AZAL təyyarə qəzası və "PEACE Act" fonunda Əliyev-Putin görüşü
Düşənbədə Əliyev-Putin görüşü
Düşənbədə keçirilən MDB dövlət başçılarının sammiti çərçivəsində Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Rusiya Prezidenti Vladimir Putin arasında çoxdan gözlənilən təkbətək görüş baş tutub.
Bu görüş, son bir ildə iki ölkə arasında ciddiləşən gərginliyi azaltmaq baxımından mühüm hadisə kimi qiymətləndirilir. Xüsusən də 2024-cü ilin sonunda Rusiya hava məkanında Azərbaycan sərnişin təyyarəsinin vurulması ilə yaranmış böhran fonunda Əliyev-Putin dialoqu diqqət mərkəzində olub.
Eyni zamanda Vaşinqtonda ABŞ Konqresinə təqdim olunmuş “PEACE Act” (H.R.5632) adlı qanun layihəsi – Azərbaycanın Ermənistana qarşı mümkün hərbi addımlarına sanksiyalar nəzərdə tutan təşəbbüs də görüşə geosiyasi konteks qazandırırıb.
Bu təhlildə Düşənbə görüşündə rəsmi müzakirə edilən məqamlar, son aylarda Bakı-Moskva münasibətlərindəki gərginlik səbəbləri, görüşün pərdəarxası iddiaları və ABŞ-dəkı qanun layihəsinin fonu araşdırılır.
Rəsmi gündəm: təyyarə qəzası və əməkdaşlıq siqnalları

Düşənbədə keçirilən görüşün rəsmi hissəsində əsas diqqət 2024-ün dekabrında Rusiyanın hava hücumundan müdafiə sistemləri tərəfindən vurulan AZAL sərnişin təyyarəsi insidentinə yönəlib. Vladimir Putin həmin faciənin məsuliyyətini etiraf edərək iki Rusiya raketinin “texniki nasazlıq” səbəbindən AZAL təyyarəsinin yaxınlığında partladığını açıqlayıb və nəticədə 38 nəfərin həlak olduğu bu “faciəvi hadisə” üçün üzr istədiyini xatırladıb.
Putin Rusiyanın ölənlərin ailələrinə kompensasiya ödənilməsi üçün “lazımi hər şeyi edəcəyini” və
günahkar məmurların hüquqi məsuliyyətə cəlb olunacağını vəd edib.
Prezident Əliyev öz növbəsində istintaqın gedişatını şəxsən nəzarətdə saxladığına görə Putinə təşəkkür edib və belə ağır məsələnin görüşdə açıq müzakirə olunmasını yüksək qiymətləndirib. Onun sözlərinə görə,
Rusiya tərəfinin obyektiv və hərtərəfli araşdırma aparacağına Bakı əvvəldən inanıb və Putindən gələn ətraflı izahat Azərbaycan cəmiyyətində müsbət qarşılanacaq.
Bununla yanaşı, liderlər görüşdə iki ölkə arasında ümumi münasibətlərin vəziyyəti barədə də nikbin mesajlar veriblər.
Putin bildirib ki, baş vermiş faciəyə və onun yaratdığı “bəzi nüanslara” baxmayaraq, Azərbaycan-Rusiya ticarət və iqtisadi əlaqələri uğurla inkişaf etməkdədir. O bildirib ki, ötən il ticarət dövriyyəsi 6%, cari ilin ilk aylarında isə artıq 16%-dən çox artıb. Putin həmçinin Azərbaycanla humanitar sahədə ənənəvi yüksək səviyyəli təmasların davam etdiyini vurğulayaraq 2022-ci ildə imzalanmış müttəfiqlik Bəyannaməsini xatırladıb və bütün əsas bəndlərinin həyata keçiriləcəyinə sadiq olduqlarını söyləyib.
Prezident Əliyev də çıxışında 2025-ci il ərzində ticarət dövriyyəsinin artım tempinin saxlandığını, heç bir sahədə geriləmə müşahidə olunmadığını qeyd edib. Əksinə, əvvəlcədən razılaşdırılmış “yol xəritələri”nin hamısının uğurla icra olunduğunu bildirib.
