Insanlar niyə intihar edir. Azərbaycandan hekayələr

Necə intihar etmək olar

Ayişə

elə günlər barədə adətən “kaş ki, heç oyanmayaydım” deyirlər. Gün səhərdən bəd gəlmişdi, xırda-para problemlər hər tərəfdən yağırdı sanki. Ayişə birtəhər məktəbdə dərslərin bitməyini gözləyib, uzun müddət şəhərdə gəzdi, sonra da öz otağına qapanıb, gününü kitab oxumaqla keçirmək ümidilə evə qayıtdı – Fitsjerald və Remarkın qəhrəmanları bu 15 yaşlı məktəbli qızın ən yaxşı deyil, yeganə dostlarıydı.

Amma evə gəlib çıxmağı valideynlərinin arasındakı davanın ən qızğın vaxtına düşdü. 90-cı illəriydi, Sovet İttifaqı yenicə dağılmışdı, məişət və maliyyə problemləri aşıb-daşırdı, bütün bunlar da ailədəki ab-havaya heç yaxşı təsir göstərmirdi.

Əlbəttə ki, valideynləri Ayişəni sevirdi və onu incitmək istəmirdilər. Amma adamların əsəbləri dəmirdən deyil. Bu səfər də əllərinin altına keçən Ayişə oldu. Filoloq anası və filosof atası qadir olduqları ən parlaq ifadələrlə Ayişəyə bildirdilər ki, yaxşı qız saatlarla küçələrdə gəzməz, nankor övlad olduğunu, buraxılış imtahanlarından mütləq kəsiləcəyini və qisməti küçə süpürmək olacağını deməyi də unutmadılar. Bütün bunları susqunluqla qarşılayan Ayişə vanna otağına keçdi. Qapını kilidlədi, otaqdan hələ də valideynlərinin bir-birinin ünvanına qışqırıqları eşidilirdi. Qız “Rapira” ülgüc qutusunu çıxardı. Həmin anda Ayişə tam əminiydi ki, dünyada heç kimə, o cümlədən də özü özünə lazım deyil.

Köhnə təzə problem

İntihar ta 2017-ci ilin əvvəllərinə qədər Azərbaycan cəmiyyətini narahat edən problemlər siyahısına daxil deyildi, 2017-ci ildə isə bir-birinin ardınca böyük səs-küy yaradan bir neçə intihar hadisəsi baş verdi.

Bunlardan ən səs-küylüsü öz mənzilində özünü asan məşhur psixoloq Dəyanət Rzayevin intiharı oldu. “Sadə vətəndaş” deyil, psixoloqun özünü asması hamıya qorxunc bir işarət kimi göründü.

Bir az da mövzunu araşdıran insanlar gördülər ki, 2017-ci ilin ilk aylarında Azərbaycanda onlarla intihar faktı baş verib.

“İntihar epidemiyası”nın miqyasını ilin sonunda bu ilin rəqəmləri ilə ötən illərin rəqəmlərini müqayisə edəndə aydın görmək mümkün olacaq, hələliksə problemdən sanki indicə agah olublar və bu haqda danışmağa başlayıblar. Səbəbləri çoxları maliyyə böhranında və orta statistik azərbaycanlının həyat səviyyəsinin pisləşməsində görür – kimlər üçünsə bir il yarım ərzində yaşanan iki devalvasiya həddən artıq böyük zərbə olub.

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) məlumatına görə, hər il dünyada 80 minə yaxın adam həyatına qəsd edir. Bu, rəqəm tam doğru olmaya bilər, çünki bütün ölkələr statistikanı müxtəlif cür aparır. Bundan başqa, intiharı bəzən bədbəxt hadisədən fərqləndirmək çətin olur.

Bununla belə, Ümumdünya səhiyyə təşkilatı və digər beynəlxalq qurumlar mütəmadi olaraq dünyada intihar səviyyəsinin reytinqini hesablayırlar. Bir neçə ildir ki, bu “hit parada” Şri Lanka başçılıq edir. Azərbaycan isə 2018-ci ildə siyahının demək olar ki sonunda idi: 177-dən 158-ci. 2016-cı ildə Azərbaycanda 327 intihar qeydə alınıb. Son ilyarım aərzində rəsmi statistika açıq mənbələrdə yoxdur.

Yeri gəlmişkən, ən az özünü öldürən adamlar Antiqua və Barbuda ada dövlətində yaşayırmış. Bu, dövlət Karib dənizində yerləşir. İndi siz dünyanın ən xoşbəxt insanlarının yer kürəsinin harasında yaşadığını bilirsiz.

