Müharibənin insanları qatilə çevirməsi haqda
Bakıda azərbaycanlılar və ermənilər
1989-cu il, iyunun 17-si. Məndən 9 yaş böyük bacımın toy günü.
Atam və qardaşlarım səhər erkən oyanıb məhəllənin meydanında mağar qurmuşdular. Ailənin qadınları da axşam toya gələcək qonaqlar üçün yemək tədarükündəydi. Səhər saatlarında istidən adamın dili-dodağı təpdiyi, ağacların bircə yarpağının belə yellənmədiyi halda günorta elə külək qopdu ki, mağarı belə aşırdı. Bakının dəli küləyi, nə deyəsən?!
Bəs indi toy harda olacaq? Qonaqların gəlməyinə sayılı saatlar qalıb. Elə qara-qara bunu düşünürdük ki, yeni qonşumuz Sənəmbər xala gəldi, “həyətimiz böyükdü, külək də tutmur, gəlin, toyu bizim həyətdə eləyin” dedi. Elə də oldu, masaları həyətə daşıdıq, süfrələri qurduq, qonaqlar axışıb gəldi, musiqi, rəqs… toy əla alındı!
Amma on bir yaşlı uşaq ağlımla mənim üçün ən maraqlı olan toyun keçirildiyi bu həyətin hər iki – yeni və köhnə, azərbaycanlı və erməni – ev sahibinin məclisdə iştirak etməsi idi.
Ermənistanla Azərbaycan arasında Qarabağla bağlı münaqişə başlayan zaman Sənəmbər Məmişova və onun çoxsaylı ailəsi Ermənistanın Saral kəndində yaşayırdı. Yerli hakimiyyətin təzyiqi altında onlar doğma kəndlərini tərk etmək qərarına gəliblər, elə yola düşmək üçün əşyalarını toplayırmışlar ki, 1988-ci il Spitak zəlzələsi onların evlərini yerlə bir edib.
Saral kəndi 250-ə qədər azərbaycanlı ailədən ibarət idi, amma zəlzələ baş verən zaman kənddə cəmi 70 ailə qalmışdı. Onlar dağılmış kəndin xarabalıqlarında 10 gün yaşayıblar, daha sonra onlar üçün ayrılmış avtobuslarda yola düşə biliblər.
Mübariz Əliyev, Sənəmbər Məmişovanın qardaşı, Spitak zəlzələsi haqda danışır
Qaçqın və Məcburi Köçkünlərlə İş üzrə Dövlət Komitəsinin məlumatına görə, 1988-1989-cu illərdə Ermənistandan 350 minə yaxın azərbaycanlı deportasiya olunub.
Sənəmbər xalanın böyük qardaşı Mübariz Əliyev danışır:
“Köç vaxtı başımıza çox iş açdılar, 56 evin ayın-oyununu yük maşınlarına yığıb Qazaxa aparmaq əvəzinə, oğurlayıb Spitaka daşıdılar. 56 ailə bir günün içində varını-yoxunu, hər şeyini itirdi. Amma kaş ki, itirdiyimiz təkcə mal olaydı. Növbəti kolonu yola salanda tez-tez kəndə gəlib camaatı hədələyən Spitak rayon milis rəisi Spartak Petrosyan da onların ardınca getdi.
Yolda avtobusu saxlayıb, atəşə tutmuşdu, əmim qızı Sürəyya Balacayeva, həyat yoldaşı Teymur Balacayev və yaxın qohumumuz Şahin Balacayev elə oradaca ölmüşdü, neçə nəfər yaralanmışdı. Qızım da həmin avtobusda idi, onu başına bir iş gəlməsin deyə özümüzdən əvvəl göndərmişdim.
Şükürlər olsun ki, o, faciədən sağ çıxdı. Ölən əzizlərimizin meyitlərini də vermədilər.
Vartan qəbirstanlığında buldozerlə yer qazıb üçünü bir yerdə, heç bir qaydaya uyğun olmadan basdırdılar. Yaralıları isə bizimkilər Qazaxa çatdıra bimişdilər”.
Bəs necə olmuşdu ki, Bakıya köçəndən sonra onlar evin köhnə sahibi ilə birlikdə yaşayırdılar?
Paranzi xala və Avanes dayı kiçik qızları Nina ilə birlikdə 1989-cu ildə iki oğlanlarının yaşadığı Rostova yollanmışlar. Digər qızları Zoya isə Qarabağa, dünyasını dəyişmiş ərinin qohumlarının yanına köçmək niyyətindəydi. Buna görə də Bakıda ləngimişdi.
Sənəmbər xala da kiçik qardaşı Nərimanla birlikdə elə onların evini almışdı.
“Biz də dedik, qalsın, bizə nə ziyanı var. Özümüz 13 nəfər idik, bir boğaz artıq olanda nə olacaqdı ki? Balaca 1-2 yaşında körpəsi də vardı qucağında, özü də ayaqdan əlil idi. Beləcə altı aya yaxın bizimlə bir evdə yaşadı”, – Sənəmbər xala danışır.
“Xeyli vaxt bir evdə yaşadıq, sakit, bütün günü uşağı ilə məşğul olan bir qadındı. Desəm ki, heç çəkinmirdik, yalan olar, hərdən içimdən keçirirdim ki, birdən yeməyimizə zəhər qatar. Amma sonra “elə də şey olar?!” deyib, özüm özümə gülürdüm. Səhər, günorta, axşam bir süfrəyə otururduq.
O qədər müddətdə bircə kəlmə sözümüz tərs gəlmədi. Nəriman da çox mülayim yanaşırdı qadına, yazığı gəlirdi ki, əlildi, ərini itirib, körpə uşaqla qalıb. Qadın məndən kiçikdi, Nərimanın yoldaşı ilə tay-tuş idilər, ikisinin də balaca uşaqları vardı deyə onların söhbəti daha yaxşı tuturdu”.
Yarım il bir dam altında yaşadıqdan sonra Zoyanı çox mehribanlıqla, qarşılıqlı halallıqla yola saldılar.
İl oldu 1990. Bütün azərbaycanlılar Ermənistanı tərk etsə də, Azərbaycanda, xüsusən də Bakıda hələ də ermənilər yaşayırdı. Vəziyyət gündən-günə daha da alovlanır, hər iki cəmiyyətdə millətçilik ritorikası yüksəldikcə, qarşı tərəfə dözümsüzlük də artırdı. Yanvar ayının 13-dən etibarən Bakıda erməni evlərinə hücumlar başladı.
Yanvarın 17-də aylar öncə həyətində erməni və azərbaycanlı sahibinin iştirakı ilə toy elədiyimiz bu evin qapısı xüsusi təyinatlı milislər tərəfindən döyüldü. Qapıya Sənəmbər xala çıxdı, maskalı xüsusi təyinatlılardan biri onu kənara itələyib, evə hücum çəkdilər. Evdə üç kişi vardı, Sənəmbər xalanın həyat yoldaşı Elman dayı, qardaşları Nəriman və Şirvan.
10-15 dəqiqə sonra xüsusi təyinatlılar onların üçünü də ağızları-burunları qan-rəvan içində, əlləri başlarında çarpazlanmış, üzlərinə dəhşətli qorxu ifadəsi həkk olunmuş halda çölə çıxardılar. Daha sonra evin içində saatlarla sürən axtarış, qadınların naləsi, uşaqların fəryadı… Heç kim nə baş verdiyini anlamırdı.
Bir neçə gün sonra Elman dayı və Şirvan evə buraxıldı. Nəriman isə onlarla başqa şəxslə birlikdə erməni evlərinə hücum etməkdə və qətllərdə ittiham olunurdu.
“Biz ittihamı eşidəndə şokdaydıq. Nəriman heç kimə ziyan vuracaq biri deyildi, çox sakit, mülayim, mədəni. Aylarla erməni ilə bir evdə yaşadıq, bir kəlmə acıqlı söz demədi ona. Hətta özü aparıb yola saldı ki, başına bir iş gəlməsin. Hə, hamilə əmimqızının yoldaşı və bir başqa qohumumuzla birlikdə öldürülməsi hamımız kimi Nərimana da çox pis təsir etmişdi.
Meyitlərini belə vermədilər ki, basdırıb üstündə ağlaya bilək. Amma bütün bu ağrıların onun içində kinə çevrildiyinə heç inanmağımız gəlmirdi. Nərimanın gedib hücumçulara qarışacağı, kimisə öldürəcəyi ağlımızın ucundan keçməzdi.
Müharibə pis şeydi, başını aşağı salıb, ailəsiylə, dolanışığıyla məşğul olan insanları bir anın içində öldürə də bilir, qatil də edir”, – Sənəmbər xala danışır.
Nəriman Əliyev və digərləri təqsirlərini etiraf etmişdilər.
Məhkəmə Nəriman Əliyevi 12 il müddətinə azadlıqdan məhrum etdi. Zamanla münaqişə hərbi fazaya keçdi, buna görə də il yarım cəza çəkəndən sonra Nəriman azadlığa buraxıldı. Amma o, həbsdən çıxıb öz evinə qayıtmadı, bir neçə ay qardaşı Mübarizin evində yaşayandan sonra ailəsi ilə birlikdə Rusiyaya köçdü. İstintaq zamanı gördüyü işgəncə nəticəsində Nəriman hazırda ikinci qrup əlildi.
“İldə, iki ildə bir dəfə yay vaxtı ailəsini də götürüb, Bakıya gəlir, amma bu məhəlləyə, bu evə ayaq basmır, deyir, o günləri təkrar-təkrar yaşamaq istəmirəm. Bizə gəlirlər. Sənəmbərgil də gəlib bizdə görürlər onları”, – qardaşı danışır.
Hərbi psixoloq Azad İsazadə münaqişələr zamanı insanların məruz qaldıqları metamorfozları şərh edir:
“Fərdi psixologiya var, bir də kütlə psixologiyası. Kütlə psixologiyasının təsiri altında fərdi psixologiyada ciddi dəyişikliklər ola bilir. Məsələn, fərd olaraq bir insanın heç vaxt özünə rəva görmədiyi bir addımı kütlənin təsiri altında atması mümkündür. Hətta fərd olaraq heç vaxt etməyəcəyi bir hərəkəti kütlə başına keçərək edə də bilər. Daha sonra peşman olar, niyə bunu etdiyinin cavabını özünə belə verməyəcək hala düşər.
Cinayət hüququnda “affekt halı” anlayışı var, adamı cəzadan azad etməz, amma məsuliyyətini yüngülləşdirər. Çünki həmin əməli törətdiyi zaman bu insan anlaqsız vəziyyətdə, psixoloji sarsıntı və ya təsir altında olub. Əgər Nəriman bu gün olanlar haqda danışmırsa, bu, onun peşman olduğuna və ümumiyyətlə həmin əməli nə üçün törətdiyinin izahını verə bilməməsinə dəlalət edə bilər.
Əlbəttə, onun özü ilə danışmadan, detalları dəqiqliyi ilə bilmədən, bu, sadəcə bir ehtimaldır”.
46 yaşlı 2-ci qrup Qarabağ Müharibəsi əlili Əhməd Rəhmanov hesab edir ki, kütlə psixologiyasının təsirinə daha çox dayaz düşüncəli insanlar düşür.
“Məsələn, meydan hərəkatı illərində çox gənc idim. Mitinqlərdə “oturmayan erməni, durmayan erməni” dedikcə, mən də oturub-dururdum. Bir yandan məzəli gəlirdi, amma bir yandan da özümü xalqın bir hissəsi kimi hiss edirdim.
Adama elə gəlir ki, kütlənin içində olsan, sənə heç nə eləyə bilməzlər”.
Əhməd əslində orduya yararsız olub, doğulandan ayı pəncəli olduğu, meydan hadisələri zamanı isə əsgər dubinkasından aldığı zərbə ilə çiyni ciddi zədələndiyi üçün onu hərbi xidmətə aparmayıblar. 20 yaşındaykən Qarabağ Müharibəsinin qızğın vaxtında könüllü olaraq cəbhəyə gedib.
“Desəm ki, erməniləri düşmən gözündə görürəm, yalan olar. Hansısa millət düşmənim ola bilməz. Amma gördüm ki, həmvətənlilərim qırılır, kənarda qala bilmədim.
Həm də uşaqlıqdan müharibə romantikası ilə böyümüşdüm. Yaşım çatsa Əfqanıstan müharibəsinə də getmək istəyirdim. Amma dostlarımın döyüşdə parça-parça olduğunu görəndən sonra romantika da yox oldu”.
Əhməd deyir ki, müharibə ona soyuqqanlı olmağı, münaqişə zamanı əllərindən əvvəl beynini işə salmağı, hətta haqlı olduğu halda belə üzr istəməyi, ən əsası isə insan həyatının nə qədər dəyərli olduğunu öyrədib.
“Mən indi Suriyadan filan qanlı səhnələrə baxa bilmirəm. Çünki müharibədən əvvəl mən özümü öldürənin yerində görürdüm, müharibədən sonra isə ölənin yerində görürəm”.
