Հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորում․ հեռանկարներ և սպառնալիքներ
Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարել է հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման, հայ-թուրքական երկաթուղու և ավտոճանապարհների վերագործարկման հնարավորության մասին։ Նա նշէլ է, որ այս հարցում շահագրգռված են ինչպես Թուրքիան ու Հայաստանը, այնպես էլ Ռուսաստանն ու Արևմուտքը, ինչպես նաև Հայաստանի արևելյան գործընկերներ Հնդկաստանն ու Չինաստանը։
Ըստ Հայաստանի վարչապետի՝ խոսքը գնում է տարածաշրջանը խաչմերուկի վերածելու մասին, որը կկապի արևմուտքն ու արևելքը, հյուսիսն ու հարավը։ Այս հնարավորության մասին խոսելիս նա վկայակոչել է Էրդողանի հայտարարությունը։ Թուրքիայի նախագահը հաջողություն է մաղթել Փաշինյանի կառավարությանն ու հարաբերությունների զարգացման կոչ արել «կառուցողական մոտեցման», հարգանքի և տարածքային ամբողջականության փոխադարձ ճանաչման հիման վրա։
Ընդ որում, Հայաստանի ԱԳՆ-ն հավաստիացնում է, որ այս պահին Հայաստանի և Թուրքիայի հարաբերությունների կարգավորման շուրջ որևէ բանակցություն չի ընթանում։
Թուրքագետ Սուրեն Մանուկյանի կարծիքն այն մասին, թե ինչպես կարող են զարգանալ իրադարձությունները, կողմերի նպատակների և առաջնահերթությունների, Հայաստանի համար հնարավոր հեռանկարների և սպառնալիքների մասին։
Կողմերի առաջնահերթությունները
«Կուլիսների հետևում ինչ-որ բանակցություններ, այնուամենայնիվ, ընթանում են, և այս մասին են խոսում Հայաստանի և Թուրքիայի ղեկավարների համաժամանակյա հայտարարությունները։
Հարցի խնդրահարույց կողմն այն է, որ Հայաստանը հիմնականում խոսում է տնտեսական շահերի մասին, այն դեպքում, երբ մեզ համար այսօր շատ կարևոր է քաղաքական երկխոսությունը։ Իսկ Թուրքիան նախընտրում է բարձրացնել հարցի քաղաքական կողմը։
Սակայն կարծում եմ, որ Թուրքիան Հայաստանի հետ հարաբերություններում, չնայած քաղաքական հռետորաբանությանը, մեծապես հետաքրքրված է հենց տնտեսական ասպեկտով, որքան էլ որ տարօրինակ հնչի։
Հայաստանն առանձնապես հետաքրքիր չէ տնտեսական տեսանկյունից, սակայն կարևոր է որպես տարանցիկ գոտի, որի միջոցով Թուրքիան կարող է կապվել ոչ միայն Ադրբեջանի (որի հետ կապ ունի Իրանի տարածքով), այլև Կենտրոնական և Միջին Ասիայի երկրների հետ։
Թուրքիան չի թաքցնում իր հեռահար պլանները՝ դառնալ յուրօրինակ նավթագազային կարևոր հանգույց տարածաշրջանում։
Այդ երկրում ծրագրում են, որ բոլոր էներգետիկ ռեսուրսները Միջին Ասիայից Ադրբեջանի և Հայաստանի հարավով (Մեղրիի ճանապարհով) Թուրքիա կհասնեն, որտեղից էլ կարտահանվեն եվրոպական երկրներ։
Այս նախագիծը շահեկան է նաև Արևմուտքի համար, քանի որ այժմ այդ ռեսուրսների մի մասը Միջին Ասիայից արտահանվում է Ռուսաստանով»։
Ռուսաստանի շահերը