“Məgər mən dəliyəm”

Psixi sağlamlıq Mərkəzi Bakıda 2012-ci ildə yaradılıb və insanlara pulsuz müxtəlif növ psixoloji və psixi yardım göstərir.

Buranın dəhlizlərində qələbəlikdir, təcili psixoloji yardım şöbəsinin müdiri Kəmalə Talıbovanın sözlərinə görə, bu yaxşı göstəricidir:

“Son vaxtlar mərkəzimizə daha çox müraciət edirlər. Amma niyəsə jurnalistlərə elə gəlir ki, bu, potensial özünü öldürənlərin sayının artması deməkdir. Amma belə deyil! Bu, sadəcə o deməkdir ki, daha çox insan kömək üçün psixoloqa müraciət edir. Və əslində bu, heç də pis deyil, çox yaxşı göstəricidir. Axı bu yaxınlara qədər çoxları “Mən niyə psixoloqa getməliyəm ki, məgər mən dəliyəm?” deyə düşünürdü.

Mərkəzin özünü öldürmək istəyən və ya artıq buna cəhd edən pasiyentləri arasında hər iki cinsə aid 25-40 yaş arasında insanlar daha çoxdur. Bu zaman o da məlum olub ki, kişilərlə qadınların ölümə münasibətləri belə bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənir.

Kişilər həyatlarının ağır anlarını daha çətin keçirir və daha tez-tez intihar edirlər. Qadınlar intihar cəhdlərinə daha tez-tez əl atır, amma nadir hallarda bunu sona çatdırırlar. Sonradan çoxları etiraf edir ki, bu, əslində misal üçün, həyat yoldaşını qorxutmaq və ya diqqəti özünə cəlb etmək üçün “oynanılan bir tamaşaydı”. Və cəhdin tam ciddi şəkildə həyata keçirildiyi zaman belə, nəticədə bu, bəzən qara yumor janrında komediyaya çevrilir və qadın bu haqda rəfiqələrinə gülə-gülə danışır. Misal üçün, 36 yaşlı Səidə Mustafayeva kimi.

Epilyasiyanın faydası barədə

u, onun əri ilə növbəti, sayca 354-cü mübahisəsindən sonra baş verdi. Əri qapını çırpıb, evdən çıxdı, Səidə isə artıq yaşamağım mənasız olduğunu düşünüb, damarlarını kəsmək qərarına gəldi. Qərar verdi və ülgüc axtarışına çıxdı.

“İş orasındadır ki, evimizdə adi ülgüc yoxdur. Ümumiyyətlə. Mən lazer epilyasiyasına gedirəm, yoldaşım da elektrik üzqırxandan istifadə edir. Dolabları alt-üst etdim və nəhayət, çətinliklə “Gillette” tapıb çıxardım. Daha yarım saatım onun içindən ülgücü eşib çıxarmağa getdi. Nəticədə ülgüc əlimdə parça-parça oldu”.

Bütün bunlar Səidənin özünü öldürmək həvəsini soyudub, bununla belə qadın mətbəx masasının arxasına keçib, parçalanmış ülgücün ən iri hissəsi ilə silahlanaraq, planını gerçəkləşdirməyə çalışıb.

“Bilirdim ki, kinodakı kimi, üfüqi deyil, şaquli kəsmək lazımdır. Kəsirəm, kəsirəm… Daha doğrusu, cızıram. Çox ağrıdırdı! Və bütün bunlar da məni elə bil ayıltdı. Biri var bu dünyadan tez və qəşəng gedəsən, o əclaf da ömür boyu bunun əziyyətini çəksin, biri də var əlini kəsib, özün əziyyət çəkəsən, özü də nəticəsiz. Görünür, özümü öldürəcək qədər cəsarətli deyiləm, allaha çox şükür”.

Səidə cızıq-cızıq etdiyi əlini yaxşıca təmizləyib, yaralarını plastırla bağlayıb, cin-kola içib və yeni davaya başlamaq üçün ərinin yolunu gözləməyə başlayıb.

İntihar maliyyə problemlərinin həlli kimi

Psixi pozğunluqları saymasaq, həmişə ekzistensional, ailədaxili, sevgidə böhran, həyatının keçid dövrünü yaşayan insanlar intihar edir. Təbii ki, bura maliyyə böhranını da daxil etmək lazımdır.