İkitərəfli hökumətlərarası komissiyanın da qısa müddət əvvəl geniş iclas keçirdiyini xatırladan Əliyev gündəlikdə duran bütün mövzuların “geniş və pozitiv” olduğunu vurğulayıb. Hər iki lider görüşün sonunda ictimaiyyətə birlikdə verdikləri mesajların münasibətlərin normallaşması istiqamətində müsbət qarşılanacağına ümid ifadə ediblər.
Qapalı müzakirələr: iddialar və pərdəarxası anlaşmalar
Rəsmi bəyanatlardan əlavə, Əliyev-Putin görüşünün qapalı hissəsində müəyyən kritik məsələlərin müzakirə olunduğuna dair iddialar var.
Bildirilir ki, son aylardakı qarşılıqlı həbslər fonunda həbsdəki vətəndaşların taleyi xüsusi mövzu kimi ön planda olub. Müşahidəçilərin fikrincə, Moskva öz vətəndaşlarının – Azərbaycanda casusluqda ittiham edilərək saxlanılan rusiyalı jurnalist və digər şəxslərin azadlığa buraxılmasını tələb edib.
Doğrudan da, görüşdən dərhal sonra Azərbaycan “Sputnik Azərbaycan”ın həbsdəki baş redaktoru İqor Kartavyxı sərbəst buraxıb.
Eyni zamanda Rusiyada saxlanılan azərbaycanlı Məmədəli Ağayevin də azad edildiyi bildirilir. Bu qarşılıqlı addımlar, pərdəarxasında “gizli girov mübadiləsi” barədə anlaşma əldə olunduğu ehtimalını gücləndirir.
Habelə Ural bölgəsindəki diaspor sədri Şahin Şıxlinskinin Rusiya tərəfindən həbsdə saxlanılan oğlu və ailə üzvlərinin vəziyyəti də humanitar prioritet kimi gündəmdə qalır və güman edilir ki, liderlərin söhbətində bu mövzu da müzakirə edilib.
Ehtimal olunan digər qapalı mövzu Bakının daxilindəki “rusiyayönlü fiqurlar” məsələsidir. Son illərdə Azərbaycan hakimiyyətində Moskva ilə yaxın əlaqələri olan bəzi nüfuzlu şəxslər mövcud olub. Məsələn, sabiq administrasiya rəhbəri Ramiz Mehdiyev, birinci vitse-premyer Yaqub Eyyubov, parlament sədri Sahibə Qafarova, Təhlükəsizlik Şurasının katibi Ramil Usubov kimi adlar tez-tez çəkilir. Kremlin bu cür kadrların vəziyyətinə həssas yanaşdığı da sirr deyil. Rusiya mediası da Yekaterinburg hadisələri fonunda qeyd edirdi ki, Azərbaycan rəhbərliyində uzun illər Rusiyanın siyasi orbitində olan şəxslər mövcuddur.
Belə olan halda, Putin qapalı söhbətdə Əliyevdən Azərbaycandakı rusiyayönlü ictimai-siyasi dairələrin təqib olunmayacağına dair təminat istəmiş ola bilər. Məsələn, Rus dili məktəblərinin bağlanması və ya Rusiya ilə bağlı mədəni layihələrin ləğvi ehtimalı da Moskvanı narahat edən mövzulardandır.
Yay aylarında iki ölkə arasındakı gərginlik fonunda Azərbaycanda keçirilən bəzi rus mədəni tədbirləri təxirə salınmış, hətta rusdilli məktəblərin bağlanmasının müzakirə edildiyinə dair xəbərlər çıxmışdı. Güman etmək olar ki, Putin bu məsələlərdə Azərbaycan tərəfinin həssas davranmasını, ikitərəfli humanitar əlaqələrə toxunmamasını rica edib.
ABŞ Konqresində qəbul edilən “PEACE Act” fonunda
Oktyabr görüşünün keçirildiyi zamanda Bakının diqqətində olan digər mühüm bir məsələ Vaşinqtondan gələn siqnallar idi.
