Ինչո՞ւ է ինքնասպանությունը դառնում միակ լուծումը․ իրավիճակը Հայաստանում
Ինքնասպանությունները Հայաստանում
Աշխարհում ամեն տարի շուրջ 900 հազար մարդ ինքնակամ վերջ է տալիս կյանքին։ Ըստ վիճակագրության, Հայաստանում վերջին տարիներին ինքնասպանությունների թվի աճ է նկատվում։ Վերջին շրջանում այդ թիվը տատանվել է տարեկան 50-ից 215-ի միջև։
Անձնական պատմություն, վիճակագրական տվյալների ամփոփում, նաև փորձագիտական կարծիք պատճառների, կանխման հնարավորության և այն մասին, թե ինչու է մահը ոմանց համար դառնում այս կամ այն իրավիճակը հաղթահարելու միակ հնարավոր տարբերակը։
- «Հիմա իմ մեջ ավելի շատ քնքշություն կա, քան երիտասարդ տարիներին»․ նրանք միասին են գրեթե կես դար
- Փոխնակ մայրություն. պահանջարկը կրկնապատկվել է, ծառայության գինը՝ աճել
«Հանուն սիրո»
Կարապետյանների տան փոքրիկ ննջասենյակում ամեն ինչ պատմում է երջանկության մասին։ Պատից կախված է նորապսակների մեծ լուսանկարը, անկողինը խնամքով ծածկված։ Հարդարման սեղանի վրա մինչև հիմա էլ շարված են Լիլիթի օծանելիքն ու փոքրիկ զարդատուփը, որի փոշին ամեն օր մաքրում է սկեսուրը։
Այս սենյակում ոչինչ չի փոխվել Արմենի ու Լիլիթի մահից հետո։ Պատմությունը, որ շեքսպիրյան ողբերգություն է հիշեցնում, Գեղարքունիքի մարզի Արծվանիստ գյուղում հիմա պատմում են շշուկով ու ցավով։
«Հանուն մեծ սիրո»․ այսպես են բացատրում 23–ամյա Լիլիթի ինքնասպանությունը հարազատները։ Լիլիթի ամուսինը՝ Արմենը, զոհվել էր 2022 թ․–ի սեպտեմբերին՝ ադրբեջանական լայնամասշտաբ հարձակման օրերին՝ Սոթքի զորամաս ուղևորվելիս։
Դեռ մեկ տարի էլ չկար, ինչ ամուսնացել էին։ Երազում էին երեխաների մասին։ Գյուղում Լիլիթի ու Արմենի սերը, նրանց հարաբերությունները օրինակ էին բոլորի համար։ Լիլիթն ուսուցչուհի էր, Արմենը՝ զինվորական։ Ուրախ, նպատակասլաց երիտասարդներ էին։
«Երկուսն էլ մեր գյուղի երեխա էին, կիրթ ընտանիքներից։ Լիլիթին դպրոցում բոլորն էին սիրում։ Արմենի մահից հետո, իհարկե, Լիլիթը շատ էր փոխվել։ Միշտ տխուր էր։ Արմենի թաղման օրը ինքնսպանության փորձ էր արել, դեղեր էր խմել, բայց այդ ժամանակ հաջողվեց փրկել։ Հետո հարազատներին ասել էր․ «Գնալու եմ, հասնեմ Արմենին»։ Ու ինքն իր որոշածն արեց, ցավոք»,– պատմում է հարևաններից մեկը։
Արմենի մահից հետո Լիլիթը շարունակում էր ապրել ամուսնու ծնողների հետ, բայց հաճախ էր հայրական տուն գնում։ 2022 թ․–ի նոյեմբերի 12–ին էլ նա գնացել էր ծնողներին այցելության։ Այդ օրը լուսաբացին ծնողները գտել էին Լիլիթի դին՝ լոգասենյակում կախված։
Պատերազմի մասնակիցները հաճախ դիմում են ինքնասպանության
Գլխավոր դատախազության կողմից իրականացված հետազոտության արդյունքում պարզվել է, որ վերջին ժամանակահատվածում արձանագրված մի շարք ինքնասպանության և ինքնասպանության փորձ կատարելու դեպքերն «ուղղակի առնչություն ունեն 2020 թ.-ին ԼՂ-ի դեմ սանձազերծված պատերազմի հետևանքով մարդկանց մոտ առաջացած հոգեբանական խնդիրների հետ»:
Եվ խոսքը ոչ միայն պատերազմի մասնակիցների մասին է, որոնք ունեցել են հետատրավմատիկ սթրեսին բնորոշ ախտանիշներ, անքնություն, հալյուցինացիաներ, ձեռք են բերել կախվածություն ալկոհոլից կամ այլ հոգեմետ պրեպարատներից։ Այս ցուցակում են նաև նրանց ընտանիքների անդամները՝ ամուսինները, զավակները, ծնողները։
