar, dağlıq ərazilərdə birgə döyüş hazırlığı
“Mustafa Kemal Atatürk – 2025”
- Tarix: 20–30 iyun 2025
- Keçirildiyi yer: Naxçıvan, Azərbaycan
- İştirakçılar: Azərbaycan, Türkiyə və Pakistan hərbi kontingenti
- Məqsəd: Çoxmillətli qüvvələrin koordinasiyası, hücum və müdafiə manevrləri
“Əbədi Qardaşlıq – IV”
- Tarix: 2–8 sentyabr 2025 (planlaşdırılan tarixdir)
- Keçiriləcəyi yer: Qazaxıstan və Azərbaycan ərazisində dövri təlim sahələri
- İştirakçılar: Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan, Özbəkistan, Pakistan
- Məqsəd: Türk Dövlətləri Təşkilatı çərçivəsində regional hərbi əməkdaşlıq
Bu təlimlərin regional təhlükəsizlik əməkdaşlığını möhkəmləndirmək məqsədi daşıdığı açıqlanır və Kremlin narahatlığına səbəb olur.
Eyni zamanda, Azərbaycan Avropa İttifaqı ilə enerji əməkdaşlığını genişləndirmək üçün danışıqlar aparır. Aprel və iyun aylarında keçirilən görüşlərdə yaşıl enerji və qaz təchizatı məsələləri gündəmdə olub.
İranla paralel diplomatiya
İranın ali rəhbəri Ayətullah Xameneinin müşavirləri, Əli Laricani və Əli Əkbər Vəlayəti, iyul ayında regionla bağlı Moskva və İslamabadda yüksək səviyyəli görüşlər keçirib. Bu görüşlərdə Azərbaycan açıq şəkildə tənqid olunub. Vəlayəti Azərbaycanın İsraillə əməkdaşlığını və bölgədəki fəallığını “İslam dünyasına qarşı xəyanət” kimi qiymətləndirib.
Bu kontekstdə Prezident Pezeşkianın Xankəndinə səfəri və Bakı ilə isti münasibətləri İran daxilində mühafizəkar dairələrin narazılığına səbəb olub. Azərbaycan isə paralel strukturların rəsmi Tehranla əlaqəsini ayırd etməyə çalışır:
“Bakı üçün tərəf müqabili Qum deyil, Tehrandır”.
Perspektivlər və ehtimallar
Hazırkı gərginliyin fonunda Bakı artıq 2020-ci ildən sonra formalaşmış praqmatik əməkdaşlıq modelindən uzaqlaşdığını nümayiş etdirir. Təyyarə insidentinə görə hüquqi prosedurların başlanması, Rusiyadakı diasporla bağlı narahatlıqların səsləndirilməsi və diplomatik ritorikadakı dəyişikliklər bunu təsdiqləyir.
Lakin Rusiya ilə Azərbaycan arasında ciddi iqtisadi qarşılıqlı asılılıq qalmaqdadır. 2025-ci il statistikasına görə, Rusiyada yaşayan 300 mindən artıq Azərbaycan vətəndaşının göndərdiyi vəsaitlər ümumi pul köçürmələrinin 46 faizini təşkil edib. Bundan əlavə, Azərbaycan kənd təsərrüfatı məhsullarının əsas ixrac bazarlarından biri Rusiyadır.
Bu reallıqlar tərəflərin tam miqyaslı qarşıdurmadan yayınmağa çalışacağını göstərir. Lakin hər iki tərəfin informasiya sahəsindəki ritorikası, xüsusi xidmət orqanlarının davranışı və diplomatik jestləri gərginliyin müəyyən müddət davam edəcəyini ehtimal etdirir.
Nəticə
Bütün bu proseslər göstərir ki, Azərbaycan və Rusiya arasında münasibətlər strateji tərəfdaşlıq çərçivəsindən çıxaraq qarşılıqlı güvənin ciddi şəkildə sarsıldığı mərhələyə keçib.
AZAL təyyarəsinin vurulması, diaspor üzərinə təzyiqlər, “Z-blogerlərin təbliğatı” və regional diplomatik hərəkətlilik bu münasibətləri daha da mürəkkəbləşdirir. Azərbaycan hökuməti beynəlxalq hüquqa və diplomatik çərçivəyə istinad etməklə yanaşı, paralel şəkildə hərbi-siyasi və informasiya sahəsində də mövqeyini gücləndirməyə çalışır.
Bu isə yaxın gələcəkdə Bakı-Moskva münasibətlərində daha mürəkkəb və çoxvektorlu münasibətlərin formalaşacağına işarədir.
Azərbaycan-Rusiya münasibətləri