«Ռուսաստանի դեմ պատժամիջոցները չեն չեղարկվում, ընդհակառակը, ավելի են խստացվում, և ՌԴ-ն մեկուսացված է։ Այդ պատճառով էլ Ռուսաստանն ուզում է լուծել իր տնտեսական խնդիրները, այլընտրանքային ուղիներ է փնտրում, որ արտահանի իր ապրանքը, նախևառաջ, վառելիքը (նավթ և գազ)։
Հատելով Ադրբեջանն ու Հայաստանը՝ Ռուսաստանը կարող է Թուրքիայի միջոցով դուրս գալ դեպի արտաքին շուկաներ։ Այդպիսով, այն կշրջանցի Ուկրաինան ու Վրաստանը, որոնց հետ հարաբերությունները լարված են։
Այդ ճանապարհը շատ կարևոր է Ռուսաստանի համար, ինչի մասին բազմիցս խոսվել է պաշտոնական մակարդակում։ Ռուսաստանն այս կոմունիկացիաների բացման լոբինգ է անելու՝ մեծ ճնշում գործադրելով»։
Հայաստանի իշխանության մոտեցումը
«Փաշինյանն ու իր թիմը, հավանաբար, հասկանում են, որ նույնիսկ եթե վաղը բացվեն բոլոր ճանապարհները, որոնք Հայաստանից Ադրբեջան են տանում, երկրների միջև առևտուր, միևնույն է, չի սկսվելու։
Ոչ ոք Հայաստանից չի մեկնի Ադրբեջան՝ առևտուր անելու և հակառակը։ Դեռ շատ ժամանակ պետք է անցնի, որ այս երկու ժողովուրդները կարողանան շփման եզրեր գտնել և կարգավորել հարաբերությունները։
Սակայն Փաշինյանի թիմը սահմանների բացումն ու առևտուրը հայտարարում է բոլոր խնդիրների լուծում․ Հայաստանում միանգամից ամեն ինչ կկարգավորվի, տնտեսությունը կբարգավաճի։ Դա այնքան էլ այդպես չէ։ Կան երկրներ, որոնք ճանապարհների ոչ մի խնդիր չունեն, բայց առևտրային հարաբերություններ չունեն։ Քաղաքական կապերն ու երկու հասարակությունների միջև հարաբերությունները պարտադիր չէ, որ կապված լինեն բաց ճանապարհների հետ։
Սակայն Փաշինյանը մտադիր է բացել ճանապարհները, և այդ մանդատը նա ստացել է Հայաստանի բնակչությունից»։
Ճանապարհ Հայաստանի տարածքով՝ հայկական շահերի շրջանցմամբ
«Մեղրիի ճանապարհի մասին։ Այստեղ ամեն ինչ այդքան հարթ չէ։ Խնդիրներն, ըստ ամենայնի, կապված են ճանապարհի կարգավիճակի հետ։
Ադրբեջանը պնդում է էքստարածքային միջանցքի վրա, որտեղ չեն գործի ՀՀ օրենքները, որպեսզի կարողանա այդ ճանապարհով ցանկացած բեռներ տեղափոխել, իսկ Հայաստանը ոչ մի կերպ չվերահսկի գործընթացը։
Հայաստանը դեմ է դրան։ Պաշտոնական Երևանը բազմիցս հայտարարել է, որ Ռուսաստանի և Ադրբեջանի նախագահների հետ ստորագրած եռակողմ փաստաթղթում խոսքը գնում է ոչ թե կոնկրետ միջանցքի, այլ ճանապարհների բացման մասին, որոնք հայկական իշխանության վերահսկողության տակ են լինելու։ Հակառակ դեպքում Հայաստանը կկորցնի ինքնիշխանությունն իր տարածքի այդ հատվածում։
Ռուսաստանն էլ ինքն է ուզում վերահսկել ճանապարհը։ Հայաստանը մեծ ճնշման տակ է հայտնվել, որին ներկա պահին ի վիճակի չէ դիմադրել, հատկապես, երբ այդ ճնշումը ոչ միայն Ադրբեջանի և Թուրքիայի կողմից է, այլև դաշնակից Ռուսաստանի։
