Ramiz Mehdiyev: Nüfuzlu "Boz Kardinal"dan ev dustaqlığına gələn yol
Ramiz Mendiyev dövlətə xəyanətdə ittiham edilir
Azərbaycan siyasi sisteminin onilliklər boyu ən təsirli fiqurlarından biri olan, Prezident Administrasiyasının sabiq rəhbəri və Milli Elmlər Akademiyasının keçmiş prezidenti Ramiz Mehdiyev dövlətə xəyanət və hakimiyyəti zorla ələ keçirməyə cəhd ittihamları ilə istintaqa cəlb edilib.
Səbail Rayon Məhkəməsinin qərarı ilə onun barəsində ev dustaqlığı qətimkan tədbiri seçilib.
Hakim Yeni Azərbaycan Partiyasının veteranı və siyasi elitanın onilliklər boyu “boz kardinalı” olmuş bir şəxsin belə ağır maddələrlə ittiham edilməsi ölkə gündəmini zəbt edib. Bu hadisə Mehdiyevin onilliklərə yayılan karyerasına və onun Azərbaycan siyasi sistemindəki roluna yenidən diqqət yönəldib.
Hazırkı vəziyyət mövzunu son dərəcə aktual edir – bir tərəfdən, Mehdiyevin yüksəlişi və tənəzzülü fonunda hakimiyyət daxilində gedən prosesləri anlamaq, digər tərəfdən isə bu ittihamların ölkənin gələcək siyasi trayektoriyasına təsirini dəyərləndirmək zərurəti yaranıb.
Bu məqalədə Ramiz Mehdiyevin siyasi karyerasının əsas mərhələləri, Prezident Administrasiyasındakı nüfuzu və son illərdəki zəifləməsi, AMEA-ya rəhbər təyin olunması və ailə qalmaqalları, nəhayət ona qarşı irəli sürülən dövlətə xəyanət ittihamları fonunda ev dustaqlığına alınması təhlil edilir.
Məqalə neytral-analitik üslubda yazılaraq, mövzu ətrafındakı müxtəlif baxışları – müxalifət təmsilçilərinin rəylərini, media ritorikasını və mümkün siyasi nəticələri balanslı şəkildə əks etdirir.
Ramiz Mehdiyevin siyasi rolu və nüfuzu
Ramiz Mehdiyev müasir Azərbaycanın siyasi səhnəsində dörd onillik boyunca aparıcı rol oynayıb. O, 1994-1995-ci illərdən etibarən Azərbaycan Prezidentinin Administrasiyasına rəhbərlik edib və 2019-cu ilə qədər bu postu tutaraq ölkənin siyasi kursunun müəyyənləşdirilməsində mühüm fiqura çevrilib.
Hətta çoxları onu hakimiyyət kulisində əsl söz sahibi, “boz kardinal” (éminece grise) hesab edirdi.
Bu illər ərzində Mehdiyev təkcə bir məmur deyil, siyasi sistemin ideoloqu və dayağı kimi tanınmışdı. Hələ sovet dövründə də Heydər Əliyevin komandasında yüksək vəzifə tutmuş Mehdiyev, müstəqillik dövründə Prezident Administrasiyasının daimi rəhbəri kimi icraedici hakimiyyətin bütün sahələrinə nüfuz etmişdi.
Mehdiyevin nüfuzu xüsusən güc strukturlarına və informasiya məkanına təsirində özünü göstərirdi. Siyasi şərhçi Oqtay Qasımovun sözlərinə görə, Mehdiyev 25 il PA-ya rəhbərlik etdiyi müddətdə “həm güc strukturlarına, həm də hakimiyyətin başda media sektoru olmaqla digər qollarına çox ciddi təsir imkanları” qurmuşdu.
“Onun müxtəlif siyasi qruplarla əlaqələri və bəzən kənar təsirlərlə yönləndirildiyi haqda iddialar illər boyu dolaşırdı. Mehdiyev uzun müddət öz yaxın çevrəsi vasitəsilə böyük bir biznes imperiyası formalaşdıraraq iqtisadi güc də toplamışdı. Bu güc və əlaqələr sayəsində o, hakimiyyət daxilində ən təsirli fiqurlardan biri sayılırdı. Mehdiyev ölkənin qanunvericilik, icra və media institutlarında çoxlarına təsir göstərə bilən bir “kölgə lider” idi”.