Düzdür, Psixi Sağlamlıq Mərkəzinə daha çox maddi deyil, şəxsi problemləri olan insanlar müraciət edirlər. Görünür, ikincilər sadəcə psixoloqların onlara kömək edə biləcəyinə inanmırlar. Düzdür, bir dəfə onlara bir nəfər müraciət edərək onun əvəzinə borcunu ödəməyi xahiş edib. Yeri gəlmişkən, Kəmalə Talıbova deyir ki, Mərkəz bu insanlara da kömək əlini uzada bilir. Əlbəttə, borcunu ödəməklə deyil, bankın təzyiqlərinə qarşı çıxmaq üçün hüquqşünas tapmaqla.

43 yaşlı Aqşin Səmədov uzun müddətdir ki, öz işini açmaq barədə düşünürdü. Axı artıq çoxdan yolunu gözlədiyi övladı da dünyaya gəlmişdi. Aqşin hər şeyi ölçüb-biçib, bankdan kredit götürmək qərarına gəlir, evinə bitişik sahəni icarəyə götürüb, burada avtomobil ehtiyat hissələri mağazası açır. O da adətən olduğu kimi, imzaladığı müqaviləni o qədər də diqqətlə oxumayıb və fikir verməyib ki, borcu dolların cari məzənnəsi ilə ödəməli olacaq. Həm də o vaxtlar məzənnə az adamı narahat edirdi.

Bir neçə ay sonra isə devalvasiyanın ikinci dalğası oldu. Dollar az qala iki dəfə bahalaşdı, manat da təbii ki dəyərini itirdi. Mağaza da əvvəlki kimi gəlir gətirmirdi, krediti ödəməyə pul yoxuydu, borcun həcmi də arta-arta gedirdi.

Aqşin ömrünün yarım ilini depressiyada oldu, fikirli və qəmgin gəzirdi, bir dəfə də iş gününün ortasında, mağazanı qardaşı oğluna tapşırıb, həyətin o başında olan ayaqyoluna getdi. Aqşini yaxınları axtarmağa başlayanda, onu asılmış vəziyyətdə tapdılar.

Bir anın içində qucağında üç yaşlı uşaqla dul qalan Aqşinin xanımı hər şeydən əlavə ərinin qohumlarının tənəsinə də dözməli oldu. Qayınanası və baldızları bütün baş verənlərdə məhz onu günahlandırırdılar. Aqşini bu vəziyyətə onun çatdırdığını deyirdilər.

Vaxt keçdi, dava soyudu, Aqşini torpağa tapşırdılar. Oğlu uzun müddət keçəndən sonra anladı ki, bu nə zarafat, nə də oyundu, atası daha heç vaxt qayıtmayacaq. İntihar edənin bankda zamini kimi çıxış edən qayını isə həmin o krediti indiyə qədər də ödəyir (bunun üçün o, hətta torpağının bir hissəsini də satmalı olub).

“Ən çox ağrıdan odur ki, Aqşinin banka cəmi altı min dollar borcu varıydı, – Aqşinin qohumlarından biri deyir, – az pul deyil, amma buna görə özünü asmağa dəyməzdi. Qohumlarından kömək istəsəydi, bir şey fikirləşərdik, bu zibil pulu birtəhər yığıb düzəldərdik. Amma hər şeyi içində saxlayırdı, heç kimlə bölüşmürdü, indi də görün bu, nəyə gətirib çıxardı”.

Çıxış yolu

Böhran real və ya xəyali çıxmazdır, insan da bunu bitirməkdən başqa çıxış yolu görmür. Əslində isə çıxış yolu əksər vaxtlarda var, hətta çıxılmaz vəziyyətdən belə. Sadəcə həmin yolu göstərən adam lazımdır. Buna görə də intiharın qarşısının alınması üsullarından danışarkən psixoloqlar ilk növbədə insanları bir-birinə qarşı diqqətli olmağa çağırır ki, yaxınlarımız və ya dostlarımızın verdiyi “SOS” siqnalları diqqətimizdən yayınmasın. Bu siqnal isə demək olar ki, həmişə verilir, çünki hətta intihar etməklə bağlı qəti qərar verən kəs belə yenə də xilas olunmağa ümid edir. Və deməli, onu bu yoldan qaytarmaq mümkündür.

“Risk qrupu” deyilən bir anlayış da var, bu qrupa daha az müdafiə olunan və deməli, intihara daha çox meylli olan adamlar daxildir. Misal üçün, yeniyetmələr, LGBT nümayəndələri, yoxsulluq həddindən aşağı səviyyədə yaşayan insanlar.

Risk qrupuna daxil olan və həyatına intiharla son verən daha bir tanınmış insan – “Azad LGBT” ictimai təşkilatının gənc sədri İsa Şahmarlı oldu. O, 2014-cü ildə özünü asdı, hadisə böyük rezonans doğurdu – İsanın intiharını müəyyən mənada etiraz aktı kimi qəbul etdilər.

Gəncin Bakı qəsəbələrindən birində baş tutan dəfn mərasimində bəzi yerli sakinlər İsanın qəsəbə məzarlığında dəfn olunmasını özlərinə təhqir hesab edərək, bunun qarşısını almaq üçün mərasimi daş-qalaq etməyə çalışdılar. Yox, onlar intihar edənə qarşı çıxmırdılar, onların işləri homoseksuallarladır.

İntihar və İslam

Yeri gəlmişkən, bütün monoteist dinlər kimi, İslam da intiharı ən böyük günahlardan biri sayır. Qurana görə, həyat insana Allah tərəfindən verilib və ancaq Allahın bu həyatı almaq haqqı var.

Filosof-teoloq İlqar İbrahimoğlu:

“İntihar edən şəxs günah işlədibsə belə, onu qayda-qanunla dəfn etmək və Allahın onun bu günahını bağışlaması üçün dua etmək lazımdır. Ümumiyyətlə əsl, dərk edilmiş inanc və allahın qəzəbindən qorxu insanı intihar kimi bir addımdan çəkindirə bilər. Statistikaya görə, güclü dini özülü olan ölkələrdə intihar səviyyəsi xeyli daha aşağıdır.

Mənə elə gəlir ki, müasir dünyada intiharların sayının artması hər şeydən əvvəl onunla bağlıdır ki, modernizm və postmodernizm dövründə bir çox insanlar inamını itirib və ruh, ölümdən sonrakı həyat barədə düşünmürlər”.

Yeniyetmələr: offline qətllər

İnternetin Azərbaycan seqmentində Rusiyadakı “Siniy kit” (Mavi balina) kimi intihar tematikası olan yeniyetmə cəmiyyətləri mövcud deyil. Buradakı yeniyetmələr intihar qərarını təkbaşına verir – internet vasitəsilə kollektiv şəkildə deyil, dədə-baba qaydasıyla təklikdə qərar verərək, bu dünyanı tərk edirlər.

Elə motivləri də bu dünyanın özü qədər qədimdir – tənhalıq, başa düşülməmək, ailədə təzyiq və qəddar münasibət, ilk nakam sevgi.

Problemlər əksər azərbaycanlı ailələrin mühafizəkarlığı və patriarxallığı ilə bir az da ağırlaşır, axı burada qız sevgilisi ilə aralarındakı problemləri bölüşmək üçün anasının yanına gəlməyəcək, oğlanlar isə atalarına böyüməyin gətirdiyi problemlərdən danışmayacaqlar. Bu cür ailələrdə əksər mövzular sadəcə qadağa altındadır. Əyalətlərdə zorla ərə verilən qızların intihar etməsi də nadir hadisə deyil.

Düzdür, son zamanlar vəziyyət bir az düzəlib – getdikcə daha çox valideyn övladına diqqətlə yanaşır və bir şey olan kimi onlara əl qaldırmaq əvəzinə, psixoloqa aparırlar. Hər halda paytaxtda vəziyyət belədir. Misal üçün, Solmazın 12 yaşlı oğlunun cinsi yetkinliklə bağlı psixoloji problemləri (izahsız utancaqlıq tutmaları, vahimə böhranları) yarananda o məhz bu cür etdi. Solmaz da, həyat yoldaşı da balaca şəhərdə böyüyüblər, ali təhsilləri yoxdur və ümumilikdə ənənələrə uyğun ailə sayılırlar.

Amma bu, onların doğru qərar verməsinə və kömək üçün doğru ünvana müraciət etməsinə mane olmayıb. Həmin vaxtdan bir il ötüb, hazırda oğlan tam sağlamdır. Hətta ilk sevgilisi də var.

