Vaşinqtonda planlaşdırıldığı deyilən Əliyev-Paşinyan görüşündən gözləntilər
Vaşinqton görüşünün nəticələri ilə bağlı ehtimallar
On illərdir davam edən Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin həlli istiqamətində növbəti addım kimi, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyanın yaxın günlərdə Vaşinqtonda görüşəcəyi gözlənilir.
Beynəlxalq mediada yayılan məlumatlara görə, Vaşinqton görüşündə tərəflər sülhə olan niyyətlərini bəyan edən bir sənəd, yəni tam sülh sazişi deyil, “niyyət məktubu” imzalamağı planlaşdırır. ABŞ paytaxtında baş tutacaq bu mümkün zirvə toplantısının ABŞ prezidenti Donald Trampın vasitəçiliyi ilə reallaşa biləcəyi bildirilib; Trampın Əliyev və Paşinyanı Ağ Evdə qəbul edəcəyi barədə bir neçə mənbə məlumat verib.
Rəsmi dairələr hələlik bu xəbəri nə təsdiq, nə də təkzib edir, lakin belə bir yüksək səviyyəli görüşün Vaşinqtonda keçirilməsi regionda diplomatik fəallığın Qərb istiqamətində artdığını göstərir.
Bu görüş ideyası regionda diplomatik proseslərin yeni fazaya keçməsinin nəticəsidir. 2020-ci ildəki müharibədən sonra sülh anlaşması üçün paralel danışıqlar formatları formalaşmışdı: bir tərəfdən Rusiya üçtərəfli görüşlərə ev sahibliyi edir, digər yandan Avropa İttifaqı (xüsusən Avropa Şurası Prezidenti Şarl Mişelin vasitəçiliyi ilə) Brüsseldə zirvə görüşləri təşkil edirdi.
Eyni zamanda, ABŞ də vasitəçilik təşəbbüslərini gücləndirmişdi. Məsələn, 2023-cü ilin mayında ABŞ dövlət katibi Antoni Blinken Vaşinqtonda hər iki ölkənin xarici işlər nazirlərini bir araya gətirərək bir neçə günlük intensiv danışıqlar aparmışdı.
Lakin bu cəhdlərin fonunda Rusiya açıq şəkildə narazılığını ifadə edirdi. Moskva Vaşinqtonda keçirilən görüşlərə “mənfi baxdığını” bildirmiş, bu rəqabət regionda vasitəçilik uğrunda mübarizəni gücləndirmişdi. Bununla belə, son bir neçə ildə Moskvanın Cənubi Qafqazdakı təsiri nəzərəçarpacaq dərəcədə zəifləyib; Ukraynaya qarşı müharibəyə girişməsi və həm Yerevan, həm də Bakı ilə münasibətlərinin pisləşməsi Rusiya sülhməramlılarının və diplomatik mexanizmlərinin etibarlılığını azaltdı.
Xüsusən 2022-ci ilin sonundan etibarən Rusiya sülhməramlıları Qarabağdakı Laçın dəhlizinin açıq qalmasını təmin edə bilmədi, regiondakı erməni əhali aylarla ərzaq və dərman qıtlığı ilə üzləşdi, bu da Moskvanın təhlükəsizlik qarantı kimi nüfuzuna xələl gətirdi.
Belə bir geosiyasi şəraitdə Tramp administrasiyası sülh prosesində daha fəal rol oynamağa başlayıb. 2025-ci ilin iyul ayında Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinidəki Əliyev və Paşinyanın gözlənilmədən görüşməsi və aylar sürən diplomatik durğunluğu bitirməsi də bunun göstəricisi idi. Həmin görüşdən sonra liderlər yekun sülh sazişinə sadiq olduqlarını bir daha bəyan etdilər.
Bildirilir ki, Vaşinqtonda planlaşdırılan görüş də məhz bu davamlı dialoqun bir hissəsidir və onun keçirilməsi Moskvanın Cənubi Qafqazdakı ənənəvi nüfuzuna ciddi zərbə sayıla bilər. Başqa sözlə, Qərbin vasitəçiliyi ilə gerçəkləşən bir sülh razılaşması regionda vasitəçilik təşəbbüslərinin Rusiya mərkəzindən Qərb mərkəzinə keçdiyini təsdiqləyəcək.
Mümkün gündəm: “Niyyət məktubu” və gözlənilən nəticələr
Vaşinqton görüşünün gündəliyinin əsasını Ermənistan ilə Azərbaycan arasında hərtərəfli sülh sazişinin əsas elementləri təşkil edəcək. Məlumatlara görə, tərəflər hazırda yekun sülh müqaviləsinin tam mətni üzərində razılığa gəlməsələr də, görüş zamanı “sülh niyyəti məktubu” formatında bir memorandum imzalamağı planlaşdırırlar.
