Վրացական նորարարություն. համացանցի հասանելիություն՝ Սահմանադրությամբ երաշխավորված
Վրաստանի Սահմանադրությունում նոր դրույթ կհայտնվի, որի համաձայն՝ համացանցի հասանելիությունն ու դրանից ազատ օգտվելը կդառնա հիմնարար իրավունք, երաշխավորված երկրի հիմնական օրենքով: Այնպիսին, օրինակ, ինչպիսին է կյանքի, ազատության և անձնական անձեռնմխելիության իրավունքը: Այդ նորմը նորարարություն է ոչ միայն Վրաստանի համար. նման դրույթ չկա ոչ մի այլ երկրի սահմանադրությունում: Վրաստանի ինչի՞ն է պետք այդ փոփոխությունը, և ի՞նչ է այն փոխում:
«Յուրաքանչյուր ոք ունի համացանցի հասանելիության և դրանից օգտվելու իրավունք», — գրված է Վրաստանի Սահմանադրության նոր նախագծի 17-րդ հոդվածում: Փոփոխությունների նախագծի ընդունման դեպքում Վրաստանի հիմնական օրենքն այդ առումով բացառիկ կդառնա:
Սահմանադրական փոփոխությունները նախաձեռնել է իշխող «Վրացական երազանք» կուսակցությունն անմիջապես նախորդ տարվա հոկտեմբերին կայացած ընտրություններից հետո, երբ առաջին անգամ սահմանադրական մեծամասնություն է ստացել: Սահմանադրական հանձնաժողովի մշակած փոփոխությունների հիմնական մասը վերաբերում է ընտրական համակարգին և նախագահի լիազորություններին: Այդ հարցերը սուր քննարկումների թեմա էին դարձել: Ինչպես մեծամասնության այլ նախաձեռնությունները՝ սահմանադրությունում ամրագրել, որ ամուսնությունը կնոջ և տղամադրու միությունն է, ինչպես նաև ամրագրել արտասահմանցիներին գյուղատնտեսական հողերի վաճառքի արգելքը: «Վրացական երազանքի» սահմանադրական նախաձեռնությունների մեծ մասը բացասական է գնահատվել ընդդիմության, ինչպես նաև առաջատար հասարակական կազմակերպությունների կողմից:
Այդ ֆոնին «Տեղեկատվության ազատության զարգացման ինստիտուտ» ոչ կառավարական կազմակերպության՝ Սահմանադրությունում համացանցի ազատության հարցը ներառելու առաջարկը մեծ ոգևորությամբ է ընդունվել խորհրդարանական մեծամասնության կողմից: Չնայած որ ոչ կառավարական կազմակերպությունների նկատառումների մեծ մասը «Վրացական երազանքն» անտեսել Է:
Սահմանադրական հանձնաժողովի անդամները նորարարությունը բացատրեցին հետևյալ կերպ. համացանցի դերը հասարակական կյանքում արագ աճում է, և դա անմիջականորեն ազդում է քաղաքացիների հիմնական իրավունքների և ազատությունների վրա: Դրանից ելնելով՝ Սահմանադրությունում հատուկ գրառումը կապահովի այդ իրավունքների պաշտպնությունն ավելի բարձր մակարդակում:
Ո՞վ և ինչպե՞ս է Վրաստանում օգտվում համացանցից
«Համացանցի ազատության մասին» Freedom House-ի 2016թ-ի հաշվետվության համաձայն՝ Վրաստանը ներառվել է «ամբողջությամբ ազատ» երկրների շարքում: Այսօր համացանցից օգտվում է Վրաստանի 3,7մլն բնակչության 45%-ը: Այդ նույն փաստաթղթից հետևում է, որ Վրաստանում ազատ տարածվում է քաղաքական և սոցիալական բնույթի տեղեկատվությունը, և այն ոչ ոք չի արգելափակում: Երկրում ճնշում չեն գործադրում բլոգերների վրա, և նրանցից ոչ ոք երբևէ չի ձերբակալվել:
Միակ բացառությունը Սուլխան Ցուխաձեի գործն է, որը նախորդ տարի ինտերնետ-ֆորումներից մեկում տեղադրել է ԱՄՆ դեսպանի «մահափորձի պլանը»: Այդ գրառման համար Ցուլխաձեն մեկ ամիս կալանքի տակ է պահվել, մինչև իրավապահ մարմինները վերջնականապես չեն համոզվել, որ նրա գրառումն ընդամենն անհաջող կատակ էր:
Freedom House-ի հաշվետվությունում ասվում է, որ վրացի օգտատերերն ամբողջությամբ ազատ են համացանցի օգտագործման հարցում. արգելափակված ինտերնետ-ռեսուրսներ գոյություն չունեն կամ օրենքներ, որոնք գրաքննություն են մտցնում համացանցում:
Ճիշտ է, պարբերաբար, եզակի դեպքերում Վրաստանում ինտերնետ-ռեսուրսներ այնուամենայնիվ արգելափակվել են: Վերջին ժամանակներս նման բան երկու անգամ է տեղի ունեցել. 2015թ-ի նոյեմբերին Պետանվտանգության ծառայությունը ժամանակավորապես արգելափակել է WordPress-ը: Պատճառը Իսլամական պետության վրացի զինյալների հրապարակած տեսաուղերձն է եղել:
Երկրորդ դեպքը տեղի է ունեցել 2016թ-ի մարտին, երբ մի քանի ժամ հնարավոր չի եղել Youtube բացել. կայքի արգելափակման պատճառը վրացի քաղաքական գործիչների ինտիմ կյանքի գաղտնի տեսագրություններն էին:
Հայտնի վրացի բլոգեր Գեորգի Ջախայան, որը հանդես է գալիս “Սուխումի” նիկով, կարծում է, որ համացանցը մարդու նույնպիսի պահանջմունք է դարձել, ինչպես քնելն ու սնվելը: JAMnews-ի հետ զրույցում նա նշել է, որ համացանցը Վրաստանում արագ է զարգանում, և դրանից օգտվելու ազատությունը ոչ ոք չի փորձել սահմանափակել:
Գյուղերի բնակիչների 12%-ը չգիտի համացանցի գոյության մասին
Չնայած որ Վրաստանում համացանցից օգտվողների քանակն ընդհանուր առմամբ աճում է, երկրի շրջանները զգալիորեն հետ են: Մայրաքաղաքի և շրջանների միջև դիսբալանսի մասին են խոսում հստակ թվեր:
Տեղեկատվության ազատության զարգացման ինստիտուտի տվյալների համաձայն՝ 2013թ-ին մայրաքաղաքում համացանցից ամեն օր օգտվում է բնակչության 46%-ը: Այլ քաղաքներում՝ 28%-ը, գյուղերում այդ ցուցանիշը կազմում է ընդամնեը 7%: Այդ նույն հետազոտության համաձայն՝ մոտ 12%-ը չգիտի համացանցի գոյության մասին, իսկ 67%-ն ընդհանրապես չի օգտվել համակարգչից կամ այլ սարքից համացանց մտնելու համար:
Ինչ վերաբերում է բջջային ինտերնետին, այդ ծառայությունն առանձնահատուկ աճ է գրանցում. 2014թ-ից ի վեր դրանից օգտվողների թիվն ամեն տարի աճում է 300 հազարով:
Կապի ազգային հանձնաժողովի 2016թ-ի հաշվետվության համաձայն՝ բջջային ինտերնետից օգտվողների թիվը հասել է գրեթե երկուսուկես միլիոնի, ինչը գրեթե 4 անգամ ավել է 2010թ-ի ցուցանիշից (ճիշտ է, դա չի նշանակում, որ համացանցը հասանելի է 2.5մլն բնակչի. պարզապես որոշ մարդիկ միանգամից մի քանի բջջային սարքերից են օգտվում):
Միջազգային պարտավորությունները
2016թ-ի հունիսի 27-ին Վրաստանը ՄԱԿ Մարդու իրավունքների խորհրդի մշակած բանաձև է ստորագրել, որի համաձայն՝ համացանցի հասանելիությունը մարդու հիմնարար և հիմնական իրավունք է ճանաչվում:
Այդպիսով Վրաստանը մյուս երկրների պես իր վրա պարտավորություն է վերցրել խոչընդոտ չստեղծելու համացանում տեղեկատվություն տարածելու և դրանից օգտվելու համար:
Փաստաթղթում առանձնահատուկ կերպով ընդգծված են այնպիսի պահանջներ, ինչպիսին է անհատական տվյալների պաշտպանությունը, ինքնաարտահայտման ազատության ապահովումը, օրենքի գերակայությունն ու ինստիտուտների առավելագույն թափանցիկությունը:
Ընդհանուր առմամբ բանաձևին միացել է 53 պետություն, այդ թվում՝ ԱՄՆ-ն, Մեծ Բրիտանիան, Դանիան, Ֆինլանդիան, Նիդերլանդներն ու այլ երկրներ:
Բանաձևը պարտավորեցնում է երկրներին բարելավել այդ ուղղությամբ օրենսդրությունը, սակայն չի պահանջում փոփոխություններ մտցնել Սահմանադրությունում:
Գլխավոր փաստարկը. հարևանների վատ օրինակը
Լրացման գլխավոր նախաձեռնող, IDFI հիմնադիր Լևան Ավալիշվիլին դրա անհրաժեշտությունն արդարացնում է տարածաշրջանային համատեքստով:
«Մինչ Ռուսաստանում, Թուրքիայում և Ադրբեջանում համացանցի հասանելիությունն ազատ չէ, Վրաստանը պետք է մտածի ապագա ռիսկերի մասին: Վրաստանը պետք է դառնա տարածաշրջանի երկրներից առաջինը, որը համացանցի ազատությունը պաշտպանում է նման բարձր մակարդակով», — հայտարարել է Ավալիշվիլին:
Եվս մեկ փաստարկ է, ըստ Ավալիշվիլիի, այն, որ Թբիլիսիի և շրջանների միջև դիսբալանս է ստեղծվել համացանցի տարածման առումով:
«Սահմանադրությունում այդ գրառումը պետությանը կպարտավորեցնի ավելի գործուն քայլեր ձեռնարկել համացանցի տարածման և հասանելիության գործում: Ողջ երկրի ինտերնետացումն ավելի արագ կընթանա, իսկ որակը կլավանա», — կարծում է Ավալիշվիլին:
Իսկ պետությունը կարո՞ղ է օգնել համացանցի տարածմանը:
Փորձագետների պատասխանն այս հարցին միանշանակ է. պետք է ստեղծել համապատասխան օրենսդրական բազա, որպեսզի այդ ոլորտը գրավիչ դառնա մասնավոր հատվածի համար:
«Դիտարկենք հանրային հեռարձակման օրինակը: Այսօր պետությունը պարտավոր է ապահովել դրա տարածումը բնակչության 85%-ի համար: Նույնպիսի նպատակ մենք պետք է դնենք համացանցի տարածման տեսանկյունից», — JAMnews-ին ասել է Ավալիշվիլին:
Համացանցի ազատության հարցը դարձել է այն հազվագյուտ բացառություններից, երբ սահմանադրական հանձնաժողովի անդամները, որի մեջ մտնում են իշխանությունների, ընդդիմության և հասարակական կազմակերպությունների ներկայացուցիչները, գրեթե լիակատար համաձայնության են եկել:
Նոր նախաձեռնությունը դուր է գալիս իշխանություններին: Խորհրդարանական մեծամասնությունը կարծում է, որ լրամշակումը կբարձրացնի Վրաստանի միջազգային հեղինակությունը:
«Վրաստանը կընդունի հերթական առաջադեմ որոշումը: Ինչ-որ առումով այդ նախաձեռնությունը նախատեսված է ապագայի համար», — ասել է պաշտպանության և անվտանգության խորհրդարանական կոմիտեի նախագահ Իրակլի Սեսիաշվիլին:
Քննադատություն. «Ուրախանա՞լ, որ մենք Հյուսիսային Կորեա չենք»
Սահմանադրական հանձնաժողովում նախաձեռնությանը դեմ է հանդես եկել միայն «Ժոովրդավարական շարժում – միասնական Վրաստան» ոչ խորհրդարանական կուսակցության նենրկայացուցիչ Գեորգի Ախվլեդիանին: Նա կարծում է, որ Սահմանադրությունում տեղ կա միայն այն հարցերի համար, որոնք կարևոր են իրավական տեսանկյունից, իսկ համացանցի ազատությանը վերաբերող հարցերը պետք է կարգավորվեն սովորական օրենսդրությամբ:
Սակայն որոշ ընդդիմադիր քաղաքական գործիչներ նախաձեռնությանն աջակցելու իշխանությունների պատրաստակամության տակ տեսնում են նաև որոշակի քաղաքական շարժառիթ:
«Նրանք մեզ ուզում են ասել, որ մենք պետք է ուրախանա՞նք, որ Հյուսիսային Կորեա չենք», — JAMnews-ի հետ զրույցում հարցադրում է անում «Ազգային շարժում» (իշխող կուսակցություն 2004-2012թթ-ին) ընդդիմադիր կուսակցության անդամ, Վրաստանի խորհրդարանի նախկին պատգամավոր Պետրե Ցիսկարիշվիլին:
Նա կարծում է, որ սահմանադրությունում նման փոփոխություն անելու անհրաժեշտություն չկար, իսկ իշխանության ներկայացուցիչները փորձում են նման կերպ իրենց ժողովրդավար ղեկավարներ ներկայացնել: Ցիսկարիշվիլիի խոսքով՝ խորհրդարանական մեծամասնությունն ուզում է փոփոխել Սահմանադրությունն՝ ըստ իր ցանկությունների և շահերի, իսկ «նման ոչ կարևոր քայլերը ծառայում են նրան, որպեսզի Սահմանադրության նախագիծն ավելի լավ լույսի ներքո ներկայացվի, և շեղում են հասարակության ուշադրությունն ավելի կարևոր խնդիրներից»:
Քաղաքական գործիչը համարում է, որ, չնայած այդ փորձերին, իրական խնդիրները, որոնք կան Սահմանադրության նախագծի շուրջ, չեն մոռացվելու, և իշխանությունների այդ ռազմավարությունը չի աշխատելու:
