Müharibədən sonra həyata yenidən başlamaq – Qarabağ müharibəsinin hər iki tərəfindən insan hekayələri
2020-ci il sentyabr-noyabr aylarında Azərbaycanla Ermənistan arasında baş verən 44 günlük müharibədən geriyə nələr qalıb? Evini, əzizini itirənlər, psixoloji travma alanlar baş verənləri necə xatırlayır? Həm Ermənistan, həm də Azərbaycanda müharibənin qoyduğu izləri hökumətlər hansı formada silə bilib?
Azərbaycanın Meydan-TV nəşrinin Qarabağ münaqişəsinin hər iki tərəfindən reportajı.
“30 il əvvəl həyata sıfırdan başladıq…”
Oktyabrın 17-də, müharibənin qızğın vaxtında Ağdamdan köçkün düşmüş Fərzəliyevlər ailəsinin Tərtərin Yenikənd kəndindəki evlərinin həyətinə top mərmisi düşüb. Evin xanımı Ulduz Fərzəliyeva olanları belə xatırlayır:
“Bircə onu eşitdim, oğlum qışqırdı ki, ana, yerə yat, gəlir. Ayılanda darvazanın çölündəki səngərdə idim. Oğlum ağlayırdı ki, deyəsən atam öldü”.
- Azərbaycanlılar Xocalıya və ya ermənilər Hadruta necə qayıtsın?
- Dağlıq Qarabağ: “yeni” və “köhnə” qaçqınları nə gözləyir?
- İkinci Qarabağ müharibəsinin hərbdən sonrakı qurbanları
Top mərmisi həyətə düşəndə səhər saatları olub. Ailə üzvləri həyətdəymiş. Ulduz Fərzəliyeva inək sağırmış, oğlu və yoldaşı isə onun işini bitirməsini gözləyirmişlər:
“Yoldaşım böyük heyvanları həyətyanı sahəmizə buraxacaqdı. Oğlum isə danalara yem verəcəkdi. Oğlum səsi eşitməsəydi, indi ölmüşdüm. Necə qaçdığımı bilmirəm. Sonrakı hadisələri də xatırlamıram. Amma top mərmisi düz dayandığım yerə enmişdi”.
Ulduz Fərzəliyeva ailə üzvlərinin sağ qalmasına şükr edir. Ancaq o gündən onda təzyiq və ürək problemi yarandığını söyləyir. Üstəlik, qulaqları tutulub, yaxşı eşitmir. Zamanla düzələcəyinə ümid edir.
Fərzəliyevlər ailəsinin maddi ziyanları da çox olub:
“Həmin sağdığım inək yerindəcə öldü. Birinin qarnındakı balası tələf oldu. Digəri yaralandı, həkimə aparanda yolda keçindi. Bundan əlavə, 17 hinduşkamız və itimiz də öldü. Evimizin tavanı çökmüşdü, bütün pəncərələrimiz qırıq-qırıq idi. Tövləmiz, həyətdəki köməkçi tikilimiz, içindəki əşyalarımız hamısı məhv olub. Evimiz arxa tərəfdən çatlayıb, əşyalarımıza da xeyli ziyan dəyib”, – qadın sözünə davam edir.
Qəzənfər Fərzəliyev Qarabağda müharibə başlamazdan öncə Ağdam məktəbində hərbi müəllim işləyib. Deyir, evləri, işləri, şəraitləri, hamısı qaydasında olub. Ancaq müharibə bütün planlarını alt-üst edib və o, könüllü hərbiyə yazılmalı olub:
“Həyatımız dəyişdi, hər şeyimizi itirdik. Hərbidə yaralandım, travmalar aldım, sonra köçkünlük həyatı başladı, çətinliklərlə yenidən ayağa qalxdıq. Nəhayət, yaşayışımızın yaxşı vaxtı bir də müharibə başladı. Evimə mərmi düşdü. Vahimə içindəydik. Düzdür, hərbidə olmuşam, öyrəşmişəm, amma adamın evinə mərmi düşməsi tamamilə başqa bir şeydir. Düşündüm ki, oğlum, həyat yoldaşım öldü. Hələ də özümə gələ bilməmişəm”.