Bu, tərəflərin sülhə sadiqliyini rəsmən bəyan edən bir sənəd olacaq və tamhüquqlu sülh sazişinin imzalanması yolunda mühüm rəmzi addım sayılır. Belə bir sənədin imzalanması ABŞ diplomatiyası üçün də nailiyyət hesab edilə bilər. Beynəlxalq müşahidəçilər Tramp administrasiyasının Cənubi Qafqazda belə bir portret uğruna çalışdığını və bunu geopolitik nüfuz məsələsi kimi gördüyünü qeyd edirlər.
Görüşün mümkün gündəliyinə gəlincə, əsas müzakirə mövzuları artıq bəllidir. Əvvəla, dövlətlərin bir-birinin ərazi bütövlüyünü tanıması prinsipinin qarşılıqlı təsdiqi gözlənilir. Hətta 2025-ci ilin mart ayında Ermənistan və Azərbaycan nümayəndələri sülh sazişi mətninin böyük hissəsini, o cümlədən ərazi bütövlüyünün qarşılıqlı tanınmasını razılaşdırdıqlarını bildirmişdilər. Lakin sonrakı mərhələdə ortaya çıxan bir sıra çətinliklər sənədin imzalanmasını ləngitdi.
Bu çətinliklər arasında Ermənistan Konstitusiyasına dəyişiklik edilməsi tələbi və Naxçıvanla “Zəngəzur dəhlizi” adlandırılan nəqliyyat yolu ilə bağlı fikir ayrılıqları xüsusi yer tutur. Belə ki, rəsmi Bakı Ermənistan Konstitusiyasının Qarabağa dair iddialardan (Konstitusiyanın preambulasında keçmiş “Dağlıq Qarabağ”a istinad) təmizlənməsini tələb edir.
Paşinyan hökuməti artıq bu dəyişikliyi həyata keçirmək niyyətində olduğunu açıqlayıb. Baş nazir 2027-ci ilə referendum təyin edərək Konstitusiyanı dəyişib Qarabağla bağlı bəndi çıxarmağı planlaşdırdığını bəyan edib; o, ictimai narazılıqlara baxmayaraq, 2026-cı il parlament seçkilərinədək yeni Konstitusiya mətni hazırlamağa sadiq olduğunu vurğulayıb.
Digər kritik məsələ Azərbaycanın əsas hissəsi ilə eksklavı Naxçıvan arasında əlaqə quracaq yolun statusudur. Bakı illərdir ki, İranla sərhəd boyunca, Ermənistanın cənubundan keçməklə Naxçıvana birbaşa quru dəhliz əldə etməyə çalışır. Azərbaycan tərəfi bu yolu “Zəngəzur dəhlizi” adlandırır və onun maneəsiz işləməsini, yəni faktiki olaraq Azərbaycanın suveren nəzarəti altında olmasını istəyir.
Ermənistan isə “dəhliz” terminini rədd edir və bunu öz ərazisi üzərində suverenliyinə təhdid kimi görür. Rəsmi İrəvan tranzit kommunikasiyaların açılmasına açıq olduğunu desə də, hər hansı xüsusi statuslu dəhlizin verilməsini qətiyyətlə istisna edir.
Bu fikir ayrılığı Vaşinqton görüşündə də əsas müzakirə mövzularından biri olacaq. Hətta tərəflərin güzəştə gəlməsi üçün müxtəlif təkliflər də ortaya atılıb. Məsələn, ABŞ tərəfi etimadın təmin olunması məqsədilə marşrutun 99 illiyinə üçüncü tərəf beynəlxalq bir şirkət tərəfindən icarəyə götürülərək idarə olunmasını təklif etmişdi. Lakin Ermənistan öz ərazisini hər hansı xarici quruma icarəyə verməyəcəyini açıqlayaraq bu təklifi rədd etdi.
Görüş gündəmində bu problemə dair digər alternativ həll modellərinin, məsələn, marşrutun hər iki ölkənin razılaşacağı beynəlxalq konsorsium tərəfindən idarə edilməsi kimi formulların müzakirəsi istisna edilmir. Bu cür kompromis yoluna gedilərsə, mübahisəli konstitusiya dəyişikliyi kimi siyasi həssas mövzuları bir qədər sonraya saxlamaq mümkün ola bilər.
Vaşinqton görüşünün yekununda rəsmi sülh sazişinin imzalanması gözlənilmir. Lakin diplomatik mənbələr əsas prinsiplər üzrə ilkin razılaşmanın rəsmən sənədləşdirilməsi ehtimalının yüksək olduğunu bildirirlər. Əliyev Əbu-Dabidəki son görüşdən sonra qeyd etmişdi ki, bir neçə ay ərzində sülh müqaviləsinin mətnini və ya heç olmasa onun əsas prinsiplərini razılaşdırıb paraflamaq mümkün ola bilər.
“Əsas prinsiplər üzərində anlaşmaya varılıb paraflanması, sonra isə tam mətn üzərində iş aparılması bir yol ola bilər”, – deyə Əliyev bildirmişdi. Məhz Vaşinqtonda imzalanması ehtimal olunan “niyyət məktubu”nun da bu cür paraflanmış çərçivə razılaşması formatında olacağı gözlənilir.
Bu sənəd, böyük ehtimalla, ölkələrin biri-birinə qarşı ərazi iddialarından imtina etdiyini, sərhədlərin qarşılıqlı tanınmasına və kommunikasiya xətlərinin açılmasına sadiqliyini bəyan edəcək. Həmçinin, ola bilsin, görüşün sonunda sülh müqaviləsinin tam mətni üzərində işləri tamamlayıb imzalamaq üçün konkret bir vaxt cədvəli və növbəti addımlar barədə razılıq əldə olunsun.
Beləliklə, Vaşinqton görüşü baş tutarsa, onun başlıca nəticəsi sülh prosesinin dönüşü olmayan mərhələyə keçdiyini göstərən siyasi deklarasiya olacaq.
Qarabağ münaqişəsinin başlanğıcına qısa tarixi baxış
Mövcud sülh təşəbbüsünün əhəmiyyətini dərk etmək üçün Qarabağ münaqişəsinin tarixi köklərinə qısaca nəzər salmaq yerinə düşər. Qarabağ münaqişəsi mahiyyət etibarilə Sovet İttifaqının son dövründə alovlanmış etnik və ərazi münaqişəsidir. 1923-cü ildə Sovet hakimiyyəti Azərbaycanın tərkibində Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti (DQMV) yaratdı. Bu, əhalisinin 95%-i etnik ermənilərdən ibarət olan bir anklav idi.
Muxtar vilayətin yaradılması zamanla bölgədə etnik ermənilər və azərbaycanlılar arasında status barədə narazılıqları dondurmuş olsa da, Sovet İttifaqının zəiflədiyi 1980-ci illərin sonunda bu narazılıqlar üzə çıxdı. 1988-ci ilin fevralında DQMV Sovet Azərbaycanından ayrılaraq Ermənistan SSR-ə birləşmək istədiyini bəyan etdi. Bu qərar Azərbaycan SSR rəhbərliyi və Moskva tərəfindən rədd edildi və etnik zəmində ilk toqquşmalar baş verdi.
Sovet İttifaqının dağılması prosesində, 1991-ci ildə həm Azərbaycan, həm də Ermənistan müstəqilliyini əldə edərkən Dağlıq Qarabağın erməni separatçı liderliyi bölgənin müstəqilliyini elan etdi. Nəticədə 1991-1994-cü illəri əhatə edən birinci Qarabağ müharibəsi başladı.
Birinci müharibə hər iki tərəf üçün fəlakətli nəticələrə gətirib çıxardı. 1988-1994-cü illər aralığında davam edən silahlı qarşıdurmalarda təxminən 30 min insan həlak oldu, yüz minlərlə insan doğma yurd-yuvasını tərk edərək qaçqın və məcburi köçkün vəziyyətinə düşdü.
Müharibənin ilk illərində üstünlük Azərbaycan tərəfində olsa da, 1993-cü ilə gəlinəndə vəziyyət dəyişdi. Ermənistan qüvvələri təkcə keçmiş DQMV ərazisini deyil, həm də onun ətrafındakı yeddi Azərbaycan rayonunu nəzarətə götürərək Azərbaycanın beynəlxalq səviyyədə tanınmış ərazisinin 20%-ni işğal etdi. Nəticədə həmin ərazilərdə yaşayan yüz minlərlə azərbaycanlı öz evindən didərgin düşdü.
1994-cü ilin mayında Rusiya Federasiyasının vasitəçiliyi ilə Bişkekdə atəşkəs sazişi imzalandı və münaqişə dondurulmuş vəziyyətə keçdi. Bu atəşkəs nəticəsində Dağlıq Qarabağ faktiki olaraq ermənilərin nəzarətində de-fakto müstəqil qurum kimi qaldı və Stepanakert (Xankəndi) şəhərində formalaşan tanınmamış “Dağlıq Qarabağ Respublikası” Ermənistanın siyasi, iqtisadi və hərbi dəstəyi ilə mövcudluğunu davam etdirdi.
Eyni zamanda, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün pozulması və məcburi köçkünlərin vəziyyəti problemi həll olunmamış qalırdı. Beləliklə, 1994-cü ildən 2020-ci ilə qədər durum nisbi atəşkəslə xarakterizə olunsa da, münaqişənin təməl səbəbləri aradan qalxmamışdı.
Son illərin əsas prosesləri
2020-ci il: İkinci Qarabağ müharibəsi və nəticələri
Uzun sürən danışıqlara baxmayaraq münaqişənin sülh yolu ilə həlli 2010-cu illərdə əldə olunmadı və 2020-ci ildə vəziyyət yenidən müharibəyə çevrildi. 2020-ci ilin 27 sentyabr – 10 noyabr tarixləri arasında cəmi altı həftə davam edən İkinci Qarabağ müharibəsi (44 günlük müharibə) regional güc balansını dəyişdirdi. Bu hərbi qarşıdurmada Azərbaycan ordusu mühüm uğurlar qazanaraq 1990-cı illərdə itirdiyi ərazilərin böyük qismini geri aldı.
Döyüşlər xüsusilə intensiv artilleriya zərbələri, pilotsuz uçuş aparatlarının istifadəsi və yeni hərbi taktikalarla müşayiət olundu. Altı həftə ərzində mindən artıq hərbi və mülki şəxs həlak oldu, ümumilikdə tərəflər üzrə 7 mindən çox hərbçi və mülki sakin həyatını itirdi.
Beynəlxalq ictimaiyyət, o cümlədən Rusiya, ABŞ və Fransa münaqişəni dayandırmaq üçün bir neçə dəfə cəhd etsələr də, həm Bakı, həm də İrəvan ilkin mərhələdə hərbi həlldə israr edirdi.
Nəhayət, 2020-ci il noyabrın 9-da Rusiya Prezidenti Vladimir Putinin vasitəçiliyi ilə üçtərəfli Atəşkəs Bəyannaməsi imzalandı. Bu razılaşmaya əsasən, Ermənistan işğal altında saxladığı Ağdam, Kəlbəcər və Laçın rayonlarını Azərbaycana geri verməyə razılaşdı; eyni zamanda, Dağlıq Qarabağ daxilində hələ də erməni qüvvələrinin qaldığı ərazidə Rusiya sülhməramlı kontingenti yerləşdirildi.
Azərbaycan 1990-cı illərin əvvəllərində itirdiyi torpaqların böyük hissəsini bərpa etmiş oldu, nəticədə Ermənistan yalnız keçmiş DQMV-nin bir hissəsinə, Xankəndi (Stepanakert) və ətraf bölgələrə nəzarəti saxlaya bildi. Razılaşmanın vacib elementlərindən biri Laçın dəhlizinin açılması idi. Bu, Qarabağdakı erməni icmasını Ermənistanla birləşdirən bir yol idi və onun təhlükəsizliyinə Rusiya sülhməramlıları nəzarət edəcəkdi.
Paralel olaraq, razılaşmada Azərbaycanın qərb regionları ilə Naxçıvan arasında kommunikasiya xətlərinin açılması maddəsi də yer almışdı, bu isə sonradan “Zəngəzur dəhlizi” mövzusunu gündəmə gətirdi.
2020-ci il müharibəsi nəticəsində yaranmış yeni status-kvo Azərbaycan cəmiyyətində qalibiyyət, Ermənistan cəmiyyətində isə acı məğlubiyyət kimi qəbul olundu və regionda növbəti mərhələ, sülh sazişinin imzalanması mərhələsi üçün zərurət daha da aktuallaşdı.
2023-cü ilin payızı: Qarabağda son hərbi fəaliyyət və əhalinin məcburi kütləvi köçü
2020-ci il atəşkəsindən sonra növbəti üç il ərzində Qarabağda nisbi sakitlik hökm sürsə də, bir sıra gərginlik ocaqları qalmaqda idi. Xüsusən, 2022-ci ilin sonu – 2023-cü ilin əvvəllərində Laçın dəhlizi ətrafında vəziyyət kritik həddə çatdı.
2022-ci ilin dekabrında özlərini azərbaycanlı ekofəallar kimi təqdim edən bir qrup Laçın yolunda aksiya keçirərək yolu bağladı; rəsmi Bakı bunun Qarabağdakı qanunsuz istismar edilən mədənlərə qarşı etiraz olduğunu bildirsə də, son nəticədə bu aksiya Laçın dəhlizi vasitəsilə hərəkəti tamamilə iflic etdi. Yalnız Beynəlxalq Qırmızı Xaç və Rusiya sülhməramlılarının məhdud təminat karvanları istisna olmaqla, 2023-cü ilin ilk aylarında Qarabağa ərzaq, yanacaq və digər zəruri məhsulların çatdırılması mümkünsüz oldu.
Bunun nəticəsində Qarabağdakı erməni əhali ciddi ərzaq qıtlığı, elektrik enerjisi kəsintiləri və humanitar böhranla üz-üzə qaldı. Eyni zamanda, 2023-cü ilin aprelində Azərbaycan Laçın yolunun başlanğıcında öz sərhəd-keçid məntəqəsini qurduğunu elan etdi və bununla da İrəvanın Xankəndi ilə əlaqəsi faktiki olaraq tam nəzarətə götürüldü.
İrəvan rəhbərliyi Bakı tərəfindən Qarabağ ermənilərinə qarşı “boğucu blokada” aparıldığını bildirərək beynəlxalq ictimaiyyətdən müdaxilə istədi; Rusiya sülhməramlıları isə bu müddət ərzində aktiv addım atmadı, bu da Ermənistanda kəskin etirazlara səbəb oldu.
Bu gərgin şərait sentyabr ayında hərbi toqquşmaya gətirib çıxardı. 2023-cü il sentyabrın 19-da Azərbaycan Ordusu Qarabağ bölgəsində “antiterror tədbirləri” adı altında ani bir hücuma başladı. Cəmi 24 saatdan bir az artıq davam edən bu hərbi əməliyyat nəticəsində Azərbaycan qüvvələri Qarabağ regionu üzərində tam nəzarəti bərpa etdiyini elan etdi. Həmin qısa müharibə ərzində azı 200 nəfərin həlak olduğu bildirilir.
Qarabağdakı erməni separatçı qurumun “rəhbərliyi” döyüşlərin ikinci günündə atəşi dayandırmağa və tam tərksilah olmağa razılaşdı. Bu faktiki kapitulyasiya ilə 30 illik mövcudluğundan sonra özünü “Artsax Respublikası” adlandıran qurum dağıldı. Rəsmi qərarla 1 yanvar 2024-cü il tarixindən etibarən “Dağlıq Qarabağ Respublikası”nın mövcudluğuna son qoyulduğu elan edildi. Bununla, Azərbaycan konstitusion quruluşunu Qarabağ regionunda bərpa etdiyini bəyan etdi.
Lakin bu hadisələrin ən dramatik tərəfi Qarabağ erməni əhalisinin məcburi kütləvi köçü oldu. Sentyabr döyüşləri bitər-bitməz oradakı etnik erməni sakinləri arasında təşviş yayılmışdı. İnsanlar Azərbaycan idarəçiliyi altında qalmaqdan qorxaraq toplu şəkildə bölgəni tərk etməyə başladılar.
Cəmi bir həftə ərzində 100 mindən çox etnik erməni Qarabağı tərk edərək Ermənistana sığındı, bu da Qarabağda demək olar ki, erməni əhalisinin qalmaması demək idi. Bu, İkinci Dünya müharibəsindən bəri Cənubi Qafqazda görülməmiş miqyasda bir humanitar miqrasiya idi.
Yollar boyunca uzun qaçqın karvanları əmələ gəldi, Ermənistan hökuməti qısa zamanda gələn on minlərlə insana sığınacaq, ərzaq və tibbi yardım göstərməli oldu. Paşinyan hökuməti bu vəziyyəti “etnik təmizləmə” adlandırdı və məsələ ilə bağlı Azərbaycanın məsuliyyətə cəlb olunması üçün Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinə müraciət etdi. Bakı isə bu ittihamları rədd edərək, erməni əhalinin çıxmasının öz seçimi olduğunu, Azərbaycan vətəndaşı kimi inteqrasiyanı qəbul edənlərin qalmasına heç bir maneə olmayacağını bildirdi.
Hər halda, reallıqda Qarabağda erməni icması demək olar qalmadı və bölgənin demoqrafik mənzərəsi tam dəyişdi. Azərbaycan hökuməti tezliklə keçmiş məcburi köçkün düşmüş azərbaycanlıların (1990-cı illərdə Qarabağdan qovulmuş şəxslərin) geri dönüşünə start verdiyini açıqladı, regionun bərpasına 11 milyard dollardan çox vəsait ayırdı və artıq minlərlə azərbaycanlı ailə Qarabağa qayıtmağa başlayıb.
2023-cü ilin payızındakı bu hadisələr Ermənistan daxilində də ciddi siyasi çalxalanmaya səbəb oldu. Sentyabrın 19-20-də Qarabağdan gələn xəbərlər Yerevanda minlərlə insanın küçələrə çıxmasına, hökumət binalarına yürüş etməsinə yol açdı.
İctimai etirazçılar Paşinyan hökumətini Qarabağ ermənilərini qorumaqda acizlik sərgiləməkdə ittiham edir, Baş nazirin istefasını tələb edirdilər. Lakin Paşinyan geri çəkilməyərək, Ermənistanın artıq Qarabağ uğrunda hərbi müstəvidə mübarizə aparmayacağını açıq mətnlə söylədi və prioritetinin Ermənistan Respublikasının suveren ərazisini müdafiə etmək olduğunu bildirdi.
Bu mövqe bir çoxları tərəfindən ağır olsa da, reallığın qəbul edilməsi kimi qiymətləndirildi. Nəticə etibarilə, 2023 payızından sonra regionda tamamilə yeni situasiya yarandı: Qarabağ münaqişəsinin “ərazi komponenti” faktiki olaraq Azərbaycanın xeyrinə həll olundu. Lakin iki dövlət arasında sülh sazişinin siyasi-hüquqi müstəvidə rəsmiləşdirilməsi hələ də yerinə yetirilməli idi.
Sərhəd məsələləri və digər gərginlik ocaqları
Qarabağ münaqişəsinin aktiv fazası başa çatsa da, Ermənistan-Azərbaycan dövlət sərhədinin müəyyənləşdirilməsi və digər regional problemlər hələ açıq qalır. SSRİ dönəmindən qalma inzibati sərhədlər dəqiqləşdirilmədiyi üçün 2020-ci il müharibəsindən sonra bir sıra sərhəd zonalarında hərbi qarşıdurmalar baş verdi.
Xüsusilə 2022-ci ilin sentyabrında iki ölkə sərhədində baş vermiş döyüşlər 2020 atəşkəsindən sonra ən ciddi insident sayılırdı. Bu toqquşmalarda ümumilikdə təxminən 300 hərbçi həlak oldu.
Azərbaycan Ordusu bu hadisələr zamanı Ermənistanın suveren ərazisinin bəzi hissələrinə (Sünik və Geqarkunik vilayətlərində strateji yüksəkliklərə) daxil olaraq mövqe üstünlüyü qazandı. Hər iki tərəf döyüşlərin başlamasına görə bir-birini ittiham etsə də, beynəlxalq ictimaiyyət təcili atəşkəs çağırışı etdi və Rusiya bu çağırışdan yararlanıb müvəqqəti atəşkəsə vasitəçi oldu. Lakin sərhədin demarkasiyası problemi həlledilmədən qalmağa davam etdi.
2023-cü ilin oktyabrında planlaşdırılmış Aİ vasitəçiliyi ilə İspaniyada (Qranada şəhərində) Əliyev-Paşinyan görüşü də baş tutmadı. Azərbaycan Prezidenti Fransa prezidentinin iştirakına etiraz edərək son anda həmin görüşə qatılmaqdan imtina etdi. Bu da sərhəd məsələlərinin həllini və ümumi sülh prosesini ləngitdi.
Bununla belə, müəyyən irəliləyiş də qeydə alınıb. 2024-cü ilin aprelində Ermənistan hökuməti keçmişdə mübahisəli sayılan bəzi anklav ərazilərinin (sovet xəritələrinə görə Azərbaycana aid, amma 1990-cı illərdən Ermənistan nəzarətində olan kiçik kəndlərin) Azərbaycana təhvil veriləcəyini açıqladı. Bu addım qarşılıqlı etimadın möhkəmləndirilməsi yönündə vacib jest kimi qiymətləndirildi. Lakin ümumilikdə, sərhədin delimitasiya və demarkasiyası işi hələ tamamlanmayıb və bu məsələnin tezliklə razılaşdırılmasına ehtiyac var.
Sərhəd xəttinin rəsmi müəyyən olunmaması vaxtaşırı lokal insidentlərə səbəb olur və hər iki tərəf üçün risk yaradır. Bundan başqa, bölgədə sülhü müşayiət edəcək təhlükəsizlik mexanizmləri barədə də müzakirələr davam edir. Məsələn, Avropa İttifaqının Ermənistanda mülki monitorinq missiyası yerləşdirilib, lakin Azərbaycan tərəfi bu missiyanın mövcudluğuna etiraz edir və onun çıxarılmasını tələb edir. İki ölkə üçün ortaq məqbul olan təhlükəsizlik təminatçılarının tapılması da həlli vacib suallardandır.
Əhali ilə bağlı humanitar məsələlər də münaqişənin mirası kimi qalır. 2020-ci il müharibəsindən sonra hələ də bir-birinin əsirliyində saxlanılan şəxslərin dəyişdirilməsi, minatəmizləmə işlərinin sürətləndirilməsi kimi mövzular gündəmdə idi. 2023-cü ilin payızında isə Qarabağdan çıxmış on minlərlə erməni qaçqının vəziyyəti ayrıca problemə çevrildi. Ermənistan hökuməti onların məskunlaşdırılması üçün beynəlxalq dəstək axtarışındadır.
Eyni zamanda, Azərbaycan da müharibə cinayətləri törətdiyini iddia etdiyi Qarabağın keçmiş separatçı liderlərinə qarşı cinayət işləri açıb. Məsələn, tanınmamış “Artsax Respublikasının” keçmiş dövlət naziri Ruben Vardanyan və digərləri Azərbaycan məhkəmələri qarşısına çıxarılıb. İrəvan bu məhkəmələri “siyasi motivli tamaşa” adlandıraraq pisləyib. Bu cür hadisələr ölkələr arasında etimadın nə qədər kövrək olduğunu göstərir.
Münaqişənin həllinin açıq qalan əsas məqamları bunlardır:
- Sərhədlərin müəyyənləşdirilməsi: Ermənistan və Azərbaycan beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədləri de-yure tanısalar da (hər biri digərinin ərazi bütövlüyünü rəsmən qəbul edib), praktiki demarkasiya həyata keçirilməyib. İki ölkənin ortaq dövlət sərhədinin dəqiq xəritələndirilməsi vacib vəzifə olaraq qalır. Xüsusən, Sovet dövründən qalmış bəzi ziddiyyətli xəritələr və anklav məsələləri həllini tapmalıdır. Bu, gələcəkdə istənilən ərazi iddialarının qarşısını almaq üçün əsasdır.
- Naxçıvanla əlaqə (Kommunikasiyaların açılması): Azərbaycan Zəngəzur dəhlizi adlandırdığı kommunikasiya yolunun maneəsiz təminini istəyir. Bu yol məsələsi hələ də razılaşdırılmayıb və sülh sazişinin ən mürəkkəb bəndi hesab olunur. Mümkün həll yolu kimi, Ermənistan ərazisindən keçəcək yol üzərində Ermənistanın suverenliyinin toxunulmaz qalmasına təminat verilməsi, eyni zamanda Azərbaycanın Naxçıvana maneəsiz yük və vətəndaş axınının təmin edilməsi üçün xüsusi rejimin tətbiqi müzakirə predmetidir. Burada beynəlxalq tərəfdaşların (məsələn, Avropa İttifaqının) vasitəçi və ya zəmanətçi qismində iştirakı da nəzərdən keçirilir.
- Konstitusiya və Qarabağın statusu: Ermənistan Konstitusiyasının preambulasında Qarabağa istinad hələ də qalır və bu, Bakının etirazına səbəbdir. Paşinyan hökuməti bunu aradan qaldırmağa siyasi iradə göstərir, 2027-ci il üçün referendum təyin olunub. Bu dəyişiklik həyata keçirildikdən sonra Azərbaycan tərəfi də Ermənistanın Qarabağla bağlı iddialardan tam imtina etdiyinə dair əlavə təminat əldə etmiş olacaq. Yəni Ermənistan rəsmən Dağlıq Qarabağ bölgəsini Azərbaycanın tərkib hissəsi kimi tanıdığını artıq bəyan etsə də, bunu Konstitusiya səviyyəsində təsbit etməsi qarşı tərəfdə inamı artıracaq addım olacaq.
- Humanitar və hüquqi məsələlər: Buraya əhalinin hüquqları, mədəni irs və ədalət bərpası kimi məsələlər daxildir. Qarabağdan köç edən ermənilərin geri qayıtmaq perspektivi olmasa da, onların mülkiyyət hüquqları, mədəni-dini irs abidələrinin qorunması kimi mövzular gündəmdədir. Həmçinin, itkin düşmüş şəxslərin taleyi, müharibə cinayətlərinin araşdırılması, hər iki tərəfdəki nifrət nitqinin aradan qaldırılması kimi addımlar uzunmüddətli barışıq üçün zəruridir.
Qarşıda duran bu məsələlərin həlli üçün müxtəlif imkanlar müzakirə olunur. Ekspertlər qeyd edir ki, əgər tərəflər nəqliyyat dəhlizi kimi çətin məsələdə ortaq məxrəcə gəlib iqtisadi faydaları bölüşmək barədə razılığa çatsalar, konstitusiya dəyişikliyi kimi siyasi həssas məsələlərin həllini bir qədər ertələmək mümkündür.
Sərhədin delimitasiyası üçün ən optimal variant beynəlxalq hüquqi mexanizmlərə (məsələn, üçüncü tərəfin vasitəçiliyi və ya birgə komissiya formatına) müraciətdir və artıq komissiyaların işi başlayıb.
Humanitar sahədə isə etimad artırıcı addımlar, məhbusların hamısının azad edilməsi, mina xəritələrinin tam verilməsi, tarixi və mədəni abidələrin qorunması üzrə öhdəliklər sülh prosesinə töhfə verə bilər.
Vaşinqton görüşünün bu kontekstdə rolu
Yuxarıda qeyd olunan məqamlar fonunda Vaşinqtonda planlaşdırılan Əliyev-Paşinyan görüşü münaqişənin həllində kritik rol oynaya biləcək bir dönüş nöqtəsi kimi qiymətləndirilir. Əvvəla, bu görüş baş tutarsa, 2020-ci il müharibəsindən sonra ilk dəfə Azərbaycan və Ermənistan liderləri Qərbin ev sahibliyi ilə danışıqlar masasına oturacaq.
Bu, tərəflərin Rusiya xaricində bir platformada birbaşa dialoqa hazır olduğunu göstərir. Analitiklər vurğulayırlar ki, tərəflər arasındakı danışıqların dayanması hər zaman yeni toqquşma riskini artırır; əksinə, daimi dialoq mühitinin qorunması təhlükəsizlik üçün ən vacib şərtdir. Deməli, Vaşinqton görüşü məhz belə bir dialoq mühitini təmin etməklə bölgədə sabitliyin saxlanmasına xidmət edə bilər.
İkincisi, Vaşinqton görüşünün uğurlu olması, yəni gözlənilən “niyyət məktubu”nun imzalanması və konkret sülh yol xəritəsinin elan edilməsi Ermənistanla Azərbaycanın sülh müqaviləsinə bir addım daha yaxınlaşdığı anlamına gələcək. Bu cür diplomatik nailiyyət tərəflərin üzərinə əlavə öhdəliklər qoyur.
“Niyyət məktubu” imzalamaqla liderlər öz xalqı və beynəlxalq ictimaiyyət qarşısında sülhə sadiq qalacaqları barədə söz vermiş olacaqlar. Belə bir sənədin imzalanması həm də indiyədək əldə olunmuş şifahi razılaşmaların kağız üzərində təsdiqi deməkdir ki, bu da sonradan hansısa anlaşılmazlıq yarandığı təqdirdə istinad nöqtəsi ola bilər.
Üçüncüsü, Vaşinqton görüşü regional güc balansına və geopolitik dinamikaya da təsir göstərəcək. ABŞ-nin birbaşa vasitəçiliyi ilə sülh prosesi irəliləyərsə, Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı rolu daha da kənara çəkilmiş olacaq, əvəzində Qərb (ABŞ və Aİ) regionda nüfuzunu artıracaq. Bu isə Ermənistan və Azərbaycan üçün də yeni imkanlar deməkdir.
Məsələn, uzunmüddətli sülh əldə olunarsa, regionda iqtisadi inteqrasiya və kommunikasiya layihələri genişlənəcək, Ermənistan-Türkiyə münasibətlərinin tam normallaşmasına şərait yaranacaq, Azərbaycan-Türkiyə-Ermənistan üçtərəfli əməkdaşlığı üçün zəmin formalaşa bilər.
Cənubi Qafqazda yeni regional nizam formalaşa bilər. Burada düşmənçilik yerinə iqtisadi qarşılıqlı asılılıq və əməkdaşlıq əsas motiv olacaq. Ermənistanın regional layihələrdə (məsələn, Zəngəzur dəhlizi vasitəsilə Şərq-Qərb ticarət marşrutlarında) iştirak imkanları yaranacaq, Azərbaycanın isə təhlükəsizlik qayğıları azalacaq.
Bununla yanaşı, reallığı nəzərə almaq lazımdır ki, Vaşinqton görüşü möcüzəvi surətdə bütün problemləri həll etməyəcək. Bu görüş daha çox yol xəritəsini müəyyən edən siyasi siqnal funksiyasını daşıyır. Əsas çətin məsələlərin, sərhəd, dəhliz, Konstitusiya dəyişikliyi, həlli müəyyən vaxt və texniki danışıqlar tələb edəcək.
Lakin görüş vasitəsilə əldə olunacaq yüksək səviyyəli anlaşma həmin texniki danışıqlara güclü siyasi təkan verəcəyi gözlənilir. Artıq beynəlxalq zəmanətçilərin (ABŞ, Aİ kimi) prosesə cəlb olunması ehtimalı da yüksəlir ki, bu da razılaşmaların yerinə yetirilməsinə nəzarət mexanizmlərini gücləndirə bilər.
Nəticə etibarilə, İlham Əliyev və Nikol Paşinyanın mümkün Vaşinqton görüşü 30 ilə yaxın davam edən münaqişənin həlli istiqamətində ən ümidverici hadisələrdən biri kimi tarixə düşə bilər. Bu görüş, əgər baş tutarsa, göstərir ki, hər iki tərəf sülhün alternativsiz olduğunu qəbul edir və beynəlxalq partnyorların (ABŞ başda olmaqla) himayəsi altında qarşılıqlı güzəştlərə hazırdır.
İllərdir davam edən düşmənçilikdən sonra sülhü qurmaq asan olmasa da, liderlərin Vaşinqtonda verəcəyi əl sıxma görüntüsü Cənubi Qafqazda yeni dövrün başlandığını simvolizə edəcək. Analitiklərin fikrincə, belə yüksək səviyyəli təmaslar danışıqların davam etməsini təmin etməklə yanaşı, silahlı toqquşmaların təkrarlanmasının qarşısını almaq üçün ən təsirli yoldur.
Sülh çərçivə razılaşmasının imzalanması isə böyük sülh müqaviləsinə gedən yoldakı son döngəni təmsil edəcək. Bu səbəbdən Vaşinqton görüşündən gözləntilər yüksəkdir və onun nəticəsi bütün region üçün həlledici ola bilər.
Vaşinqton görüşünün nəticələri ilə bağlı ehtimallar