Հենց այդ պատճառով Հայաստանը փորձում է խաղի մեջ այլ մասնակիցների ներգրավել։ Հայտարարությունները, որոնք ժամանակ առ ժամանակ հնչում են Վաշինգտոնից, Փարիզից և այլ եվրոպական երկրներից, վկայում են այն մասին, որ Արևմուտքը համաձայն չէ տարածաշրջանում գործընթացների անմասնակից լինելուն։ Եվ քանի որ Հայաստանն այդ գործընթացներին դիմակայելու սեփական ռեսուրսներ չունի, ապա դրանք չեզոքացնելու է Արևմուտքը, որի աջակցության խոստումն այս հարցում, կարծում եմ, ստացել ենք»։
Մեղրիի ճանապարհի այլընտրանք՝ «Հյուսիս-Հարավ» մայրուղի
«Չինաստանն ու Հնդկաստանը շատ մեծ հույս ունեն, որ մենք մի օր կավարտենք «Հյուսիս-Հարավ» մայրուղու շինարարությունը, որը նրանց կարող է կապել Եվրոպայի հետ։ Նրանց ավելի շատ հետաքրքրում է «Հյուսիս-Հարավը», քան Մեղրիի ճանապարհը, որը պետք է անցնի Թուրքիայի տարածքով։
Չինաստանը նախընտրում է ճանապարհ, որը չի անցնում ՆԱՏՕ-ի երկրների տարածքով։ Չինաստանի ամենագլխավոր առևտրային մրցակիցն ԱՄՆ-ն է, այդ պատճառով էլ այս մեծ տնտեսական խաղում Չինաստանն այլընտրանքային ուղիներ է փնտրում, և այդ ուղիներից մեկը կարող էր անցել Հայաստանով։
Սակայն Չինաստանն ու Հնդկաստանն աստիճանաբար հիասթափվում են Հայաստանից՝ որպես մեծ նախագծեր իրագործելու ունակ երկիր․ մինչ օրս «Հյուսիս-Հարավ» մայրուղին կառուցված չէ։
Չինաստանը հույս ուներ, որ մենք այն կկառուցենք և կդառնանք «Մեկ գոտի – մեկ ուղի»՝ «Մետաքսի ճանապարհի» նմանությամբ նախագծի մի մասը։
Այդ ճանապարհի համար հատկացված գումարները պարզապես գողացվել են կամ ծախսվել բյուջեի ինչ-որ ճեղքվածքներ չեզոքացնելու վրա դեռ նախորդ իշխանության օրոք»։
«Հյուսիս-Հարավ» մայրուղու շնորհիվ՝ Հայաստանը կարող է դառնալ տարանցիկ երկիր։ Հյուսիսում այն Հայաստանը կմիացնի Վրաստանին և կապահովի ելքը դեպի Սև ծով և եվրոպական երկրներ, իսկ հարավում կկապի Իրանի հետ։ Մայրուղին սկսել են կառուցել 2012 թ-ին։ 2019 թ-ին ճանապարհը պլանավորվում էին շահագործման հանձնել, սակայն դեռևս կառուցված է ճանապարհի շուրջ 20 տոկոսը։ Եվրամիությունն այդ մայրուղու առավել բարդ հատվածների շինարարության համար 600 մլն եվրո ֆինանսական օգնություն կտրամադրի։
Թուրքական նախապայմանները
«Թուրքիան շարունակում է իր նախապայմաններն առաջադրել՝ ելնելով իր քաղաքական շահերից, և օգտվում է այն փաստից, որ Հայաստանը հիմա թույլ է և դաշնակիցներ չունի։
Թուրքիայի նախապայմանները երեքն են․
- Արցախի հակամարտության վերջնական լուծում,
- Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման ուղղությամբ ջանքերի նվազեցում,
- սահմանների ճանաչում՝ Կարսի պայմանագրի հիման վրա։
Չգիտեմ, թե որքանով մեր կառավարությունը կարող է նահանջել հարցերում, որոնք կապված են ազգային ինքնության հետ, որքանով է պատրաստ այդ տնտեսական շահերի համար զիջել իր քաղաքական հաղթաթղթերը։ Բայց, օրինակ, ցեղասպանության թեման, չնայած նրան, որ Հայաստանը դրան մեծ նշանակություն չի տալիս, արդեն վաղուց է դադարել միայն հայկական լինել, և միջազգային ճանաչման գործընթացի բանալին արդեն վաղուց Երևանում չէ։
Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչող շատ երկրներ դա անում են ոչ թե այն պատճառով, որ մենք լավ ենք աշխատում և ակտիվորեն ձգտում դրան, այլ սեփական շահերից ելնելով։
Ինչ վերաբերում է հայ-թուրքական սահմաններին, որոնք Թուրքան պահանջում է ճանաչել։ Պարադոքսալ է, բայց Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերից հետո մենք չունենք ոչ մի փաստաթուղթ, որն արձանագրում է երկու երկրների սահմանները։
«Բարեկամության և եղբայրության մասին» Մոսկվայի պայմանագիրը ստորագրվել է 1921 թ-ի մարտին, Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի ներկայացուցիչների և ՌՍՖՍՀ կառավարության միջև։ Այդ պայմանագրով արձանագրվել է Թուրքիայի հյուսիս-արևելյան սահմանը։ Այն ստորագրվել է առանց Հայկական, Վրացական և Ադրբեջանական ԽՍՀ-ների ներկայացուցիչների։ Այս երեք հանրապետությունների և Թուրքիայի միջև «բարեկամության մասին» Կարսի պայմանագիրը կնքվել է 1921 թ-ի հոկտեմբերին՝ ի կատարումն Մոսկվայի պայմանագրի։
Այն ժամանակ՝ 100 տարի առաջ, անկախ ինքնիշխան Հայաստան չկար, որը որոշումներ կկայացներ իր սահմանների մասին։ Առաջին դեպքում դա բոլշևիկյան Ռուսաստանն էր, որը ոչ մի կապ չուներ այդ տարածքների հետ, երկրորդ դեպքում՝ խամաճիկային կառավարությունը Երևանում։
Եվ մենք լավ ենք հասկանում, որ այս երկու փաստաթղթերը ոչ մի լուրջ միջազգային նշանակություն չունեն և չեն կարող կարգավորել անկախ Հայաստանի Հանրապետության և Թուրքիայի միջև սահմանների հարցը։
Այստեղ մտավախություն ունեմ, որ ընդունելով Թուրքիայի նախապայմանները, մենք կարող ենք այդ հարցն ընդմիշտ փակել։ Պետք է նշել, որ բոլոր նախապայմաններից ամենաշատը Թուրքիային հետաքրքրում է հենց այս կետը»։
Տնտեսական շահեր
«Տնտեսական շահերը Հայաստանի համար, անգամ եթե սահմանները բացվեն, ավելի քան կասկածելի են։ Եվ արդյո՞ք մենք հաշվարկ ունենք, թե ինչ է լինելու ճանապարհները բացելուց հետո։
Հայաստանը պետք է պատրաստ լինի, օրինակ, ողջ գյուղատնտեսական ոլորտի վերափոխմանը։
Կլինեն տնտեսության ճյուղեր, որոնք պարզապես կկանգնեն լուծարման առջև, քանի որ հարևան Թուրքիայից կներմուծվի նույնպիսի, բայց ավելի էժան ապրանք։
Բացի այդ, Հայաստանը 2021 թ-ի հունվարի 1-ից արգելք է սահմանել թուրքական ապրանքի ներկրման համար։ Ի՞նչ տրամաբանությամբ է նա պատրաստվում բացել սահմանները։
Հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման տակ մարդիկ հասկանում են միայն սահմանների բացումը՝ առանց հաշվի առնելու միգրացիան, մարդկանց տարբեր խմբերի հոսքը։ Ինչպե՞ս է Հայաստանը պատրաստվում սահմանափակել այդ հոսքերը։ Ի՞նչ ռեսուրսներ կան դրա համար։ Արդյո՞ք Հայաստանի անվտանգության համակարգն ունակ է դիմակայելու այդ սպառնալիքներին։
Այս բոլոր և այլ հարցեր պետք է պատասխան ստանան Թուրքիայի հետ սահմանների բացման մասին խոսակցությունը սկսելուց առաջ»։