Sentyabrın 30-da ABŞ Nümayəndələr Palatasına Respublikaçı konqresmenlər Darrell İssa və Qus Bilirakis tərəfindən Azərbaycan əleyhinə sanksiyaları nəzərdə tutan “PEACE Act” (Preventing Escalation and Advancing Caucasus Engagement Act) qanun layihəsi təqdim edildi.
Layihənin konkret sanksiya mexanizmlərində qeyd olunur ki, əgər ABŞ Prezidenti müəyyən edərsə ki, Azərbaycan Ermənistana qarşı yeni “düşmənçilik aktı” törədib, onda bir sıra tədbirlər tətbiq olunmalıdır:
- Yüksək vəzifəli Azərbaycan rəsmilərinə və onlarla əlaqəli şəxslərə sanksiyalar;
- Neft-qaz sektoruna maliyyə məhdudiyyətləri;
- Sülh prosesini pozanlara əlavə sanksiyalar.
Bu qanun layihəsi hələ müzakirə mərhələsində olsa da, Azərbaycana mümkün risklər və mesajlar ötürür. İlk növbədə, risklər: Əgər Bakı Ermənistanla yeni silahlı münaqişəyə girişərsə, Prezident Əliyev və ətrafındakı yüksək şəxslər də daxil olmaqla, Azərbaycan elitası birbaşa sanksiya hədəfinə çevrilə bilər. Bu da onların xaricdəki maliyyə aktivlərinin dondurulması və beynəlxalq hərəkət sərbəstliyinin məhdudlaşdırılması deməkdir.
Bundan əlavə, Azərbaycanın əsas gəlir mənbəyi olan enerji sektoruna zərbə dəyə bilər – xarici banklar və investorlar Azərbaycan nefti ilə işləməkdən çəkindiyi üçün ölkənin iqtisadiyyatı təsirlənə bilər. Yəni “PEACE Act” sanksiyaları həyata keçərsə, bu, Azərbaycan üçün ciddi iqtisadi-siyasi təzyiq vasitəsi ola bilər.
Azərbaycan rəsmiləri hələlik “PEACE Act” barədə rəsmi açıqlama verməyiblər. Lakin hökumətyönlü media və ictimai fiqurlar qanun layihəsini dərhal tənqid atəşinə tutdular, onu “qərəzli, birtərəfli və ədalətsiz” adlandırdılar. Bakıdakı siyasi şərhçilər layihəni “erməni diasporunun siyasi aləti” kimi dəyərləndirir, hər iki təşəbbüskar konqresmenin ermənipərəst lobbiçilik fəaliyyətini vurğulayırlar.
“PEACE Act”ın Düşənbə görüşü ilə zamanca üst-üstə düşməsi diqqətçəkəndir. Bu paralelliyin geosiyasi mənası ondan ibarətdir ki, Bakı eyni anda həm Moskva, həm də Vaşinqtondan gələn təzyiqləri hesablamalıdır.
Bir tərəfdən, Əliyev Putinlə dialoq quraraq Rusiyanı qarşısına almaq istəmədiyini, əksinə, yaranmış fikir ayrılıqlarını həll etməyə hazır olduğunu göstərib. Bu, Vaşinqtona da bir mesajdır ki, Azərbaycan tamamilə Rusiyadan uzaqlaşmır.
Digər tərəfdən, ABŞ Konqresindəki sanksiya hədəsi Bakını Moskva ilə daha sıx əlaqədə olmağa təşviq edə bilər. Yəni Bakı nümayiş etdirir ki, əgər Qərb Azərbaycanı sanksiyalarla cəzalandırmağa çalışsa, onun Rusiya kimi strateji alternativ tərəfdaşı var və o, tamamilə təklənməyəcək.
Bu, əslində geosiyasi balans oyununun bir hissəsidir – Bakı iki supergüc arasında manevr edərək hər ikisindən müəyyən təminatlar qazanmağa çalışır.
Düşənbədə Əliyev-Putin görüşü