Onun qeyri-rəsmi nüfuzunun bir çox təzahürləri olub. Məsələn, Azərbaycan İnternet Forumunun prezidenti Osman Gündüz 2005-ci ildə Balakən rayonundan deputatlığa namizədliyini irəli sürdüyü zaman Mehdiyevin seçki prosesinə müdaxiləsini xatırlayır.
Osman Gündüz bildirir ki, seçkiyə az qalmış Ramiz Mehdiyev Balakənin icra başçısını Bakıya çağırıb, qayıtdıqdan sonra isə cəmi “5 dəqiqəlik məhkəmə” qərarı ilə Gündüzün namizədliyi ləğv edilib. Mehdiyevin ən yaxın adamlarından hesab olunan rəqibi qalib elan olunub.
Mehdiyev həmçinin uzun müddət hakim Yeni Azərbaycan Partiyasının (YAP) ideoloji xəttinin formalaşmasında rol oynayıb. O, yüksək dövlət təltiflərinə – “Heydər Əliyev”, “İstiqlal”, “Şöhrət” və “Şərəf” ordenlərinə layiq görülən, akademik titulu daşıyan bir şəxs kimi rəsmi təbliğatda dövlətçilik təcrübəsinin siması kimi təqdim edilirdi.
Lakin tənqidçilər qeyd edirlər ki, Mehdiyevin yüksəlişi Azərbaycanda avtoritar idarəçiliyin və müxalifətin sıxışdırılmasının təməl daşı ilə müşayiət olunub. Müsavat Partiyasının liderlərindən Arif Hacılı öz şəxsi timsalında Mehdiyevin hakimiyyətdə olduğu illərdə törədilən haqsızlıqları xatırladır:
“Şəxsən mənim millət vəkili seçilsəm də, parlamentə buraxılmamağımın, dəfələrlə uzun müddətə həbs olunmağımın… Ramiz Mehdiyevin xüsusi rolu olub”.
2019-cu ilin oktyabrında Prezident İlham Əliyev siyasətindəki dəyişiklik çərçivəsində Ramiz Mehdiyevi Prezident Administrasiyasının rəhbəri postundan uzaqlaşdırdı. Dövlət başçısı buna əsas olaraq yaşı ötmüş kadrların təqaüdə göndərilməsi gərəkdiyini ifadə etmişdi.
Mehdiyev PA rəhbəri vəzifəsindən ayrıldıqdan sonra Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının prezidenti təyin edildi (2019-2022). Bu dəyişiklik bir tərəfdən Mehdiyevin siyasi çəkisinin azalması kimi qiymətləndirilsə də, digər tərəfdən onun hələ də formal olaraq yüksək mövqedə saxlanılması kimi görülürdü.
Politoloq Oqtay Qasımov qeyd edir ki,
“O, son 5-6 ildə siyasi fəaliyyətindən uzaqlaşdırılmasına baxmayaraq, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının prezidenti postuna gətirildi. Burada olarkən də siyasi proseslərə müdaxilə etməyə cəhd göstərirdi. Ona görə də akademiyanın rəhbərliyindən uzaqlaşdırıldı”.
İttihamlar və ictimai diskurs
Ramiz Mehdiyevə qarşı irəli sürülən ittihamlar Azərbaycan cəmiyyətində şok effektinə səbəb oldu. Rəsmi məlumatlara görə, o, Cinayət Məcəlləsinin üç ağır maddəsi – 278.1 (dövlət hakimiyyətini ələ keçirməyə yönələn əməllər), 274 (dövlətə xəyanət) və 193-1.3.2 (cinayət yolu ilə əldə edilmiş əmlakı leqallaşdırma) üzrə təqsirləndirilir. Bu maddələrin hər biri xüsusilə ağır cinayət hesab olunur və məhkəmədə sübuta yetirilərsə, Mehdiyevi çox ciddi cəzalar (12 ildən ömürlük həbsədək) gözləyə bilər.
İttiham aktında Mehdiyevin hansı konkret əməllərlə ittiham edildiyi tam açıqlanmasa da, Dövlət Təhlükəsizlik Xidmətinin (DTX) bu iş üzrə xüsusi əməliyyat keçirdiyi bildirilib. Məhkəmə qətimkan tədbiri olaraq Mehdiyevi həbsxana deyil, ev dustaqlığına buraxıb ki, bu da yaşının yüksək olması və sağlamlıq durumuyla izah edilir. Bununla belə, 4 aylıq ev həbsi dövründə onun rabitə və fəaliyyət imkanlarının ciddi məhdudlaşdırılacağı gözlənilir.
Bu ittihamlar açıqlanar-açıqlanmaz ictimai rəylər iki əsas istiqamətdə formalaşdı. Bir tərəfdən, illərdir Mehdiyevin siyasi nüfuzundan əziyyət çəkmiş müxalifət nümayəndələri və vətəndaş cəmiyyəti fəalları onun nəhayət qanun qarşısına çıxarılmasını ədalətin təcəssümü kimi dəyərləndirdilər.
Məsələn, Azərbaycan Demokrat Partiyasının sədri Sərdar Cəlaloğlu hesab edir ki, Mehdiyev çoxdan həbs edilməli idi və indi irəli sürülən ittihamlar tam əsaslıdır:
“Onun Rusiyanın maraqlarına xidmət etdiyini 10-20 il əvvəldən bilirdik… Ramiz Mehdiyev… ziyalıların və gənclərin ölkəni tərk etməsinə səbəb olan siyasətin başında dayanırdı. O, bütün bunları Rusiyadan aldığı göstərişlər əsasında həyata keçirib”.
Bu kimi fikirlər Mehdiyevin ölkə daxilində Kremlin “Troya atı” rolunu oynadığı, illərlə müstəqil siyasəti əngəllədiyi narrativini əks etdirir. Həqiqətən də, müxalif düşərgədə bir çoxları hesab edir ki, Mehdiyevin dövlətə xəyanətdə ittiham edilməsi onun uzun müddət Rusiya yönümlü siyasət yürütməsinin gecikmiş cavabıdır.
Digər tərəfdən, müxalif camiədə və ictimaiyyətdə xeyli sayda insan bu həbsi ilk növbədə hakimiyyətdəki daxili çəkişmələrin nəticəsi kimi görür. Tanınmış jurnalist Qənimət Zahid və gənc fəal Əziz Məmiyev kimi tənqidçilər bildirirlər ki, Mehdiyevin həbsi ölkədə demokratiyanın irəliləməsi anlamına gəlmir, sadəcə olaraq illərdir eyni komandada olmuş qüvvələrin indi bir-birinə qarşı çevrilməsidir.
Onlar vurğulayırlar ki, Mehdiyev onillərlə mövcud sistemin aparıcı simalarından olub və indi ona qarşı ittihamlar irəli sürülməsi həmin sistemin öz daxilindəki nüfuz mübarizəsinin göstəricisidir. Bu baxışa görə, Mehdiyevin “xəyanəti” məsələsi nə qədər ciddi olsa da, əsas sual bunun siyasi islahat niyyətiləmi, yoxsa sadəcə hakimiyyətin monolitliyini möhkəmləndirmək məqsədiləmi gündəmə gətirilməsidir.
İctimai diskursda həmçinin geniş yayılmış fikir ondan ibarətdir ki, Mehdiyev törətməkdə ittiham edildiyi əməllərə görə yox, illərdir təmsil etdiyi köhnə elita təbəqəsinin son nümunəsi kimi hədəfə çevrilib. Yeni nəsil texnokratlarla əvəzlənən köhnə qvardiyanın son qalası sayılan Mehdiyevin indi cinayət məsuliyyətinə cəlb olunması, çoxlarının fikrincə, ölkədə siyasi varislik və güc iyerarxiyasındakı dəyişikliklərlə bağlıdır.
Xüsusilə 2020-ci ildə İkinci Qarabağ müharibəsindən və 2023-cü ildə Qarabağda tam suverenliyin bərpasından sonra Azərbaycanın geosiyasi orientasiyasında dəyişikliklər müşahidə olunur. Sərdar Cəlaloğlu qeyd edir ki, son illərdə Azərbaycan balanslaşdırılmış xarici siyasətdən imtina edərək Qərblə yaxınlaşma kursunu seçib və bu, “Rusiyanın ölkədəki agentura şəbəkəsini neytrallaşdırmaq üçün şərait yaradıb”.
Bu kontekstdə Mehdiyevin Kremlin təsirinə açıq fiqur kimi hədəfə alınması hakimiyyətin ölkədaxili Rusiya yönlü elementləri zəiflətmək cəhdi kimi də qavranılır. Belə ki, rəsmi ittihamlarda “dövlətə xəyanət” məhz xarici güclərə (dolayısıyla Rusiyaya) işləmək anlamını verir.
