Cinayətdən Konstitusiya Məhkəməsinə: "Tərtər işi"ndə adı hallanan Xanlar Vəliyevin yüksəlişi

Xanlar Vəliyev yeni vəzifəyə təyin edildi

Bu gün, aprelin 11-də Azərbaycan Respublikasının keçmiş Hərbi prokuroru, adı dəfələrlə “Tərtər işi” kimi tanınan ağır işgəncə və hüquq pozuntuları ilə bağlı işdə hallan Xanlar Vəliyev Konstitusiya Məhkəməsinə hakim təyin edildi.

Aprelin 8-də Azərbaycan Baş prokurorunun müavini – Azərbaycan Respublikasının Hərbi prokuroru Xanlar Vəliyevin səlahiyyət müddəti başa çatdığı üçün təqaüdə göndərildiyi yazılmışdı.

Baş prokuror Kamran Əliyev Xanlar Vəliyevin uzunmüddətli və qüsursuz xidməti dövründə hüquq-mühafizə orqanlarında göstərdiyi peşəkarlığı, Hərbi Prokurorluq orqanlarının fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsində əldə etdiyi nailiyyətləri yüksək dəyərləndirmiş, ona Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 17 mart 2025-ci il tarixli, 527 nömrəli Sərəncamı ilə verilmiş 1-ci dərəcəli “Vətənə xidmətə görə” ordeni təqdim etmişdi.

Xanlar Vəliyevin adı dəfələrlə “Tərtər işi” kimi tanınan ağır işgəncə və hüquq pozuntuları ilə bağlı işdə hallanması onun Konstitusiya Məhkəməsinin hakimi olması qərarının və aldığı təltiflərin əsl mahiyyətini sorğulamağa əsas verir. Bu, hüquqi məsuliyyətdən yayınma və sistem daxilində təltifin necə baş verdiyini sənədləşdirir.

Tərtər işi – qısa xronologiya

2017-ci ildə Azərbaycanın Müdafiə Nazirliyi tabeliyində çalışan onlarla hərbçi “Ermənistan xeyrinə casusluq” ittihamı ilə saxlanıldı. Həmin ilin may ayından başlayaraq saxlanılan şəxslərə qarşı kütləvi işgəncə tətbiq edildiyi, bəzilərinin öldüyü və çoxsaylı hüquq pozuntularının baş verdiyi məlum oldu. Bu hadisələr ictimaiyyətə ilk dəfə sosial media üzərindən sızan məlumatlarla çatdı.

2021-ci ilin dekabrında – “Tərtər işi” üzrə yenidən istintaq başlanandan sonra toplam 452 nəfər zərərçəkmiş qismində tanınıb. Onların arasında həmin hadisələr zamanı işgəncələrə məruz qaldıqlarını bildirənlərlə yanaşı, həyatını itirən şəxslərin hüquqi varisi qismində tanınan ailə üzvləri də olub.

Tərtər işgəncələri ittihamı ilə cinayət məsuliyyətinə cəlb olunanlardan bütövlükdə üç qrup üzrə 13 nəfər hakim önünə çıxarılıb. Onlara 4 il 10 aydan 13 ilədək həbs cəzası kəsilib. Ancaq onlar özlərini təqsirli bilmir və yuxarı instansiya məhkəmələrinə şikayət veriblər. Üstəlik, bezi şikayətlərə görə, işgəncələrə görə məsuliyyət daşıyan daha böyük vəzifəli şəxslər məsuliyyətdən kənarda qalıb.

BBC-nin paylaşdığı məqalədə bildirilir ki, saxlanılan şəxslər dırnaqları çıxarılmaqla, elektrikə qoşularaq, soyuq suya salınaraq və digər ağır fiziki və psixoloji işgəncələrlə qarşılaşıblar. İllərlə susqun qalan bu dosyenin bəraət almış hissəsi olsa da, bu işgəncələrin hüquqi məsuliyyətini daşıyan heç bir yüksək vəzifəli şəxs məsuliyyətə cəlb olunmayıb.

Xanlar Vəliyev kimdir və bu işdə hansı rolu oynayıb?

1955-ci il təvəllüdlü Xanlar Telman oğlu Vəliyev 2000–2025-ci illər ərzində – düz 25 il – Azərbaycan Respublikasının Hərbi Prokuroru vəzifəsini icra edib. “Tərtər işi” baş verdiyi dövrdə, yəni 2017-ci ildə bu vəzifədə olan şəxs məhz Xanlar Vəliyev idi.

