Müharibədən sonrakı həyat: Ermənistanın sərhədyanı kəndinin gənc nümayəndəsinin müsahibəsi
İkinci Qarabağ müharibəsi nəticəsində Ermənistanın cənubundakı indiyə qədər sərhədyanı olmayan Şikoax kəndinin Azərbaycanla təxminən 30 kilometrlik sərhədi yaranıb.
“Bəzi yerlərdə sərhəd çox da uzaq deyil, bəzi yerlərdə lap yaxındadır, bəzi yerlərdə bir təpə bizimdir, yanındakı onların. Sərhəd səhmansızdır. Mən ən pis halda da belə vəziyyəti təsəvvür eləməzdim ki, biz Artsax [Dağlıq Qarabağ nəzərdə tutulur] ərazilərinin bir hissəsini, üstəlik də erməni kəndlərinin ərazilərini, özümüzün inzibati sərhədlərimizi itirə bilərik”, – Şikoax kəndinin 30 yaşlı nümayəndəsi Nare Qazaryan deyir.
Gənc diplomatı həmkəndliləri dörd il əvvəl kənd nümayəndəsi seçiblər, o, 90 faiz səs toplayıb. Şikoaxlılar gənc qadına ən məsuliyyətli işi tapşırıblar, Narenin özü isə bu vəzifələri yerinə yetirərkən hansı çətinliklərlə üzləşəcəyini ehtimal belə etmirdi.
Ermənistanın sərhədyanı kəndlərinin təhlükəsizlik məsələsi 2020-ci ilin payızında, ikinci Qarabağ müharibəsindən sonra kəskin hal alıb. Müharibə nəticələrinə əsasən Ermənistanla sərhəd ərazilər Azərbaycanın nəzarətinə keçib.
İndi burada yeni sərhədin sovet dövrünün inzibati sərhədləri əsasında GPS sistemi tətbiq olunmaqla müəyyənləşdirilməsi prosesi gedir. Ermənistan ombudsmeninin fikrincə, bu mexaniki yanaşmadır, dövlətlərarası sərhədlərin müəyyən edilməsində tətbiqi yolverilməzdir.
Şikoax rəhbəri yeni sərhəd, kəndin qeyri-müəyyən iqtisadi gələcəyi və sakinlərin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi haqda danışır.
- Kommunikasiyaların açılması: Ermənistan üçün yeni imkanlar, yoxsa təhlükəsizliyin təhdidi?
- Qarabağ üzrə razılaşmanı kim pozur? – Azərbaycan və Ermənistanda rəylər fərqlidir
Müharibə günlərində
“Mən hər həyata görə, bütün icmaya görə məsuliyyət daşıyırdım. Mən kəndimizin müdafiə dəstəsinə qoşulmağa, onlar hara getsələr, hətta ön cəbhəyə də getməyə hazır idim. Kəndlilərimizin dəstəsi 35 nəfərdən ibarət idi.
Bizim uşaqlar Şikahoğ mövqelərini qoruyurdular, çünki Qarabağdakı qonşu ərazilər artıq azərbaycanlılar tərəfindən tutulmuşdu. Biz bilmirdik nə gözləyək, onlar bizim tərəfə irəliləyə bilərdilər”, – kənd nümayəndəsi danışır.
Şikoax Ermənistanın Sünik cilayətində, Yerevandan 323 kilometr, rayon mərkəzindən – Qafan şəhərindən isə 14 kilometr məsafədə yerləşir. Kənddə 56 təsərrüfat, 160 nəfər sakin var. Qafanın 37 kəndindən 16-ı müharibə nəticələrinə görə sərhədyanı olub. Şikahoğ onlardan biridir.
Şikahoğdan Qafana getmək üçün M-17 beynəlxalq magistralı (Yerevan-Qafan-Meğri-İran) ilə getmək lazımdır. Yolun Qafan şəhərindən Çakaten kəndinə gedən dörd kilometrlik hissəsi Azərbaycan qüvvələrinin nəzarətinə keçib. Çakaten Şikahoğun bilavasitə yaxınlığında yerləşir.
“Gündüz Qafana getmək hələ mümkündür, amma hava qaralandan sonra təkbaşına getməməyə çalışırıq. Birdən onlar [azərbaycanlılar] bütün bu ərazini götürmək qərarına gəlsələr, bizim Qafana getməyə alternativ yolumuz olmayacaq. Yeganə yol M-17 magistralının davamı olacaq, hansı ki, Meğriyə gedir. Yəni Qafana getmək üçün 23 kilometr əvəzinə 130 kilometr yol getməli olacağıq.
İndi Rusiya sülhməramlıları sayəsində rahatlıqla bu yolla gedirik, ruslar daha çox ümid verir. Əgər birdən onlar olmasa, biz ümumiyyətlə bu yolla getməyə risk etməyəcəyik, çünki orada istənilən təxribatlar ola bilər”, – Nare izah edir.
Biçin və örüş yerləri haqda
Müharibədən sonra Şikahoğun inkişaf planları mümkünsüz olub.
“İcmanın biçin torpaqları Azərbaycanın nişangahında qalıb. Hətta bir metr məsafə də yoxdur, neytral ərazi ümumiyyətlə yoxdur. İndi bizim ciddi problemimiz var, biz payızda torpaqları əkmişik, hələ müharibədən əvvəl, bir azdan məhsul vaxti olacaq və biz bilmirik ki, necə toplayacağıq.