Müxalifətin digər tanınmış simaları da Mehdiyevin keçmiş “əməlləri”nin sayılması və cəzalandırılmasını zəruri saysalar da, prosesin ədalətli aparılacağına şübhə ilə yanaşırlar. Xalq Cəbhəsi Partiyasının fəalları, o cümlədən Məmməd İbrahim, bildiriblər ki, Mehdiyev uzun illər müxalifəti bölüb zəiflətmək, təzyiq altında saxlamaq strategiyasının memarı olub.
Onların fikrincə, əgər onun cəzalandırılması baş verirsə, bu, tarixi ədalətin bir hissəsi olsa da, hazırkı hakimiyyətin dürüst niyyəti kimi təqdim edilə bilməz. Çünki bu hakimiyyətin özü də Mehdiyevin siyasətinin davamıdır.
Bu cür fikirlər ictimai rəydə müəyyən istehzalı yanaşma yaradır: bir vaxtlar müxalifəti “dövlətə xəyanət”də ittiham etməyə meylli olmuş hökumət indi öz “ailə üzvü”nü xəyanət maddəsi ilə vurur.
Beləliklə, ictimai diskurs ikili xarakter daşıyır – həm Mehdiyev fenomeninin bitməsinə sevinənlər var, həm də bu hadisəni sadəcə güc oyunlarının növbəti mərhələsi sayanlar.
Medianın ritorikası və siyasi nəticələr
Ramiz Mehdiyev ətrafındakı son hadisələr ölkə mediasında da geniş rezonans doğurub və fərqli mediada kəskin fərqli ritorika müşahidə olunub. Hökumət yönlü KİV-lər Mehdiyevin cinayət işini əsasən dövlətə sədaqət konteksində dəyərləndirərək onu “xəyanətkar şəbəkənin” başçısı kimi təqdim etməyə çalışırlar.
Hakimiyyət yönlü medialar Mehdiyevi sanki ötən illər ərzində ölkə içində gizli xəyanətkar fəaliyyət göstərən bir fiqur kimi ictimai rəydə qələmə verirlər.
Oxşar ritorikaya hökumətin rəsmi təmsilçilərinin çıxışlarında da rast gəlinir. YAP Veteranlar Şurasının rəhbəri Arif Əliyev (deputat) Mehdiyevin partiyadan xaric ediləcəyini və onun aldığı bütün dövlət orden və mükafatlarından məhrum olunacağını açıqlayıb.
Hökümət yönlü mediada digər diqqətçəkən cəhət Mehdiyevin möhtəşəm sərvətinin ifşa olunmasıdır. Əksər hökumətyönlü saytlar onun əmlak dosyesini tirajlamağa başlayıblar.
Oxu.az və Axar.az saytları Mehdiyevin ailəsinə və yaxınlarına aid çoxsaylı mülklərin, torpaq sahələrinin və biznes aktivlərinin siyahısını yayımlayıb. Bu məlumatlara görə, Mehdiyevin Novxanıda və digər rayonlarda yüz hektarlarla torpaq sahələri, Bakıda çoxsaylı mənzilləri və obyektləri, 75%-i ailəsinə məxsus olan Bank BTB kimi maliyyə qurumları, “Şərq-Qərb” nəşriyyatı və “Sədərək” və “Binə” ticarət mərkəzlərində payları mövcuddur.
Medianın bu şəkildə sərvət siyahılarını açıqlaması cəmiyyətdə Mehdiyevə qarşı əlavə qıcıq yaradaraq, onun həm siyasi, həm də mənəvi cəhətdən digər siyasilərdən daha qəbahətli biri kimi göstərilməsi məqsədi daşıyır. Hətta bəzi xəbərlərdə Mehdiyevin əmlakının müsadirə olunacağı ehtimalı ön plana çəkilir. Bildirildiyinə görə, Cinayət Məcəlləsinin 193-1.3.2 maddəsi məhkum olunacağı təqdirdə onun mal-mülkünün müsadirəsini nəzərdə tutur.
Müstəqil şərhçilər isə medianın hakimiyyətə yaxın segmentinin Mehdiyevə qarşı başlamış kampaniyasını “günah keçisi” yaratmaq taktikası adlandırırlar.
Onların fikrincə, uzun illər bütün ciddi qərarlarda pay sahibi olmuş bir şəxsi birdən-birə bütün problemlərin səbəbkarı kimi təqdim etmək inandırıcı görünmür və daha çox hakimiyyətin imicini qorumağa hesablanıb.