Ոմանք ստիպված են եղել ամիսներ շարունակ իրենց հարազատների դիերը փնտրել դիահերձարաններում։ Եղել են դեպքեր, երբ մարդկանց սխալ տեղեկություն են հայտնել՝ զավակի զոհվելու մասին։ Ոմանք էլ չեն կարողացել համակերպվել կորստի հետ։
Քիչ չեն նաև ինքնասպանության դեպքերը բանակում․ միայն 2022 թ–ին գրանցվել է 6 դեպք։
Հաշվի առնելով այս ամենը, գլխավոր դատախազությունը դիմել է պաշտպանության և աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարություններին՝ առաջարկելով
- ստեղծված իրավիճակը քննարկել հոգեբանական խնդիրների լուծմամբ զբաղվող մասնագիտական շրջանակների հետ,
- առավել արդյունավետ և ընդգրկուն դարձնել պատերազմական գործողություններին անմիջական մասնակցություն ունեցած և նրանց ընտանիքների անդամներին տրամադրվող հոգեբանական և հոգեբուժական առաջնային օգնությունը,
- ընդլայնել հոգեկան առողջության պահպանմանն ուղղված ծառայությունների տրամադրումը:
Հոգեբույժ, Հերացու անվան պետական բժշկական համալսարանի հոգեբուժության ամբիոնի դասախոս Արամ Մամիկոնյանն ասում է․
«Պատերազմների հետ կապված հետաքրքիր առանձնահատկություն կա․ աշխարհի բոլոր երկրներում ընթացող պատերազմական գործողությունների ժամանակ ինքնասպանությունների թվի կտրուկ նվազում է նկատվում, քանի որ պատերազմի ընթացքում առաջանում է սոցիալական միասնության գաղափարը։
Այդ սոցիալական համագործակցության ֆենոմենը առաջացնում է ներդաշնակություն, մեկուսացված մարդիկ պակասում են, հասարակությունն առավել ընդգրկուն է դառնում, քանի որ բոլորը լծված են նույն խնդիրը հաղթահարելու գործին։ Բոլորովին այլ պատկեր ենք տեսնում պատերազմի ավարտից հետո, հատկապես այն երկրներում, որոնք պարտվել են։ Կորստի վիշտը շատ ուժեղ տրիգեր է դառնում ինքնասպանությունների թվի աճի համար։ Պատկերը գրեթե նույնն է նաև հեղափոխությունների ժամանակ»։
Տարիք, սեռ, պատճատռներ
Ըստ վիճակագրության, Հայաստանում ինքնասպանության հաճախ են դիմում գործազուրկ տղամարդիկ և թոշակառուները։ Ամենախոցելի խմբերն են համարվում
- դեռահասները,
- միջին տարիքի տղամարդիկ,
- տարեցները,
- փակ հաստատություններում, օրինակ՝ բանտերում գտնվողները,
- մշակութային փոքրամասնությունները՝ այդ թվում ԼԳԲՏ համայնքի ներկայացուցիչները։
Դեռահասության տարիքում ինքնասպանությունների հիմնական պատճառը էքզիստենցիալ կրիզիսն է, որը, որպես կանոն, չի կառավարվում ո՛չ մասնագետների կողմից, ո՛չ ընտանիքի կամ շրջապատի։ Այդպիսով՝ պատանիները միայնակ են մնում իրենց համար անհասկանալի գոյաբանական խնդիրների հետ։ Երկրորդ ամենատարածված պատճառը հոգեակտիվ միջոցների՝ թմրանյութերի գործածությունն է, որը վերջին տարիներին ահռելի ծավալների է հասել։
Տարեցների դեպքում ևս գործ ունենք տարիքային կրիզիսի հետ, երբ թոշակի անցնելով՝ մարդը կորցնում է իր համար հարմարավետ շփման միջավայրը, կանոնակարգված գրաֆիկը, ֆինանսապես անկախ լինելու, իրեն օգտակար զգալու հնարավորությունը։
Հայաստանում ինքնասպանությունների 70%-ը կատարում են տղամարդիկ։ Իսկ կանայք ավելի հաճախ են ինքնասպանության փորձեր կատարում:
Ինչո՞ւ են մարդիկ ինքնասպանության դիմում
«Հոգեբուժության մեջ ինքնասպանությունները դիտարկվում են որպես պաթոլոգիա։ Եվ կապ չունի՝ արդյոք ինքնասպանության կամ փորձի դիմած մարդը նախկինում ունեցե՞լ է ախտորոշված հոգեկան խնդիր, թե ոչ»,- ասում է հոգեբույժ Արամ Մամիկոնյանը։
Ամերիկայի հոգեբանների ասոցիացիան այս երևույթն արդեն իսկ ընդգրկել է հիվանդությունների դասակարգման մեջ՝ որպես վարքի սուիցիդալ խանգարում։