Birincisi, bu sahəyə çıxacaq müxanizatoru tapmaq çətin olacaq, ikincisi isə məlum deyil ki, rəqibdən nə gözləmək olar”, – Nare Qazaryan deyir.
Kənd torpaqlarının ümumi həcmi 53 hektardır, bunun 16 hektarı örüş yeri, qalanı isə biçin sahəsidir. 13 hektarda taxıl əkilib. Ot biçini də, taxıl məhsulunun toplanması da təhlükə altına düşüb.
“Mal-qara örüşdən məhrum olub. Kəndin yanında örüşümüz var, amma ora da çox da təhlükəsiz deyil. Buna görə də biz çalışırıq mal-qaranı kənd ərazisində saxlayaq. İndi insanlar düşünürlər ki, heyvanlardan necə qurtulsunlar. Mən onları bunda dəstəkləyirəm, çünki başqa çarə görmürəm”, – kənd nümayəndəsi deyir.
Turizmin inkişafı planlarının sonu
Son illərdə Şikahoğda turizm fəal inkişaf edirdi. Nare Qazaryan danışır ki, bir neçə ideyası üçün qrant maliyyəsi alıb.
Məsələn, Almaniya İnkişaf Bankı sayəsində kənddə günəş qızdırıcıları və plastik pəncərələr quraşdırılıb. Bütün bu cür proqramlar kəndin turistlər üçün cəlbedici olması üçün həyata keçirilirdi.
Hər il ümumilikdə yerli qoruğu ziyarət etmək, vəhşi təbiəti, çay üzərindəki körpüləri və qədim abidələri, Ermənistanın Qırmızı kitabına daxil olan heyvanları, məsələn, bezoar keçilərini seyr etmək üçün Şikahoğa 2000 turist gəlirdi.
Bəzi sakinlər öz evlərini qonaq evlərinə çevirib, Almaniya, İtaliya, Fransa, Rusiya və digər ölkələrdən turist qəbul edirdilər.
“Almaniyadan bizə yazmışdılar ki, bizim üçün narahat olurlar, belə vəziyyətə düşdüyümüz üçün təəssüf edirlər. Bizin çox planlarımız varlı, hətta ziplayn haqda düşünürdük. Bizim meşələrimizə toxunulmayıb, biz səfər marşrutları üzərində turistlər üçün evciklər tikməyə hazırlaşırdıq. Yerlilər turistlərə meyvə və tərəvəz satırdılar.
Hər şey baş-ayaq çevrildi və indi biz düşünürük ki, bundan sonra necə yaşayaq. Fikirləşmirəm ki, hətta yerli sakinlər sabahkı günə əmin olmadıqları halda bura turistlər gəlsin”, – Nare deyir.
Məktəb işləyir
Şikahoğ məktəbində 14 uşaq təhsil alır. Hər səhər Qafandan kəndə altı pedaqoq gəlir, dərslərdən sonra geri gedirlər.
“Yəni onlar gündə iki dəfə həmin yolu keçirlər. Yolda Azərbaycan hərbçiləri dayanıb, bəzi hissələrdə ruslar, ermənilər isə yoxdur. Rahat deyil, təhlükəlidir. Həyat qəfil dəyişdi, amma biz məktəbi saxlamaq üçün mümkün olan hər şeyi edirik. Həyat davam edir. Təslim olmaq olmaz”, – kənd nümayəndəsi deyir.
Təhlükəsizlik mütləq şərtdir
Nare Qazaryan deyir ki, insanlar hələlik kənddən getməyi düşünmürlər. Amma təhlikəsizlik məsələsi həll olunmalıdır ki, kəndlilər sabahkı günlə bağlı əminlik hiss etsinlər və gecələr rahat yata bilsinlər.
“2020-ci ilin sentyabrından noyabrına qədər, müharibə zamanı biz ağıla gəlməz günlər yaşadıq, bilmirdik ki, sağ qalacağıq, ya yox. Amma o zaman da kənddən bir addım da kənara atmadıq. Vilayət kəndlərinin üzərində təyyarələr və dronlar uçurdu. Bura da cəbhə idi”, – Şikahoğ rəhbəri deyir.
Kəndin qanunla təsdiqlənmiş sərhədlərinin olmaması onu narahat edir:
“Hələ ki, sakitlikdir, amma sabah əmr gəlsə, bilmirəm nə olacaq, Azərbaycan tərəfi nə qədər irəliləyə bilər. Noyabrın 10-dan, hərbi əməliyyatlar bitəndən artıq dörd ay keçib. Hələ də sərhəd dəqiqləşməyib”.
Bununla belə, icma rəhbəri sərhəd müəyyən ediləndən sonra neytral zonanın yaradılması ilə bağlı israr edir. Onun fikrincə, sərhəd də sərhəd qoşunları tərəfindən qorunmalıdır, könüllülər tərəfindən yox.
“Mən o uşaqlara hörmət edirəm və qarşılarında baş əyirəm, amma burada müntəzəm ordu dayanmalıdır. Bu məsələlər həll olunmalıdır. Azərbaycanlılar bizi əvvəlki mövqelərimizdən sıxışdırıblar. Və görəndə ki, biz üzüyola geri çəkildik, daha da irəliləməyə çalışırlar.
Təsəvvür edin, onlar belə sakitcə bizim kəndimizə girə bilərlər. Bu qeyri-müəyyənliyə son qoymaq, kəndlilərin sabahkı gününü daha təhlükəsiz etmək lazımdır”, – Nare hesab edir.
