Եվրամիության երկրորդ փորձը՝ մերձեցնելու Հայաստանի և Ադրբեջանի դիրքորոշումները
Ապրիլի 6-ին Բրյուսելում տեղի կունենա Եվրոպական խորհրդի նախագահ Շառլ Միշելի, Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի և Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի եռակողմ հանդիպումը։ Վերջին վեց ամսվա ընթացքում սա այս ձևաչափով երկրորդ հանդիպումն է։
Ի՞նչ են ակնկալում Երևանն ու Բաքուն այս բանակցություններից։ Երկու կողմերի փորձագետների մեկնաբանությունները:
- «Եռիշխանություն» Արցախի արևելքո՞ւմ։ Երեք չհամընկնող հաղորդագրություն նույն փաստի մասին
- «Անհրաժեշտ է հետաքննել ռուս խաղաղապահների գործողությունները»․ Փաշինյանը դիմել է Պուտինին
- «Ադրբեջանն ապացուցում է՝ ինքն է հեղինակել Արցախի գազատարի պայթյունը»․ ՀՀ վարչապետ
Մեկնաբանություններ Բաքվից
«Որևէ կոնկրետ բան վաղվա հանդիպումից չեմ սպասում»
Ռամիզ Մամեդով, քաղաքական մեկնաբան․
«Սա Ալիևի և Փաշինյանի չորրորդ հանդիպումն է եռակողմ ձևաչափով՝ 2020 թվականի աշնանը տեղի ունեցած 44-օրյա պատերազմից հետո։ Եթե այստեղ ավելացնենք Մակրոնի մասնակցությամբ հանդիպումը, որը տեղի ունեցավ Բրյուսելում Շառլ Միշելի հետ եռակողմ հանդիպումից անմիջապես հետո, ապա` հինգերորդը։
Բայց տարօրինակն այն է, որ այս հանդիպումներից մենք դեռ որևէ օգուտ չենք տեսնում։
2021 թ․-ի հունվարին Մոսկվայում պայմանավորվածություն է ձեռք բերվել հաղորդակցությունները բացելու մասին։ Դրանք դեռևս բաց չեն, թեև այդ հանդիպումից անցել է 15 ամիս։ Ավելին, այս ընթացքում Ադրբեջանը հասցրել է Իրանի հետ պայմանավորվել դեպի Նախիջևան տանող տրանսպորտային միջանցքի շուրջ՝ շրջանցելով Զանգեզուրի տարբերակը։ Հայկական կողմից որոշակի խոսակցություն կա երկաթուղու կառուցման մասին, սակայն իմ տեղեկություններով, գործը ճանապարհի արժեքը հաշվարկելուց առաջ չի գնացել։
Անցյալ տարեվերջին Բրյուսելում, ապա Սոչիում հանդիպումների ժամանակ խոսվում էր Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև պետական սահմանի սահմանազատման մասին։ Այդ հանդիպումներից չորս-հինգ ամիս անց կարող ենք արձանագրել այս ուղղությամբ կոնկրետ աշխատանքի բացակայությունը։
Այսինքն՝ այս հանդիպումները դեռ չեն անցնում տխրահռչակ «հանդիպում հանուն հանդիպման» բանաձևից այն կողմ։ Սեղանին չկան կոնկրետ առաջարկներ, որոնք կունենային երկու կողմերի աջակցությունը և հետագայում կիրականացվեին։
Թեպետ վերջին գրեթե 30 տարիների ընթացքում երկու երկրների ժողովուրդներն ավելի քան ընտելացել են տարբեր մակարդակներում ապարդյուն բանակցություններին։ Փաստորեն, ամեն ինչ որոշվեց կամ գրեթե որոշվեց մարտի դաշտում։
Անկեղծ ասած, վաղվա հանդիպումից որևէ կոնկրետ բան չեմ սպասում։ Պետք է լինել չափազանց լավատես այլ կերպ մտածելու համար։