«Այս պաթոլոգիան ինքն իրեն ուղղված ագրեսիվ վարքն է, որի ժամանակ անձը հստակ նպատակ ունի՝ վերջ տալ իր կյանքին։ Այս դեպքում էական չէ՝ վերջանում է գործողությունը մահով, թե ոչ։ Նրան կարող են փրկել, կանխել դեպքը կամ գուցե մարդուն ուղղակի չհաջողվի իրականացնել իր գործողությունը։ Էական է դրա վերջնական նպատակը»,- բացատրում է հոգեբույժը։
Մամիկոնյանն ասում է՝ ինքնասպանությունների դեպքում հաճախ գործ ունենք կոմորբիդության հետ, երբ մեկ հիվանդությունը պայմանավորվում է մյուսի գոյությամբ կամ առավել խոցելի է դարձնում օրգանիզմը երկրորդ հիվանդության նկատմամբ։ Ինքնասպանությունների դեպքում ամենից հաճախ հանդիպող առաջնային հիվանդությունը դեպրեսիվ սպեկտրի խանգարումներն են։ Այսինքն՝ դեպրեսիա ունեցողների շրջանում ինքնասպանությունների թիվն անհամեմատ մեծ է։
«Իրականում պրոցեսը փուլային է։ Սկզբում մարդն ունենում է պասիվ սուիցիդալ մտքեր՝ անիմաստության զգացողություն, դատարկություն, մոտիվացիայի պակաս, ապրելու իմաստի կորուստ։ Երկրորդ փուլը ակտիվ սուիցիդալ մտքերն են, երբ ոչ միայն կա այդ զգացողությունը, ցանկությունը, այլև կազմվում է հստակ պլան՝ ինչպես և երբ պետք է անի, մեթոդի ընտրություն։
Երրորդ փուլը, որն ամենավտանգավորն է, կոչվում է թակարդման փուլ, երբ ինքնասպանությունը մարդու համար դառնում է միակ և լավագույն ելքը։ Թակարդը հենց այն է, որ մարդու համար այս փուլում մահը դառնում է լույսը թունելի վերջում»,- ասում է բժիշկը։
Փորձը կարող է կրկնվել
Արամ Մամիկոնյանի խոսքով՝ կա տարածված կարծրատիպ ինքնասպանությունների մասին, որը իրականությանը չի համապատասխանում։ Այն վերաբերում է չստացված կամ կանխված փորձերին, որից հետո, շատերի կարծիքով, անձը չի փորձի կրկին։ Մասնագետի խոսքով՝ իրականում ինքնասպանություն գործող անձանց թվում գերակշռում են նրանք, ովքեր մեկ կամ մի քանի անհաջող փորձ են ունեցել նախկինում․
«Մեզանում հաճախ ինքնավնասումը խառնում են սուիցիդալ վարքի հետ։ Երբեմն պացիենտները պատմում են, որ ուղղակի այդ պահին ցանկացել են արյուն տեսնել, հանգստանալ, կամ իրենց վնաս տալ՝ խաղաղվել, բայց իրենց վերջնական նպատակը մահը չի լինում։ Այս դեպքում, այո, նման փորձերից հետո սովորաբար երկրորդը չի լինում։
Բայց սուիցիդի դեպքում հավանականությունը, որ մարդը կկրկնի իր քայլը, շատ մեծ է։ Այդ պատճառով էլ ինքնասպանության փորձ արած մարդիկ ռիսկային գոտում են հայտնվում անմիջապես։ Շատ կարևոր է, որ այս մարդիկ իրենց բուժման գործընթացում ներգրավեն հոգեբանների և հոգեբույժների»։
Ըստ Մամիկոնյանի՝ ինքնասպանության հիմքում միշտ ընկած է բաժանման վիշտը։ Խոսքը ոչ միայն հարաբերությունների մասին է, այլև, օրինակ, աշխատանքի, իրեն բնորոշ միջավայրի կորուստը, հարազատների կողմից անտեսվածությունը, ընտանեկան հարաբերությունների, ջերմության պակասը։
Բժիշկն ասում է, այնուամենայնիվ, ինքնասպանությունները կանխել հնարավոր է։
Հենց այդ պատճառով Հայաստանում արդեն իսկ մշակվում է Սուիցիդների կանխարգելման ազգային պլան։ Դրանում ներառված կանխարգելման գործողությունները ցույց են տվել իրենց արդյունավետությունը աշխարհի մի շարք երկրներում։ Կանխարգելման մի շարք ծրագրեր սկսվում են դպրոցից, խոցելի երեխաների հետ հոգեբանական աշխատանքից։
Հետևեք մեզ — Facebook | Youtube | Telegram
Ինքնասպանությունները Հայաստանում
