Azərbaycanda ÜDM-in artması xəbərləri rifahın yüksəlməsindən xəbər verirmi?
ÜDM-in artması və rifah arasında əlaqə
Hökümətə yaxın və hökümət nəşrləri vaxtaşırı ÜDM-in artığını əks etdirən xəbər başlıqları ilə Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafı etdiyini çatdırmağa çalışırlar. Bəs, əslində ÜDM bizə nəyi göstərir?
Bu dəyər iqtisadiyyatın inkişafını əks etdirən göstəricidirmi? Vətəndaşların rifahını göstərirmi?
Ümumi daxili məhsul (ÜDM) – müəyyən vaxt intervalında (adətən il) ölkə daxilində istehsal olunan mal və xidmətlərin bazar dəyəridir, başqa sözlə, ÜDM ölkədə istehsal edilən və qanuni şəkildə satılan bütün əmtəə və xidmətlərin cəmini ölçür.
O, istehlak xərcləri, investisiyalar, dövlət xərcləri və ticarət balansının (ixrac minus idxal) cəmi kimi hesablanır. Məsələn, ÜDM = əhali istehlakı + investisiya + dövlət xərcləri + (ixrac – idxal).
Beləliklə, ÜDM iqtisadi aktivliyin makro ölçüsünü verir və iqtisadiyyatın böyüməsini təxminən göstərir.
Lakin iqtisadçılar ÜDM-in rifah göstəricisi kimi bir çox məhdudiyyəti olduğunu vurğulayırlar. “Stiglitz”ə görə
“ÜDM hər şeyi ölçür, ancaq həyatı dəyərli edənləri ölçmür”.
Məsələn, ÜDM-in hesabatı ətraf-mühitin vəziyyətini, səhiyyəni, təhsili, bərabərsizlik kimi ictimai rifah məqamlarını, eləcə də iqtisadiyyatı uzunmüddətli yönümləri (dayanıqlılığı) əhatə etmir.
IMF-in araşdırmasında bildirilir ki, ÜDM yalnız bazar əməliyyatlarını və pul xarakterli tranzaksiyaları ölçür, çirklənmə, təbii sərvətlərin azalması və ətraf-mühitin dağıdılması kimi amilləri nəzərə almır. Üstəlik, ÜDM qeyri-formal iqtisadiyyatı və ev içi könüllü işləri də daxil etmir.
Nəticədə, yalnız ÜDM-ə əsaslanaraq “gəlir artımı” ilə toplumun rifah artımını qarışdırmaq doğru deyil.
İqtisadçı Toğrul Maşallı Teleqram-kanalında belə yazır:
“ÜDM artdı” deməklə kifayətlənməməliyik. Yəni bunu göstərərkən biz həm də başqa göstəricilərə istinad etməliyik”.
İqtisadçının sözlərinə görə başqa göstəricilər daxil olanda ÜDM artımının müsbət və ya mənfi olduğunu başa düşmək mümkündür.
ÜDM yalnız ölkənin istehsal etdiyi mallar və xidmətlər üzərində qurulur. O, rifahı özündə əks etdirmir. Yəni ÜDM yalnız pul dəyəri olan bazar əməliyyatlarını ölçür.
Nə ölçülür?
Ölkə daxilində istehsal olunan mallar və xidmətlər – amma yalnız satılıb pul qarşılığında həyata keçirilənlər. Məsələn, istehsal olunan çörək, tikinti şirkətinin tikdiyi bina, həkim xidmətləri və s. Bunlar ÜDM-də nəzərə alınır, çünki bazarda dəyəri var və pulla alınıb-satılır.
Nə ölçülmür?
Pul dövriyyəsinə girməyən fəaliyyətlər, istər iqtisadi dəyəri olsun, istərsə də olmasın. Məsələn:
- Evdə yemək bişirmək, uşaq böyütmək, ev təmizləmək – bunlar da real işdir, vaxt və enerji tələb edir, amma pul qarşılığında həyata keçirilmədiyi üçün ÜDM-də görünmür.
- Ətraf-mühitin çirklənməsi, meşələrin qırılması, təbii resursların azalması – bunlar iqtisadi nəticələr törətsə də (məsələn, gələcəkdə məhsuldarlığın azalması), ÜDM bunları mənfi kimi qeyd etmir. Əksinə, bəzən təmizləmə və bərpa işləri üçün xərclənən pullar belə ÜDM-i artırır.
Bəs fərdi rifah?
ÜDM iqtisadi aktivliyin yalnız bazar hissəsini ölçür, amma cəmiyyətin real rifahını tam göstərmir. Ona görə də ÜDM artarkən belə, insanların gündəlik həyat keyfiyyəti eyni tempdə yüksəlməyə bilər.
Əslində, bu həm də o deməkdir ki, bir ölkədə çoxlu tikinti və istehsal olsa, amma hava çirklənsə, təhsil zəifləsə və insanların boş vaxtı azalsa, ÜDM yenə yüksək görünə bilər, amma rifah aşağı düşər.
ÜDM yalnız müəyyən dövrdəki iqtisadi aktivliyi ölçən say çoxluğudur. O, iqtisadi siyasətin qısamüddətli nəticələrini düzgün əks etdirə bilər, ancaq uzunmüddətli sosial-siyasi və ekoloji effektləri və ya gələcək rifahı ölçə bilmir.
ÜDM bir növ “iqtisadiyyatın müəyyən anını göstərən fotoşəkil kimidir”.
Alternativ göstəricilərin əhəmiyyəti
Məhz bu çatışmazlıqlar səbəbi ilə ÜDM-dən əlavə göstəricilər (xoşbəxtlik indeksləri, ekoloji göstəricilər və s.) hazırlanır. OECD-nin “Better Life Initiative”i, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan İnkişaf İndeksi və digər layihələr ÜDM-dən kənar sosial rifahı ölçməyə çalışır.
Bu qənaətə gəlinir ki, ÜDM iqtisadi fəaliyyətin həcmini birinci dərəcəli göstərici kimi sərgiləyir, amma cəmiyyətin həqiqi rifahı haqqında məlumat vermir.
Buna görə də iqtisadçılar “ÜDM artıb” deməklə kifayətlənməməyi, əldə edilən artımın strukturunu, gəlir bölgüsünü və digər sosial göstəriciləri də nəzərdən keçirməyi tövsiyə edir.
Məsələn, “Stiglitz” qeyd edir ki, seçimlərimiz ölçdüyümüz şeyə bağlıdır və ÜDM-ə olan fokus bizə uzunmüddətli mənfi nəticələrə səbəb ola bilər.
Çin nümunəsi: ÜDM hədəfləri və rifahın kəsişməsi
Son vaxtlar aparılan tədqiqatlar onu göstərir ki, Çində ÜDM artımı əsasən dövlət orqanlarının fəaliyyətinin ölçüsü kimi göründü, yəni yüksəldi, ancaq bu artım əhaliyə olan faydaya çevrilmədi.
Brookings İnstitutundan Çang, Vang və Xiongun tədqiqatında vurğulandığına görə, 2002-2008-ci illərdə əyalət üzrə ÜDM artımı 1% olduqca, ev təsərrüfatları ticarətində (istehlakında) 0.8% artım müşahidə olunurdu.
Lakin 2011-2019-cu illərdə bu əlaqə tamamilə zəifləyib. 1% ÜDM artımı artıq cəmi 0.06% istehlak artımına səbəb olurdu. Yəni ÜDM yüksəlməsinə baxmayaraq, sıravi vətəndaşın alıcılıq qabiliyyəti demək olar ki, artmırdı. Eyni zamanda, sənayedə amil məhsuldarlığının artımı da zəifləməyə başladı.
“Niyə belə bir vəziyyət yarandı? Səbəb çox sadədir – ÜDM artımı artıq məqsədə çevrildi”, – Toğrul Maşallı belə yazır.
İqtisadçının izahına görə, bu situasiya o demək idi ki, Çində «ÜDM artımı» artıq sosial rifah üçün indikatordan çox, inzibati hədəf olub. Hakimiyyət ÜDM rəqəmlərini yüksəltməyi bir məqsəd bilib və bunun üçün yerli hakimiyyətlər infrastruktura qoyulan investisiyalara, borclara daha çox diqqət ediblər.
Məhz bu məntiq səbəbilə işgüzar təşəbbüskarlıq zəifləyib, özəl sektor passivləşib, dövlət prioriteti ilə kreditlər və tikinti artıb. Buradan da yerli borcların sürətlə artması müşahidə olunub.
Nəticədə, araşdırma göstərir ki, təkcə Çində deyil, belə modellə idarə olunan ölkələrdə də ÜDM artımının iqtisadi rifaha çevrilmə dərəcəsi kəskin düşür.
İqtisadçının sözlərinə əsasən isə yazmaq olar ki, bütövlükdə Çinin bu modeli Azərbaycan üçün də xəbərdarlıq ola bilər.
Hər iki ölkədə az araşdırılmış və cavabı höküməti maraqlandırmayan bir sualın cavabı açıq qalır: ÜDM artımı birbaşa sosial rifah artımı deməkdirmi?
Cənubi Qafqazda göstəricilərin müqayisəsi
Region ölkələrinin təcrübəsi də göstərir ki, yüksək ÜDM göstəricilərinin özü mütləq sosial inkişaf demək deyil.
Məsələn, 2024-cü ildə Azərbaycan ÜDM-i üzrə 74.3 milyard dollar ilə dünyada 86-cı sırada qərarlaşıb, lakin ölkədə bir nəfərə düşən gəlir (~7,268$ nominal, ~6,717€) Gürcüstan və Ermənistandan aşağıdır.
Eyni zamanda, Azərbaycanın İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (OECD) İnsan İnkişaf İndeksində (HDI) 2022-ci il üçün göstəricisi 0.760 (yəni “yüksək inkişaf” kateqoriyasına daxil) kimi əks olunur.
Bu isə onu göstərir ki, region ölkələrindən fərqli olaraq burada ÜDM-in sənaye və tikinti hissəsi yüksək olsa da, digər sosial amillər nisbətən geridə qalır.
Misal üçün, Gürcüstanda 2022-ci il üzrə HDI 0.814 (səkkizinci pillədə), Ermənistanda isə 0.786 (76-cı pillədə) olub.
Azərbaycanda ÜDM artımı: strukturu və davamlılığı
“Lazımdır, ya lazım deyil – təki tikək. Özəl sektor bu cəhətdən çox da aktiv olmaya bilər, amma dövlət qurumları daim pul tapacaq.
Hökümətin bu siyasəti nəticəsində yerli icra hakimiyyətlərinin borcu ÜDM-lərinin 42%-dən 70%-ə kimi artdı (cəmi 7 ilə).
Çində ÜDM artımının 1% ev təsərrüfatların istehlakında 0,8%-lik artıma gətirirdisə, 2011-2019-cu illərdə müvafiq göstərici 0,06%-ə kimi endi. Bizdə sadəcə yalnız dövlət borc kağızları buraxır deyə belə bir şərait yaranmayıb, əks halda eyni şey olacaqdı.
Azərbaycan kimi ölkələrdə bunun da bir limiti var – əgər borc götürmürsənsə, o zaman investisiya üçün imkanların da məhduddur.
Bu da avtomatik olaraq ÜDM-i aşağı salır. Hələ ki, saxlamaq imkan olur. Bəs sabah nə olacaq?…”, – Toğrul Maşallı belə deyir.
İqtisadçının da dediyi kimi, Azərbaycanda da son illərdə ÜDM artımının əsas hərəkətverici qüvvəsi dövlət tərəfli investisiyalar (xüsusən tikinti) olub.
Məsələn, 2023-cü ilin statistikasına görə, post-müharibə Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda geniş tikinti və infrastruktur işləri aparılıb. Təhlillər göstərir ki, tikinti sektorunun ÜDM-ə töhfəsi 2023-cü ildə real ifadədə 13%, nominal ifadədə isə 18% artıb.
2021-ci ildən etibarən bu bölgədə 2 hava limanı, dəmiryolları, tunellər, yaşayış binaları tikilib; buna xərclənən vəsaitin məbləği isə hər ötən il artıb. Lakin bu investisiyalar əsasən xarici texnika və materiallarla aparıldığından (“mexaniki maşınlar, elektrik avadanlıqları, polad” kimi idxal malları artır) iqtisadi aktivlik daxildən yox, idxala bağlı şəkildə artıb. Nəticədə, ÜDM hesabatına tikinti kapitalı daxil olsa da, milli iqtisadiyyatda onun səmərəliliyi aşağı qalıb.
Dövlət borcu və investisiyalar
Eyni dövrdə yerli icra orqanlarının borcu da kəskin artıb. Bəzi rəqəmlərə görə, dövlət borcunun ÜDM-ə nisbəti 2017-2024-cü illərdə 20%-dən 35%-ə yüksəlib. Bildirilir ki, bu, əsasən dövlətin xərcləri ilə investisiyaları maliyyələşdirmək məqsədilə aparılan borclanmanın nəticəsidir.
Yüksək borclanma şəraitində ölkənin özəl sektor üçün maliyyə resursları məhdudlaşır. Mərkəzi bankın da açıqladığı kimi, bu səbəbdən idxal artıb və xarici ticarət balansına mənfi təsir göstərib. Dövlət borcunun artımı özü ilə təhsil və səhiyyə xərclərinin nisbətən geridə qalması, əsas büdcə prioritetinin tikinti yatırımına keçməsini gətirib.
Neft asılılığı və diversifikasiya
Azərbaycanın iqtisadiyyatı hələ də neft-qaz gəlirlərinə bağlıdır. Neftin qiyməti və hasilatı azaldıqca ÜDM-in böyüməsi yavaşlayır.
Məsələn, 2023-də ÜDM artımı cəmi ~1% olmuşdu – dünya bazarlarında enerji qiymətlərinin və həcmlərinin düşməsi ilə bağlı.
Digər tərəfdən, neft fonunda tikinti və infrastruktur investisiyaları müvəqqəti artım yaradıb, lakin real sektorda rəqabət və innovasiya hələ də zəifdir (“Stiglitz”ə görə, davamlı rifah artımı həm gəlir, həm təhsil, səhiyyə və ekoloji dayanıqlıqla formalaşır).
Nəticə
Azərbaycanda da ədalətli qiymətləndirmə üçün sadəcə ÜDM-in artım templərinə baxmaq kifayət deyil. Qarabağda aparılan tikinti layihələrinin ÜDM-i qısa müddətdə yüksəltdiyi doğru olsa da, bu yatırımların cəmiyyətin ümumi rifahına necə təsir edəcəyi danışılmayan məsələlərdəndir.
Məsələn, kənd təsərrüfatı və emal sənayesindəki inkişaf, iş yerlərinin artımı, insanların gəlirlərinin bərabər paylanması və infrastruktura daimi yatırım olmadan, böyük tikinti layihələri uzunmüddətli rifah yaratmaya bilər.
Xarici ekspertlər vurğulayır ki, “ÜDM artımı təkcə iqtisadi canlanmaya işarədir, ancaq insan həyatının keyfiyyətinə zəmanət vermir”.
Azərbaycan iqtisadçıları da qeyd edirlər ki, ÜDM-in strukturunun yenidən nəzərdən keçirilməsi, digər sosial və iqtisadi göstəricilərlə birlikdə təhlil aparılması vacibdir. Yalnız belə olduqda ÜDM-in artımının cəmiyyət üçün müsbət olub-olmadığını dəqiq anlamaq mümkündür.
ÜDM-in artması və rifah arasında əlaqə