Təsadüfi intihar

əqin ancaq bir kateqoriya intiharlar var ki, burada kömək etmək şansı çox azdır. Bu, affekt, güclü qorxu və ya vahimə nəticəsində həyata keçirilən intihar hadisəsidir. Həmin anda insanı bu addımdan çəkindirsən, o tezliklə özünə gələcək və daha heç vaxt bu cəhdi təkrar etməyəcək. Problem ondadır ki, affekti görmək demək olar ki, mümkün deyil, zəlzələ kimi. Sadəcə təsadüfən həmin vaxt o adamın yanında olmaq olar. Çox vaxt həyatından razı olan, heç bir psixoloji pozuntusu və hətta ciddi problemi olmayan insanlar bu səbəbdən həyatla vidalaşır.

Gülnarə xanımın 55 yaşı vardı. O da bir çoxları kimi həyatında kifayət qədər “qara zolaq”lardan keçmişdi. Amma məhz həmin dövrdə hər şey yaxşıydı. O, stabil, yaxşı maaşlı iş tapmışdı, yeganə qızını ərə vermişdi, yeni maraqları yaranmışdı.

Bir yığın xəstəliklərdən əziyyət çəkən, ağlı artıq bulanmış qoca xalasına qulluq etmək məcburiyyəti həyatını bir qədər qaraldan yeganə səbəb idi. Gülnarə xanımın xalası ilə hər gün müəyyən çətinlikləri yaranırdı və o, xalasını nə qədər çox sevsə də arada hövsələsi tükənir və əsəblərini cilovlaya bilmirdi.

Həmin axşam xalası özünə şam yeməyi qızdırmaq istəyərkən yeməyi yandırdı. Uzun iş günündən sonra evə qayıdan Gülnarə xanım dözməyib, xalasının üstünə qışqırdı. Xalası vəziyyəti düzəltməyə çalışdı, Gülnarə xanım isə acıqla onu itələdi, xalası yıxıldı, başı yerə dəydi, qadın yerdə tərpənmədən uzanıb qaldı. Doğma xalasını öz əlləri ilə qətlə yetirdiyini düşünən Gülnarə xanım məktub yazaraq, bütün baş verənləri izah etdi, sonra da sirkə turşusu içdi. Xalası isə sən demə sadəcə huşunu itiribmiş. Sonradan onu xəstəxanaya çatdırıb, özünə gətirdilər.

Gülnarə xanımın cəsədini qızı aşkar etdi. Bir az tez qayıtsaydı, ola bilsin, hər şey başqa cür ola bilərdi. Hadisə yerinə gələn polis də dərhal qızı qətldə suçlu bildi, o, xeyli müddət dindirmələrdə suallara cavab verməli oldu.

Yaxşı ki, anasının öldüyü vaxt qızın alibisi vardı, həmin vaxt o, mağazada olmuş və onu orada çox sayda adam görmüşdü. Sonra qız xalanı öz yanına apardı və anası kimi, ona qulluq etməyə başladı.

20 il sonra

yişənin indi 39 yaşı var. İki əkiz oğul anasıdır, sakit təmkinli gənc qadındır, nüfuzlu özəl məktəbdə ingilis dili müəllimidir. Sol əlindəki iz demək olar ki, görünmür, bu da onu əlavə suallardan qoruyur. Həmin hadisəni yaddaşının ən uzaq guşəsində saxlayır, heç özü də inana bilmir ki, nə vaxtsa, təxminən 20 il əvvəl atası vanna otağının qapısını sındırır, anası isə həmin vaxt təcili tibbi yardıma zəng edirdi. Heç kimin ölmədiyini öyrənən həkim isə boş yerə vaxt itirdiyinə görə yaman acıqlanmışdı.

Evdən çıxarkən də həkim donquldanırdı ki, institutda yeddi il onun üçün oxumayıb ki, doğru-dürüst özünü öldürə bilməyən dəymə-düşər qızlara sarğı bağlasın. Düzdür, sonradan qayda üzrə baş verənlər barədə polisə məlumat verməməsi üçün verilən “hörmət” həkimi bir az da olsa sakitləşdirmişdi.

“Həmin hadisəni xatırlamaq ağır deyil, daha çox utanıram buna görə, – Ayişə deyir, – yəqin ancaq 15 yaşında olanda adamın ağlına belə şeylər gələ bilər. Sanki heç mənim başıma gəlməyib. Deməzdim ki, bundan hər hansı qlobal nəticələr çıxarmışam. Amma həyatımda heç vaxt bu addımı atanları qınamamışam, nə də qınamaram. Bunun necə olduğunu bilirəm”.