O, ictimaiyyət qarşısında bu məsələyə ilk dəfə yalnız 2022-ci ildə münasibət bildirib. APA-ya verdiyi açıqlamada bildirib ki, “əgər pozuntular olubsa, bu araşdırılacaq”. Lakin bu ifadə hüquqi cavabdehlik deyil, yalnız mətbuat qarşısında cavabsızlıq idi. O dövrdə Hərbi Prokurorluq tərəfindən aparılan istintaqların şəffaflığı və qanuniliyinə dair ciddi şübhələr var idi.

Zərərçəkmişlərin yaxınları nə deyirdi?

İşgəncə altında ölmüş zabit Ruslan Ocaqverdiyevin xanımı Rəvanə BBC-yə bunları demişdi: “Biz istintaqa cəmi bir dəfə getmişik, hələ ki nəsə demək çətindir, sonra nələr olacağını bilmirəm”.

Dövlətə xəyanətdə ittiham olunan Natiq Quluzadənin atası Elbrus oğlunun işində hər hansı yenilik olmadığını bildirmişdi. Onun sözlərinə görə, bu işlə məşğul olan hüquq müdafiəçisi Oqtay Gülalıyev ağır yol qəzası keçirdiyinə görə ailəyə kömək edəcək kimsə qalmayıb: “Ona görə də burdakı məhkəmələrdən keçsək də, Avropa Məhkəməsinə düşə bilmədik, gecikdik”.

Repressiya və İşgəncələrə qarşı Komitənin üzvü Nasir Əliyev də yeni istintaqa şübhəylə yanaşdığını bildirmişdi. Onun oğlu Emili dövlətə xəyanət ittihamıyla 12 il azadlıqdan məhrum ediblər.

“Onlardan heç nə gözləmirəm,” – Nasir Əliyev belə demişdi.

O, əvvəlki istintaqın da qənaətbəxş olmadığını bildirmişdi: “Yeni istintaqla da prokurorluq məşğul olacaqsa, obyektivlik sual altındadır”.

“Tərtər İşi” ilə bağlı məhkəmə çəkişmələri hələ də yekunlaşmayıb.

Konstitusiya Məhkəməsinə təyinat – məsuliyyətdən mükafata gedən yol?

Prezident İlham Əliyevin təqdimatı ilə Xanlar Vəliyevin Konstitusiya Məhkəməsinin hakimi təyin edilməsi parlament tərəfindən təsdiq olundu. Hüquqi prosedura baxmayaraq, ictimai vicdan bu qərarı təltif kimi oxuyur. Hüquqi və siyasi baxımdan bu, həm də məsuliyyətdən yayınmanın yeni formasını ortaya qoyur.

Konstitusiya Məhkəməsi ali hüquqi orqandır. Onun üzvü olmaq üçün yalnız peşəkarlıq deyil, həm də nümunəvi hüquqi və etik reputasiya tələb olunur. Tərtər işində adı hallanan bir şəxsin bu orqana gətirilməsi Azərbaycan hüquq sisteminə və cəmiyyətin ədalət hissinə zərbədir.

Hüquq və etika

Xanlar Vəliyevin təyinatı hüquqi sistemdə ciddi etik və məsuliyyət böhranını ortaya çıxarır. “Tərtər işi” kimi genişmiqyaslı və sistemli işgəncə faktlarının baş verdiyi dövrdə, istintaq və təqib proseslərinə birbaşa nəzarət edən şəxs kimi, onun bu vəzifəyə irəli çəkilməsi hüququn seçiciliklə tətbiq olunduğunu göstərir.

Bu, hüququn prinsiplərinə – obyektivlik, cavabdehlik, şəffaflıq – tamamilə ziddir. İstintaqa nəzarət funksiyasını yerinə yetirə bilməyən bir şəxsin bu dərəcədə yüksək məhkəmə instansiyasına gətirilməsi hüquqi sistemin legitimliyinə kölgə salır.

Ən önəmlisi isə budur ki, işgəncələrə məruz qalmış hərbçilərin hüquqlarının bərpası hələ tam baş verməmişkən, həmin sistemin başında dayanan fiqurun irəli çəkilməsi, cəmiyyətə və zərərçəkən ailələrə açıq-aşkar sayğısızlıq kimi qəbul edilir. Bu, həm də dövlətin işgəncə qurbanlarına qarşı etinasız münasibətinin simvolik ifadəsidir.

İctimai reaksiyanın zəifliyi və medianın bu təyinatla bağlı kifayət qədər sual verməməsi isə vəziyyəti daha da ağırlaşdırır.

Xanlar Vəliyev yeni vəzifəyə təyin edildi