Իհարկե, յուրաքանչյուր նման հանդիպումից հետո մի շարք փորձագետների մոտ մտքեր են առաջանում կողմերի միջև չբարձրաձայնվող պայմանավորվածությունների մասին։ Բայց նորից պիտի ասեմ՝ եթե իսկապես ոչինչ տեղի չի ունենում, նման կուլիսային պայմանավորվածությունների առկայությանն էլ առանձնապես չեմ հավատում»։
«Առաջին հանդիպման շարունակությունը»
Աղշին Քերիմով, քաղաքական մեկնաբան․
«Վաղվա հանդիպումը կարելի է գնահատել որպես նախորդ տարվա դեկտեմբերին նույն քաղաքում Փաշինյանի հետ Ալիևի բանակցությունների շարունակություն։
Այս հանդիպմանը առաջին պլան են մղվելու մարդասիրական թեմաները, այդ թվում՝ Ղարաբաղյան առաջին պատերազմի տարիներին անհայտ կորած ադրբեջանցիների վերադարձը։ Դրա հետ մեկտեղ, սեղանին կլինեն ԵՄ-ի առաջարկները Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև սահմանազատման վերաբերյալ։
Մարտի 31-ին ԵԱՀԿ գործող նախագահ, Լեհաստանի արտգործնախարար Զբիգնև Ռաուի հետ հանդիպման ժամանակ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը նշել է, որ ադրբեջանական կողմը որոշակի ուղերձներ է ստանում հայ պաշտոնյաներից։ «Իմ ստացած տեղեկություններից մեկի համաձայն՝ այդ ուղերձներից մեկն այն է, որ իրենք խելամիտ են համարում մեր առաջարկները։ Սա շատ լավ նորություն է, և ես հույս ունեմ, որ այդ հարցը կհստակեցվի Բրյուսելում կայանալիք հանդիպմանը»,- ասել է Ալիևը։
Սա հուշում է, որ Բրյուսելում քննարկումներ կանցկացվեն Ադրբեջանի կողմից Հայաստանին առաջարկած հինգ հիմնարար սկզբունքների շուրջ։ Կուսումնասիրվի նաև այդ առաջարկների հիման վրա խաղաղության պայմանագրի նախապատրաստման հնարավորությունը, ինչպես նաև Եվրամիության կողմից նման փաստաթղթի հեռանկարների մեկնաբանությունը։
Եվրամիության ներկայիս դիրքորոշումը ձեռնտու է Ադրբեջանին, քանի որ ԵՄ-ն հետ է կանգնում մեծ հավակնություններից և ցանկանում է ամրապնդել Հարավային Կովկասը հիմնականում տնտեսական առաջնահերթությունների հիման վրա»։
«Ռուսաստանը հետ չի կանգնի Հարավային Կովկասից»
Էլխան Շահինօղլու, քաղաքագետ, «Ատլաս» վերլուծական կենտրոնի ղեկավար․
«Պետք է հնարավորության դեպքում Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև բանակցությունները հեռացնել Ռուսաստանի մենաշնորհից։ Այդ իսկ պատճառով երկու երկրների ղեկավարների հաջորդ հանդիպման կազմակերպումը Բրյուսելում օգտակար է երկու կողմերի համար։
ԵՄ-ն գործընկերային հարաբերություններ ունի ինչպես Ադրբեջանի, այնպես էլ Հայաստանի հետ։ Ի տարբերություն Մոսկվայի՝ Բրյուսելը Հարավային Կովկասը չի համարում իր հետնաբակը, չի կիրառում տարածաշրջանի երկրների վրա ճնշում գործադրելու քաղաքական ու ռազմական մեթոդներ։
Բացի այդ, Ուկրաինայում օկուպացիոն պատերազմի ֆոնին խստացվել են Ռուսաստանի դեմ պատժամիջոցները, Եվրոպային ավելի շատ է պետք ադրբեջանական գազը։ Եվ սա մեր ձեռքում է թե՛ տնտեսական, թե՛ Հայաստանի հետ բանակցությունների տեսանկյունից։ Իտալիայի արտաքին գործերի նախարարի՝ Բաքու կատարած վերջին այցի ընթացքում բանակցությունների հիմնական թեման եղել է նաև կասպյան գազի տեղափոխումը «Հին աշխարհ»։
Չնայած այս ամենին՝ Ռուսաստանը հետ չի կանգնի Հարավային Կովկասից։ Օրերս Պուտինը հեռախոսազրույց է ունեցել Ադրբեջանի նախագահի և Հայաստանի վարչապետի հետ։ Բրյուսելից հետո հաջորդ հանդիպումը, ամենայն հավանականությամբ, տեղի կունենա Ռուսաստանի տարածքում։
Կրեմլի սեփականատերը Ուկրաինայի դեմ պատերազմից առաջ առնվազն բանավոր խոսքում ԱՄՆ-ին և Եվրոպային անվանում էր «գործընկերներ», իսկ այժմ պատժամիջոցների պատճառով օգտագործում է «ոչ բարեկամ երկրներ» արտահայտությունը։ Մոսկվան կփորձի խոչընդոտել «ոչ բարեկամ» Բրյուսելի կողմից Հարավային Կովկասում խաղաղության առաքելության իրականացմանը։
Բոլոր դեպքերում պետք է բանակցություններ վարել այն երկրներում, որոնք իրականում շահագրգռված են մեր տարածաշրջանում խաղաղության հաստատմամբ։ Դա կարող է լինել և՛ Բրյուսելը, և՛ Թբիլիսին։ Ապագայում հնարավոր են նաև Ստամբուլում Թուրքիա-Հայաստան-Ադրբեջան ձևաչափով հանդիպումներ։ Դրա համար բավարար կլինի այն, որ Հայաստանը ճանաչի հարևան պետությունների տարածքային ամբողջականությունը»։
Մեկնաբանություններ Երևանից
ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանն անձամբ է հայտարարել, որ ապրիլի 6-ին Բրյուսելում նախատեսված հանդիպմանը հույս ունի Ադրբեջանի նախագահի հետ քննարկել և համաձայնեցնել «բոլոր հարցերը, որոնք կապված են խաղաղության պայմանագրի բանակցությունների մեկնարկի հետ»։
Հայաստանում քաղաքագետներն ակտիվորեն մեկնաբանում են առաջիկա այս հանդիպման հնարավոր օրակարգը։
«Խաղաղության պայմանագրի ստորագրումը չի լինի մոտ ապագայում»
Քաղաքագետ Բենիամին Պողոսյանն ընդգծում է, որ 1988 թվականից հետո Հայաստանն ու Ադրբեջանը առաջին անգամ համաձայնության են եկել որոշակի հարցերի շուրջ։ Նա խոսում է այն 5 կետերի մասին, որոնք Ադրբեջանը ներկայացրել է որպես խաղաղության պայմանագրի բանակցությունների հիմք։
Դրանցում, ընդգծում է քաղաքագետը, «կարմիր թելով անցնում է այն միտքը, որ երկու կողմերն էլ ճանաչում են միմյանց տարածքային ամբողջականությունը, միջազգայնորեն ամրագրված սահմանների անխախտելիությունը, ինչպես նաև պարտավորվում են չձեռնարկել որևէ գործողություն, որը կարող է վտանգել տարածքային ամբողջականությունը»։
Հայաստանի վարչապետն ու արտաքին գործերի նախարարն արդեն հայտարարել են, որ հայկական կողմի համար այս կետերում անընդունելի ոչինչ չկա, սակայն դրանք չեն արտացոլում հայ-ադրբեջանական հարաբերությունների ողջ օրակարգը։ Եվ, ըստ Բենիամին Պողոսյանի, ստացվում է, որ «գլխավոր հարցը, որի վերաբերյալ կողմերը հակադիր դիրքորոշումներ ունեն, ԼՂ կարգավիճակի հարցն է»։
Ինչ վերաբերում է բրյուսելյան բանակցություններին, ապա քաղաքագետը կարծում է, որ ապրիլի 6-ին որևէ համաձայնագիր չի ստորագրվի.
«Հասկանալի է, որ հայտարարություն կստորագրվի, հնարավոր է միայն Շառլ Միշելի անունից, ինչպես եղավ 2021 թվականի դեկտեմբերի 14-ին։ Չեմ բացառում, որ կարող է լինել եռակողմ հայտարարություն, որտեղ ևս մեկ անգամ կհաստատվի, որ կողմերը պատրաստ են սկսել խաղաղ բանակցություններ կամ բանակցություններ խաղաղության պայմանագրի շուրջ։ Չեմ բացառում նաև, որ կուրվագծվեն այն սկզբունքները, որոնց շուրջ կողմերն արդեն համաձայնության են եկել։ Իսկ այս սկզբունքները կան։
Կան հինգ սկզբունքներ, որոնց հետ Ադրբեջանն ակնհայտորեն համաձայն է, քանի որ դրանք ինքն է առաջարկել։ Հայաստանը ևս համաձայն է. այս մասին հայտարարել են վարչապետը, արտաքին գործերի նախարարը, Անվտանգության խորհրդի քարտուղարը»։
Փորձագետը կարծում է, որ Հայաստանն այժմ հազիվ թե պատրաստ է խաղաղության համաձայնագիր ստորագրել, հատկապես, որ դրա տեքստը դեռ չկա․
«Կա 5 սկզբունք, որոնց շուրջ կա համաձայնություն, և կա Հայաստանի կողմից առաջարկվող լրացուցիչ սկզբունք կամ սկզբունքներ, որոնց շուրջ կարծես թե համաձայնություն չկա։ Հետևաբար, պնդել, որ մենք շատ մոտ ենք խաղաղության պայմանագրի ստորագրմանը, որն այնուհետ ենթադրում է քննարկում Սահմանադրական դատարանում, վավերացում խորհրդարանում և այլն, ես չեմ կարծում, որ մենք շատ մոտ ենք դրան, որ խնդիրը կլուծվի առաջիկա ամիսներին, օրինակ՝ մինչև աշուն կունենանք կնքված պայմանագիր»։
«Առաջընթացի համար երկու կողմերն էլ պետք է հետքայլ անեն իրենց դիրքերից»
Քաղաքագետ Տիգրան Գրիգորյանը կարծում է, որ Հայաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարների այս հանդիպման ընթացքում հիմնական շեշտը դրվելու է տարածաշրջանային կոմունիկացիաների ապաշրջափակման գործընթացի վրա․
«Մենք գիտենք, որ վերջին ամիսներին ԵՄ-ն ակտիվորեն ներգրավված է գործընթացում և միջնորդական գործունեություն է ծավալում հայ-ադրբեջանական հարաբերությունների՝ ոչ քաղաքական հարցերի վերաբերյալ։ Մենք նաև գիտենք, որ 2021 թ․-ի դեկտեմբերին Միշելի միջնորդությամբ Բրյուսելում կայացած նախորդ հանդիպմանը, կարծես թե որոշակի համաձայնություն է եղել երկաթուղու վերաբացման սկզբունքների շուրջ։ Համենայն դեպս, նման շեշտադրումներ կային Շառլ Միշելի հայտարարության մեջ։
Սակայն պարզ է, որ սահմանին վերջին սրացումը, ինչպես նաև խաղաղության պայմանագրի թեման կողմերի ուշադրությունից չեն կարող վրիպել։
Ադրբեջանն այս պահին պատրաստ չէ քննարկել ԼՂ-ի որեւէ կարգավիճակ՝ նույնիսկ Ադրբեջանի կազմում։ Նրանց առավելագույնն այս պահին ինչ-որ մշակութային ինքնավարության մասին խոսակցություններն են, ինչը լուրջ չէ։ Մշակութային ինքնավարության հարցի քննարկման պարագայում դուրս են մնում թե՛ Արցախի բնակչության անվտանգության, թե՛ քաղաքական այլ հարցեր։
Իսկ մենք տեսնում ենք, որ Հայաստանի իշխանությունների վերջին հայտարարություններում շեշտը դրված է անվտանգության խնդրի վրա։ Կառավարության նիստում վարչապետի վերջին ելույթի ժամանակ կարմիր թելով անցնում էր էթնիկ զտումների թեման։
Որպեսզի այս գործընթացում առաջընթաց գրանցվի, կողմերից մեկը պետք է «հետքայլ անի իր դիրքերից»։ Այսինքն՝ Հայաստանի դեպքում պետք է փակվի ԼՂ-ի և ԼՂ հիմնախնդրի հարցը։ Որովհետև, ինչպես տեսանք, ադրբեջանական առաջարկների փաթեթում ուղղակի հիշատակում չկա ոչ ԼՂ-ի, ոչ էլ Ղարաբաղյան հակամարտության մասին, և տարածվում է հետպատերազմյան հռետորաբանությունը, թե հակամարտությունն ավարտված է։
Սակայն Հայաստանի դեպքում չի կարող լինել խաղաղության պայմանագիր, որն առնվազն անվտանգային հարցերը չլուծի։
Ադրբեջանի դեպքում, եթե սկսվեն ավելի առարկայական բանակցություններ Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի շուրջ նույնիսկ Ադրբեջանի կազմում, ապա դա կլինի նրանց հետպատերազմյան դիրքորոշման փոփոխություն, ինչն այս պարագայում քիչ հավանական եմ համարում։
Ադրբեջանը խոսում է ուժի դիրքերից և կփորձի ստիպել Հայաստանին ընդունել իր մոտեցումները»։
