Հայաստանում ազգային փոքրամասնությունները հազվադեպ են խոսում իրենց խնդիրների մասին
Շարֆադին. Բերնեբերան անցնող կրոնի մասին
Համլետ Սմոյանը՝ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի ազգությամբ եզդի, կրոնով՝ Շարֆադին ապրում է Երևանից ոչ հեռու գտնվող Արաքս գյուղում: Այստեղ բնակվող 450 ընտանիքներից 10-ը եզդիական են:
Ազգային պատկանելության մասին Համլետը երբեք չի մտածել: Եզդի է և վերջ. առաջադեմ, կրթված, ավանդապաշտ եզդի: Կրոնի մասին, սակայն, սկսել է մտածել պատանեկության տարիներին:
«Փոքր ժամանակ գիտեի, որ ունենք մեր կրոնը, սակայն դրա հետ կապված շատ հարցեր անպատասխան են եղել ինձ համար: Դպրոցում էի սովորում, երբ Հայաստանի բոլոր հանրակրթական դպրոցներում ներդրվեց «Հայ եկեղեցու պատմություն» առարկան: Սկզբում մեզ դասավանդում էր Էջմիածնից ուղարկված մասնագետ, հետո՝ դպրոցի պատմության ուսուցիչը: Դասաժամից առաջ պարտադիր աղոթք էր լինում: Այն ժամանակ կրոնիս մասին շատ բան չգիտեի: Կրոնի գիտակցումն էլ թույլ էր: Դասարանի մյուս երեխաների հետ ես էլ էի ոտքի կանգնում ու Տերունական աղոթք կարդում»,- պատմում է Համլետը:
Հայաստանում ապրում են 10 ազգային փոքրամասնություն: Եզդիական համայնքն ամենամեծն է. 2011 թվականին անցկացված մարդահամարի տվյալների համաձայն՝ Հայաստանում ապրում է 35․272 եզդի (ոչ պաշտոնական տվյալներով՝ 45-50 հազար):
Ազգային փոքրամասնությունները գրեթե երբեք չեն բարձրաձայնել իրենց նկատմամբ խտրականության մասին: Եզակի դեպքերից էր դպրոցներում աղոթքի պարտադրանքի մասին եզդիական համայնքի որոշ ներկայացուցիչների բողոքը: Նրանք առաջարկում էին «Հայ եկեղեցու պատմություն» առարկան կամընտրական դարձնել, որպեսզի այլադավան, ոչ քրիստոնյա երեխաների իրավունքները չխախտվեն:
Այս հարցով նրանք դիմել են պատկան մարմիններին, նաև Արմեն Աշոտյանին, որն այդ ժամանակ ԿԳ նախարարն էր: Եվ նա պատասխանել էր. «Ովքեր խոսում են «Հայ եկեղեցու պատմություն» առարկայի դեմ՝ արևմտյան գրանտակերներ են»:
«Այս հարցով նաև կաթողիկոսին ենք դիմել՝ հանդիպման ընթացքում: Նա ասաց, որ աղոթքի պարտադրանք Էջմիածնի կողմից չկա, դա կրթական ծրագրի մաս չէ, նման ցուցում չի տրվում նաև ուսուցիչների վերապատրաստման ժամանակ: Սակայն հետո մեր ձեռքում հայտնվեցին մի քանի դասավանդման պլաններ, որտեղ հստակ գրված էր, որ դասաժամը պետք է սկսել Տերունական աղոթքով»,- ասում է Համլետը:
Ըստ նրա՝ եզդիների նկատմամբ պետական խտրականություն, իհարկե, չկա: Խտրականություն չկա, կրոնի պահպանության հարցում աջակցություն՝ ևս:
«Կրոնի պահպանման և տարածման հարցում եզդիները լրջագույն խնդիր ունեն: Մենք չունենք Շարֆադինի մասին որևէ գրավոր աղբյուր, որևէ գրականություն: Կրոնի մասին տեղեկությունները փոխանցվում ենք բանավոր խոսքի միջոցով միայն՝ եզդիների շեխ և փիր կաստաների ներկայացուցիչների կողմից:
Բնականաբար, բանավոր տարածման պարագայում կրոնը և դրա հետ կապված սկզբունքները բազմաթիվ փոփոխությունների են ենթարկվում, երբեմն՝ նաև խեղաթյուրվում: Այս պարագայում շատ եզդիների մոտ հարցեր են առաջանում իրենց կրոնի մասին, որոնք մնում են անպատասխան, կամ՝ պատասխան ստանում այլ կրոնների կամ ուսմունքների մեջ»,- ասում է Համլետը:
Պետական մակարդակով եզդիների պատմության և լեզվի պահպանման համար մի բան է արվել՝ համապատասխան դասագիրք է ստեղծվել, որը դասավանդվում է Հայաստանի 25 միջնակարգ դպրոցներում, որտեղ կա եզդի աշակերտների անհրաժեշտ քանակ և դասավանդող մասնագետ:
Եզդիերեն հիմնականում դասավանդում են մարզային դպրոցներում, Երևանում՝ միայն երկու դպրոցում, մինչդեռ մայրաքաղաքում բնակվող եզդիների թիվն անցնում է 7 հազարից: Դասագրքերի որակը ցածր է, դասավանդող մասնագետների թիվը՝ քիչ, նրանց ստացած աշխատավարձը՝ չնչին:
Ազգային կրոնի մասին փոքրաթիվ գրականություն Համլետը «Սինջար եզդիների ազգային միավորման» անդամ ընկերների հետ բերել է Իրաքից՝ եզդիների հոգևոր կենտրոնից: Թարգմանում են իրենց միջոցներով և ուժերով՝ եզդի երեխաների համար բացված կիրակնօրյա դպրոցի աշակերտների համար: Դպրոցը ևս գոյատևում է միավորման միջոցներով:
«Խնդիրը միայն այն չէ, որ չկա պետական աջակցություն՝ կրոնական գրականության թարգմանության կամ հրատարակման մասով: Լրջագույն խնդիր է նաև այն, որ աշխարհի տարբեր երկրներում եզդիները խոսում են տարբեր լեզուներով, կրում են բացարձակապես տարբեր մշակութային ազդեցություններ:
Անգամ տարածաշրջանի կտրվածքով պատկերը շատ տարբեր է: Օրինակ, Վրաստանում կա եզդիական սրբավայր, որի հոգևոր առաջնորդը շատ լավ է իրականացնում իր առաքելությունը, և համայնքի մոտ կրոնի վերաբերյալ տեղեկացվածությունը բավականին բարձր է: Հայաստանում Ակնալիճ համայնքում ևս սրբավայր կա, որը սակայն հոգևոր և մշակութային առումով այդպես էլ կենտրոն չդարձավ եզդիների համար»,- ասում է Համլետը:
Կրոնի և ազգապահպանման հարցերով եզդիական համայնքում տարաձայնություններ կան: Ավագ սերնդի ներկայացուցիչները համարում են, որ ամեն բան լավ է, գերադասում են լռել ու ծածկել ամեն բացթողում: Համլետը հույս ունի, որ իր նմաններին կհաջողվի փոխել իրականությունը: Նա հավատում է, որ առաջադեմ և կրթված երիտասարդները կկարողանան ինտեգրվել հայ հասարակությանը՝ չկորցնելով ազգային և կրոնական ինքնագիտակցությունը.