Qəzənfər Fərzəliyev ikinci müharibənin ona dejavü yaşatdığını deyir. Ağdamdan, evlərindən ayrılmalarını xatırlayıb:
“Hər şey gözlərimdə yenidən canlandı. Ən pisi də odur ki, bu qədər travma, dəyən zərərlə maraqlanan olmayıb. Aylar öncə bir neçə nəfər gəldi. Evə baxış keçirdilər. Çəkdilər, nələrsə yazdılar və getdilər. Hə, bir də ANAMA-dan (red: Azərbaycan Respublikası Ərazilərinin Minalardan Təmizlənməsi üzrə Milli Agentlik) gəlmişdilər. Top mərmisinin düşdüyü yerə baxdılar. Onlar da yazıb, pozub, şəklini çəkib getdilər. Ancaq hər hansı bir dəstək olmayıb, kompensasiya verməyiblər. Evimizin tavanını və pəncərələrini özümüz dəyişdik. Soyuqda, küləkdə qala bilməzdik. Həm də baxdıqca vahimələnirdik. Yaxşı ki, düzəltmişik, yoxsa bugünədək sökülən evdə yaşayacaqdıq”.
Qəzənfər Fərzəliyev deyir ki, heç dövlətdən I Qarabağ Müharibəsinin iştirakçısı kimi də müavinət almır. Hətta buna görə bir neçə dəfə müraciət də edib.
Yoxa çıxmış mətbəx…
Ağdamın Zəngişalı kəndi də müharibədən zərər görüb. Kəndə düşən mərmilər yaşayış evlərini yararsız hala salıb. Belə evlərdən birinin sahibi Vidadi Quliyevdir. Deyir, müharibə başlayanda təhlükəsizlik üçün Quzanlıya gediblər. Onlar evdə olmayanda, oktyabrın 7-də evlərinə mərmi düşüb. Həm evləri, həm də evlərinə bitişik olan oğlunun stomatoloji kabineti dağılıb:
“Evimizin yarısı yoxdur. Əsas da mətbəximiz, yerdibli yoxa çıxıb. Hamam, ayaqyolu tamamilə yararsız hala düşüb. Böyük bir otağın yarısı çöküb. Bir sözlə, ev tamamilə qəzalı vəziyyətdədir. Oğlumun stomatoloji kabinetinin bir salamat şüşəsi də qalmayıb. İçindəki bahalı avadanlıqlarına da ziyan dəyib”.
Vidadi Quliyev deyir ki, qəzalı evdə yaşamaq təhlükəlidir, hər an uça bilər. Buna görə dəfələrlə Ağdam Rayon İcra Hakimiyyətinə müraciət edib. Ancaq bir faydası olmayıb. Hətta evlərinə bir neçə dəfə komissiya da gəlib.
“Ölçüb-biçib gediblər. Sonuncu gələn isə evə və stomatoloji kabinetə dəyən zərəri 800 manat məbləğində dəyərləndirib. Evimi yenicə təmir etdirmişdim. Təkcə mətbəximin təmiri və avadanlıqlarına elə 10 min xərcləmişdim. 800 manat nədir?”
Vidadi Quliyev deyir ki, yaşadığı haqsızlıqla bağlı Nazirlər Kabinetinə, İqtisadiyyat Nazirliyinə, Prezident Administrasiyasına, yerli qurumlara müraciət edib. Ancaq bir nəticəsi olmayıb, yenə düzgün dəyərləndirmə aparılmayıb.
“Azərbaycanlı əsgərlərin gəldiyini eşitdiyimiz an kəndi tərk etdik”
“Bir gün yenidən evimizə, kəndimizə qayıdacağımıza ümid edirik”.