Siyasi sistem və gələcək proseslər baxımından mənası
Ramiz Mehdiyevin indiki durumu Azərbaycan siyasi sistemində mühüm bir dönüş nöqtəsi kimi qiymətləndirilir. Onun timsalında onilliklər boyu hakimiyyətin zirvəsində dayanmış bir şəxs daxili siyasi proseslərin gedişinə uyğun olaraq kənarlaşdırılır və cinayət ittihamlarıyla üzləşir.
Bu hadisə ilk növbədə göstərir ki, avtoritar sistemlərdə belə uzun müddət toxunulmaz sayılan fiqurlar gün gələndə gözdən düşə bilir – elitadaxili qüvvələr nisbəti dəyişdikcə dünənin “sütunları” bugünün hədəfinə çevrilir. Mehdiyevin siyasi karyerasının faktiki olaraq kriminal ittihamlarla bitməsi hakimiyyət daxilində yeni güc balansının qurulduğuna işarədir.
Bu prosesin Azərbaycan siyasi sisteminə təsirini bir neçə aspektdə dəyərləndirmək olar.
Birincisi, hakimiyyət monolitliyinin artmasıdır. Mehdiyevin uzaqlaşdırılması ilə Prezident Əliyev atasından miras qalmış köhnə qvardiyaya son nöqtəni qoymuş oldu. Artıq hakimiyyət komandasında demək olar ki, Heydər Əliyev dövrünün heç bir nüfuzlu siması qalmır. Yeni komandada Prezidentə şəxsi sədaqəti ilə seçilən, nisbətən gənc kadrlar üstünlük təşkil edir. Artıq ölkə idarəçiliyi tam olaraq bir mərkəzdə cəmləşir. Mehdiyev kimi fiqurların olmaması Əliyev üçün həm rahatlıq, həm də bütün nəzarətin tək mərkəzdə cəmlənməsi deməkdir.
İkincisi, Mehdiyev hadisəsi Azərbaycanda siyasi mübarizənin metodlarının sərtləşdiyini göstərir. Uzun illər hakimiyyət daxilində intriqalar daha çox pərdəarxası xarakteri daşıyırdısa, indi açıq cinayət işi formasını alıb. Dövlət çevrilişinə cəhd ittihamı fövqəladə bir haldır və bunun irəli sürülməsi hakimiyyətin daxildəki potensial fərqli cərəyanlara qarşı nə qədər ciddi tədbir almağa hazır olduğunu nümayiş etdirir. Bu da digər məmurlar üçün bir siqnaldır: hakimiyyət daxilində hansısa gizli “qruplaşma” yaratmaq cəhdi bağışlanmazdır və sərt cəzalandırılacaq. Belə bir mesaj qısa müddətdə siyasi stabilliyi təmin etsə də, uzun vədədə hakimiyyət daxilində qorxu atmosferini gücləndirə bilər ki, bu da effektiv idarəçiliyə mənfi təsir göstərə bilər.
Üçüncüsü, bu hadisənin ölkənin xarici-siyasi oriyentasiyasına dair təsiri məsələsidir. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, bəzi siyasi müşahidəçilər Mehdiyevin devrilməsini Azərbaycanın Rusiya ilə məsafəni artırması, Qərbə daha açıq inteqrasiya yoluna girməsi ilə əlaqələndirirlər. Doğrudan da, Mehdiyev sovet məktəbinin yetirməsi idi və onun siyasi dünyagörüşündə Rusiya amili güclü idi.
İndi isə Azərbaycan hakimiyyəti həm Qarabağ məsələsində qələbədən, həm də bölgədə dəyişən geosiyasi şəraitdən yararlanaraq daha müstəqil qərarlar verir. Belə bir vaxtda Kremlin Bakıdakı “köhnə dostları”na ehtiyac azalır və hətta onlar risk faktoru kimi görülə bilir. Mehdiyevin xəyanət ittihamı ilə cəzalandırılması, dolayısıyla, Rusiyaya da bir mesaj sayıla bilər ki, Azərbaycan daxili siyasətində üçüncü tərəfin təsirini qəbul etməyəcək.
Bu, əlbəttə ki, Azərbaycanın tam Qərb yönümlü siyasətə keçdiyi anlamına gəlməsə də, ən azı balansın dəyişdiyini göstərir. Gələcək proseslər, məsələn, digər Rusiya yönlü fiqurlara qarşı addımlar atılıb-atılmaması bu hipotezi təsdiq yaxud təkzib edə bilər.
Ramiz Mendiyev dövlətə xəyanətdə ittiham edilir