«Եղբայրս այսօր ծառայում է Հայաստանի զինված ուժերում: Բանակում ևս ուտելուց առաջ ընդունված է աղոթել: Աղոթքի ժամանակ եղբայրս ևս ոտքի է կանգնում, թեև չի աղոթում և չի խաչակնքվում, որովհետև կիրթ մարդը պետք է հարգի ոչ միայն սեփական կրոնը կամ համոզմունքը, այլև՝ մյուսների»,- ասում է Համլետը:
Հուդայականություն. Աշխարհիկ համայնքի կրոնական խնդիրները
Հայաստանի հրեական համայնքը ընդամենը 127 անդամ ունի՝ պաշտոնական տվյալներով, ոչ պաշտոնական տվյալներով՝ շուրջ 1000:
Քիչ են, բայց, ինչպես վկայում է հրեական համայնքի ղեկավար Ռիմա Վարժապետյանը, իրենց գնահատված են զգում Հայաստանում: Երևանում նույնիսկ Սինագոգ ունեն, որի այցելուները, սակայն, ավելի քիչ են:
Հրեաները տոնում են Հանուկան՝ Լույսի և նվիրվածության տոնը
Ռիմա Վարժապետյանն ասում է, որ իրենք աշխարհիկ համայնքն են, խառնամուսնությունների թիվը հասնում է 100 %-ի, ինտեգրված են հայ հասարակությանը, այդ պատճառով էլ երբեք չեն բարձրաձայնել կրոնական խնդիրների մասին:
«Հայաստանում հակասեմականություն չկա: Ամեն ինչ անում ենք՝ մշակույթը, ազգային արժեքները պահելու համար, բայց կրոնի հետ կապված խնդիրներ, այնուամենայնիվ, կան: Հրեան նա է, ով պահպանում է Շաբաթը: Քանի՞ մարդ Հայաստանում կարող է իրեն դա թույլ տալ. Շաբաթ օրը մնալ տանը և ոչինչ չանել: Հայաստանում գերթե բոլոր հիմնարկներն աշխատում են շաբաթ օրերին, դրանցում աշխատող հրեաները՝ ևս:
Մեր զավակները ծառայում են բանակում: Մի՞թե նրանք կարող են ասել, որ չեն կատարի զինվորական հրահանգը կամ ծառայությունը շաբաթ օրերին: Բնականաբար՝ ոչ: Ուսումնական հաստատություններից շատերը ևս շաբաթ օրերին աշխատում են: Ի՞նչ անել, զրկել հրեա երեխային կրթությունի՞ց: Երբեմն մտածում եմ, որ Շաբաթ Հայաստանում պահպանում է միայն մեր Ռաբբին»,- ասում է տիկին Վարժապետյանը:
Նա խոստովանում է՝ երբեք այս հարցով չեն դիմել Հայաստանի իշխանություններին: Համոզված է՝ եթե դիմեին, գուցե հարցին լուծում տրվեր: Բայց փոքրաթիվ հրեական համայնքն աշխարհիկ է ու ըմբռնումով է մոտենում ստեղծված իրավիճակին:
Կրոնական խտրականության նոր դրսևորման Հայաստանում ապրող հրեաները կբախվեն արդեն այս տարի: ՀՀ Կենտրոնական բանկի կողմից հաստատված և արդեն այս տարվանից շրջանառության մեջ դրվող թղթադրամներից մեկի՝ 500-դրամանոցի վրա պատկերված է եկեղեցի և խաչ: Հրեաների համար այս թղթադրամը գործածելը մեղք է.
«Դա ազգային արժույթ է, դրամ, գործածական բոլորի համար: Գումարը հազարավոր մարդկանց ձեռքով է անցնում: Այն ամենակեղտոտ բանն է: Ես համարում եմ, որ թղթադրամի վրա խաչի պատկերումը նշանակում է անարգանք դրա նկատմամբ: Դու չգիտես, թե ով է իր ձեռքն առնելու խաչի այդ պատկերը, ազնի՞վ, թե անազնիվ մարդիկ, մաքո՞ւր, թե անմաքուր: Խաչը անցնելու է նաև այնպիսի մարդկանց ձեռքերով, ում կրոնն արգելում է ձեռք տալ, կրել խաչ: Հրեայի համար անընդունելի է ձեռքը վերցնել այս թղթադրամը»,- ասում է տիկին Վարժապետյանը:
Նոր ազգային արժույթի մասին հրեական համայնքը, հավանական է, կրկին չի բարձրաձայնի: Մտածում են, պետք է պարզապես խուսափել որքան հնարավոր է 500 դրամանոց թղթադրամների գործածությունից: Տիկին Վարժապետյանը միայն սրտնեղում է, որ դրա ստեղծման ընթացքում հաշվի չեն առնվել հրեաների իրավունքները:
