"İctimai qayda" adı ilə: Azərbaycanda son qanun dəyişikliklərinin təhlili

Son qanun dəyişikliklərinin təhlili

Son günlər Milli Məclisdə qəbul edilən və müzakirəyə çıxarılan qanun dəyişiklikləri bir neçə fərqli sahəni – mədəni irsin qorunmasından internet davranışlarına, yol hərəkətindən “Notariat haqqında” qanuna qədər geniş bir spektri əhatə edir.

Ayrı-ayrılıqda baxıldıqda fərqli sahələri əhatə edən bu dəyişikliklər, bütöv şəkildə götürüldükdə dövlətin cəza siyasətində yeni mərhələyə keçdiyini göstərir.

Bu yazı həmin dəyişikliklərin arxasında duran motivləri və mümkün nəticələri müqayisəli şəkildə təhlil edir.

“JAMnews”un bu materialında istifadə olunan terminlər, fikir və ideyalar yalnız konkret yazı müəllifinin şəxsi mövqeyini və ya konkret icmanın mövqeyini əks etdirir və heç də həmişə “JAMnews” və onun ayrı-ayrı əməkdaşlarının mövqeyi və fikri ilə üst-üstə düşmür.

Milli mədəni isrin qorunması

Son qanun dəyişiklikləri milli tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması sahəsində cəzaları əhəmiyyətli dərəcədə ağırlaşdırıb. İnzibati Xətalar Məcəlləsinə və Cinayət Məcəlləsinə edilən düzəlişlər nəticəsində mədəni irsə ziyan vurma hallarına görə cərimələr artırılıb, bəzi hallarda isə cinayət məsuliyyəti genişləndirilir.

Rəsmi izahatda bildirilir ki, dəyişikliklər milli-mədəni irsin daha effektiv qorunması məqsədi daşıyır. Xüsusən də işğaldan azad olunmuş ərazilərdəki abidələrin və ümumiyyətlə abidələrin məhv edilməsinin qarşısını almaq üçün cəzanın sərtləşdirilməsi zəruri sayılıb.

Qanunverici orqan, həmçinin, etinasızlıq və səhlənkarlıq səbəbilə abidələrin dağılmasına görə də ayrıca məsuliyyət müəyyənləşdirib.

Bu dəyişikliklər fonunda ekspertlər qeyd edir ki, əvvəlki cərimələrin çox aşağı olması inzibatçıları və şirkətləri çəkindirmək üçün yetərli deyildi. İndi cəzaların ağırlaşdırılması tikinti şirkətlərinin və məmurların tarixi abidələrə biganə yanaşmasının qarşısını almağa hesablanıb.

Bununla belə, hüquq müdafiəçiləri xəbərdarlıq edir ki, qanunun uğuru onun icrasından asılı olacaq – cərimələrin yüksək olması qədər, onların ardıcıl tətbiqi və heç bir istisnaya yol verilməməsi vacibdir. Əks halda, ayrı-seçkilikli yanaşma mədəni irsin qorunması məqsədinə zərbə vuracaq.

• Avropa Parlamentində Azərbaycanla bağlı qətnamə: “Siyasi məhbuslar dərhal azad edilsin”
• Azərbaycanda Daxili Qoşunların Prezidentə tabe edilməsi nə ilə nəticələnə bilər?
• DTX-nin MİRAS sistemi: nədir, hüquqi, texnoloji və insan haqları perspektivindən necə görünür?

İnternet və “ictimai mənəviyyat”

Parlament “ictimai mənəviyyatın müdafiəsi üçün” internet məkanında yeni məhdudiyyətləri ilk oxunuşda təsdiqləyib. Qəbul olunan dəyişikliklər həm fahişəlik çağırışlarının onlayn yayımına, həm də sosial şəbəkələrdə “cəmiyyətə açıq hörmətsizlik” ifadə edən paylaşımlara qarşı yönəlib:

• Onlayn fahişəlik çağırışları

İlk dəfə İnzibati Xətalar Məcəlləsinə 524.2-ci maddə əlavə olunur. İnternet vasitəsilə fahişəliklə məşğul olmağa açıq çağırış etmək və ya belə fəaliyyət üzrə kütləvi şəkildə sövdələşmək inzibati xəta sayılacaq. Cəza: 500 manat cərimə.

Müqayisə üçün, indiyədək fahişəliklə məşğul olmağın özü 100 manat cərimə idi. Yəni internet üzərindən müştəri axtaranlar üçün cərimə 5 dəfə artırılıb – 100 manatdan 500 manata çıxarılıb. Bu dəyişiklik Milli Məclisin 19 dekabr iclasında müzakirə edilərək qəbul olunub.

• “Hörmətsiz” onlayn paylaşımlar

“İnformasiya haqqında” qanuna edilən düzəlişlə saytlarda və sosial şəbəkələrdə açıqca cəmiyyətə hörmətsizlik ifadə edən, ictimai əxlaq normalarına zidd materialların yayılması qadağan edilir.

Bu kateqoriyaya nalayiq söyüşlərin işləndiyi videolar, əxlaqsız jestlər, yaxud bədənin intim hissələrinin milli-mənəvi dəyərlərə zidd şəkildə nümayişi aid edilir. Belə hərəkətlər bundan sonra “xırda xuliqanlıq” hesab olunaraq inzibati tənbeh veriləcək. Qanun layihəsinə görə:

İlk dəfə törədildikdə 500-1 000 manat cərimə tətbiq olunacaq və ya zəruri halda 30 günədək inzibati həbs veriləcək. Müqayisə üçün, adi “xırda xuliqanlıq” (məs., küçədə söyüş söymək) üçün hazırda cəmi 50-100 manat cərimə və ya 15 günədək həbs nəzərdə tutulur. Deməli, onlayn müstəvidə bu əməllərə görə cəzalar 10 dəfəyədək ağırlaşır.

• Qanunvericinin əsaslandırması

Milli Məclisin müzakirəsində deputatlar son dövrlər sosial mediada qeyri-etik çağırışların, milli dəyərlərə zidd hərəkətlərin artdığını bildiriblər. Xüsusilə “TikTok” kimi platformalarda yeniyetmələrə pis nümunə olan videoların çoxalması cəmiyyətin mənəvi narahatlığına səbəb olub.

Yeni qanunun izahatında deyilir ki, bu cür paylaşımlar gənclərin davranış modellərinə mənfi təsir göstərir, sosial media alqoritmləri isə belə materialları daha da geniş auditoriyaya çatdırır. Qanun boşluğunu aradan qaldırmaq üçün məsuliyyət mexanizmlərinin dəqiqləşdirilməsinə ehtiyac yarandığı vurğulanır.

Ekspert rəyləri və ictimai reaksiya

Bu addım birmənalı qarşılanmayıb. Sosioloqların bir qismi sosial şəbəkələrdə “pozğun hərəkətlərin” cəzalandırılmasını alqışlayır. Sosioloq Üzeyir Şəfiyev hesab edir ki, internet istifadəçiləri real dünyada olduğu kimi virtual mühitdə də hüquqi məsuliyyət daşıdıqlarını anlamalıdırlar və hüquq-mühafizə orqanlarının attığı addımlar “təqdirəlayiqdir”.

Bunun əksinə, hüquq müdafiəçiləri və media ekspertləri narahatdır ki, “cəmiyyətə açıq hörmətsizlik” kimi qeyri-müəyyən təriflər istənilən tənqidi ifadəni boğmaq üçün sui-istifadə oluna bilər. Məsələn, sosial şəbəkələrdə sadəcə hökuməti tənqid edən və ya satirik üslubda paylaşımlar da asanlıqla “mənəviyyata zidd” hesab edilərək inzibati həbsə səbəb ola bilər.

“Freedom House” kimi qurumlar onsuz da Azərbaycanın internet azadlığının çox məhdud olduğunu qeyd edirlər. Yerli müstəqil vəkillər də bildirir ki, “xuliqanlıq” ittihamı daha öncə də bir sıra fəalların həbsində istifadə olunub. Bu baxımdan, yeni qanun bəndləri potensial olaraq ifadə azadlığına əlavə məhdudiyyət riski daşıyır.

Həmçinin sual edilir: bu qədər geniş onlayn məzmunu necə monitorinq edib cəzalandırmaq mümkün olacaq?

Texniki icra problemləri və məhkəmələrin müstəqilliyi məsələsi də müzakirə edilir. Yekunda, bu qanunun uğurunu onun qeyri-selektiv və ədalətli tətbiqi müəyyənləşdirəcək.

Avtoxuliqanlıq və yol təhlükəsizliyi

Yol hərəkəti sahəsində də inzibati cəzalar sərtləşdirilib. Xüsusilə, “avtoxuliqanlıq” adlanan, ictimai qaydanı kobud surətdə pozan sürücülük hərəkətlərinə qarşı qanun genişləndirilib. Bu kateqoriyaya avtomobil və ya moped sürücülərinin nümayişkaranə şəkildə “drift etməsi”, yarışı, “təkər yandırması” və s. daxildir.

Yeni dəyişikliyin əsas məğzi moped sürücülərini də avtoxuliqanlıq məsuliyyətinə cəlb etmək və ümumən cərimələri artırmaqdır.

Bildirilir ki, məhkəmə pozuntu edən şəxsin şəxsiyyətini nəzərə alaraq qərar verə bilər: lazım bildikdə 15 gün – 1 ay arası inzibati həbs də tətbiq oluna bilər. Əvvəllər də avtoxuliqanlığa görə qısa müddətli həbs cəzası var idi, lakin moped sürücüləri praktikada çox zaman istisna edilirdi. İndi bu istisna aradan qaldırılır.

Nəyə görə sərtləşdirilir?

Qeyd edilir ki, son illər Bakıda və regionlarda avtoxuliqanlıq hallarının (qanunsuz yol yarışları, səs-küylü driftlər) artması, xüsusən moped və motosiklet sürücülərinin gecə vaxtı səs-küy salaraq qaydaları pozması geniş müzakirə edilib. Qanunverici qeyd edir ki, bu kimi hərəkətlər “ictimai qaydaya açıqca hörmətsizlik” təşkil edir və cəmiyyətin dincliyini pozur.

Yol hərəkəti üzrə ekspertlər bildirir ki, əvvəl cərimələr aşağı olduğu üçün bəzi gənc sürücülər “avtoşluq”u adiləşdirirdilər. Məsələn, 500 manat cərimə ödəyib yenidən drift edənlər olub. İndi cəzaların kəskin artırılması, xüsusən təkrar və yüksək sürətli hallarda minlərlə manat cərimə və uzun həbs təhdidi, çəkindirici amil kimi nəzərdə tutulur.

• Əli Kərimlinin saxlanılması: hökümətin müxalifəti sıradan çıxarmaq planı
• HRW: “Azərbaycanın xaricdəki tənqidçilərə qarşı repressiya kampaniyası güclənir”
• Köhnə elitanın çöküşü? Ramiz Mehdiyevin həbsi Azərbaycanda nəyi dəyişdi?

“Notariat haqqında” qanuna düzəliş

Hüquq sistemi sahəsində də bəzi dəyişikliklər diqqət çəkir. 19 dekabr iclasında Milli Məclis “Notariat hərəkətləri sirrinin saxlanılması qaydalarında dəyişiklik“ layihəsini ilk oxunuşda qəbul edib. Bu dəyişiklik bir neçə vacib yeniliyi ehtiva edir:

• Elektron məlumat mübadiləsi

“Notariat haqqında” qanuna düzəlişlə notariuslar müəyyən kommersiya hüquqi şəxslərlə bağlı aparılan əqdlər barədə məlumatları real vaxt rejimində dövlət orqanlarına elektron göndərəcək. Məsələn, əgər bir MMC-nin nizamnamə kapitalındakı pay satılırsa, yaxud pay miras qaydasında keçirilsə, notarius bu faktı dərhal “Elektron Hökumət” sisteminə ötürəcək.

Bildirilir ki, əvvəllər belə məlumatlar bəzən gecikdirilirdi və ya kağız üzərində arxivləşirdi. İndi isə rəqəmsal inteqrasiya ilə şəffaflıq artır.

• Hesabat vermə öhdəliyi

Layihəyə əsasən, kommersiya hüquqi şəxsləri və xarici şirkət filialları hər il yanvarın 31-dək öz təsis sənədlərində dəyişiklik olub-olmadığını dair xüsusi hesabat təqdim etməlidir.

Bu hesabat forması da elektron qaydada aidiyyəti quruma göndərilə bilər. Bu yenilik, şirkətlərin dövlət reyestrindəki məlumatlarının aktuallığını təmin etməyə yönəlib.

• Notariat sirri və hüquqi peşə nüfuzu

Qanun layihəsi “notariat sirri” anlayışını yenidən dəyərləndirir. Notariusun elektron sistemlərə məlumat ötürməsi notariat sirri rejiminin pozulmaması şərtilə aparılmalıdır.

Hazırda notariuslar səlahiyyətləri çərçivəsində bildikləri kommersiya sirrini qorumağa borcludur; lakin dövlət orqanlarına inteqrasiya olunmuş məlumat ötürülməsi bu sirrin hüdudlarını yenidən müəyyənləşdirir.

Niyə bu addımlar atılır?

Rəsmi açıqlamada göstərilir ki, bu dəyişikliklər “hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı haqqında” qanuna uyğunlaşdırma məqsədi daşıyır. Bildirilir ki, praktikada bəzən şirkətlər pay bölüşdürülməsi kimi əməliyyatları notariusda rəsmiləşdirir, lakin Vergilər Nazirliyi və ya Ədliyyə Nazirliyi bu dəyişiklikdən gec xəbər tutur.

İndi onlayn inteqrasiya sayəsində “bir pəncərə” prinsipi güclənəcək və dövlət real vaxtda kommersiya dəyişikliklərini izləyə biləcək. Bunun kölgə iqtisadiyyatının azaldılması və vergi yığcamlığının təminatı baxımından faydalı olduğu bildirilir.

Bu dəyişikliklər nəyə işarədir?

Yuxarıda təsvir olunan bütün bu dəyişikliklər bütövlükdə Azərbaycan hakimiyyətinin ictimai nizamı və ənənəvi dəyərləri qorumaq, hüquq pozuntularına qarşı cəza siyasətini sərtləşdirmək istiqamətində yeni mərhələyə keçdiyini göstərir.

Hökumətyönlü şərhçilər bu addımları “profilaktik tədbirlər” kimi dəyərləndirir, Onların fikrincə, mədəni irsin dağıdılması, yol qəzaları, vergi yayındırmaları və internetdə “pozğunluq” artdığı üçün qanunverici orqan qabaqlayıcı reaksiya verir. Lakin məsələnin siyasi tərəfini də diqqətdən kənar saxlamaq olmaz.

Hakimiyyət daxili legitimlik platformasını möhkəmləndirmək üçün milli-mənəvi xətti qabardır. Bu prizmadan baxanda, mədəni irs, internet əxlaqı, avtoxuliqanlıq kimi məsələlər sosial problem kimi göstərilir, amma həm də siyasi rəmzilik daşıyır.

Bu düzəlişlər vasitəsilə geniş ictimai razılıq yaratmaq nisbətən asandır. Tarixi abidənin dağıdılması, təhlükəli sürücülük və ya “əxlaqsız” onlayn davranış cəmiyyətin böyük hissəsində müdafiə olunmur. Dövlət bu mövzuları önə çəkərək sərt qanunları sosial sifariş kimi təqdim edə, iqtisadi və siyasi baxımdan daha həssas mövzuların fonunda öz legitimliyini möhkəmləndirə bilir.

Digər tərəfdən, bu sahələr dövlətin “qoruyucu və tənzimləyici” rolunu simvolizə edir. Mədəni irs keçmişin, internet əxlaqı gələcək nəsillərin, yol təhlükəsizliyi isə gündəlik həyatın qorunması kimi çərçivələnir. Beləliklə, hakimiyyət özünü rifah yaradan yox, xaosun qarşısını alan və nizamı təmin edən əsas aktor kimi təqdim edir. Bu, siyasi legitimliyin klassik mexanizmlərindən biridir.

Xüsusilə internet əxlaqı ilə bağlı qeyri-müəyyən anlayışlar sosial problemdən kənara çıxaraq ictimai ifadəyə nəzarət alətinə çevrilə bilər. “Cəmiyyətə hörmətsizlik” və “mənəvi dəyərlərə ziddlik” kimi geniş şərh olunan anlayışlar təkcə nalayiq davranışı deyil, istənilən narahat ifadəni də hədəfə almaq potensialı yaradır.

Bu baxımdan, bu baş verənlərə texniki tənzimləmə deyib keçmək olmaz. Onlar dövlətin cəmiyyətlə münasibətini necə qurduğunu və davranış üzərində nə dərəcədə nəzarət etməyə çalışdığını açıq şəkildə göstərir.

Son qanun dəyişikliklərinin təhlili