Ağdərə (ermənilər Mardakert adlandırır) rayon sakini Artaşes Arakelyan belə deyir. Hazırda Artaşes həyat yoldaşı Narine və 5 azyaşlı qızları ilə Yerevana yaxın yerləşən Lenuği kəndində məskən salıb. Qaldıqları məkanı ev adlandırmaq çətindir. Onlar üçün həm dəhliz, həm mətbəx, həm də yataq otağı olan bu yer qohumları tərəfindən verilib.
Evlərindən köçkün düşmüş ailələrdən biri də Arakelyanlardır. Onlar yaşadıqları kənd davamlı bomba atəşinə tutulduğu zaman evlərini tərk etdiklərini söyləyirlər:
“Orada qalmağımız mümkün deyildi. Kənddəki maşınlar sahibsiz qalmışdı, kişilərin hamısı cəbhədə idi. Çətinliklə bir maşın tapıb, ailəmi də götürüb Stepanakertə (Xankəndi) yola düşdük”, – deyən Artaşes onu da bildirir ki, kəndi yalnız azərbaycanlı əsgərlərin daxil olduğunu eşitdiyi an tərk ediblər. Bəzi sakinlər isə kəndi tərk edə bilməyiblər. Onun sözlərinə görə, 12 nəfər kənd sakini əsir düşüb:
“Bildiyimə görə onlardan ikisi geri təhvil verilib, digərləri hələ də əsirlikdədir”.
Narine kəndi tərk edərkən özü ilə yalnız övladlarının sənədlərini və bəzi paltarlarını götürə bilib. Həmin vaxt evlərinə geri qayıda bilməyəcəkləri ağlına gəlməyib:
“Çətinliklə də olsa Stepanakertə çatdıq və bir neçə gün zirzəmidə qaldıq. Zirzəmidən iki dəfə çıxıb Ermənistana getmək üçün taksi tutmağa çalışdıq, ancaq dronlar bütün günü başımızın üstündə uçduğuna, bombaların ardı kəsilmədən atıldığına görə yenidən zirzəmiyə qayıtmalı olurduq”, – Narine xatırlayır.
56 yaşlı Artaşes Arakelyan Ağdərə rayonunda doğulub, orada boya-başa çatıb. Birinci Qarabağ Müharibəsinin iştirakçısı olub və bu zaman ayağını itirib:
“O vaxtdan protez taxıram. Ağdərədə isə 50 baş inəyim var idi və maldarlıqla məşğul olurdum. Ailəmi elə təsərrüfatla dolandırırdım”.
Hazırda isə hər şeyini itirən Artaşes, ailəsini necə dolandıracağını düşünür:
“Burada heç bir iş yoxdur. Kəndimizə geri qayıtmaq istəyirik. Kənd onillərdir erməni kəndi olub və Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin bir hissəsidir. Ulu babamın məzarı belə həmin kənddədir”.
Arakelyanların yeganə ümidi bir möcüzənin onları kəndlərinə qaytaracağınadır.
“Biz müharibə istəmirik”, – Narine uşaqlarına baxaraq davam edir:
“Onların da bizim kimi yeni bir müharibənin şahidi olmalarını istəmirəm. Ümid edirəm, danışıqlarla nəsə əldə etmək mümkün olacaq”.
Arakelyanlardan fərqli olaraq digər minlərlə ailəyə otellər, məktəb və bağçalar sığınacaq üçün öz qapılarını açıblar.
“İkinci dəfədir evimi itirirəm”
Gülnarə Stepanyan isə Hadrutdandır. O, ailəsi ilə birgə ötən ilin oktyabr ayından Ermənistanın Arşalus kəndində yerləşən bağçada məskunlaşıb. Onlar azərbaycanlı əsgərlər Hadruta daxil olarkən yaşadıqları Tumi kəndini tərk ediblər:
“Bununla ikinci dəfədir ki, mən evimi itirirəm. İlk dəfə 1992-ci ildə evimizi itirdik və Martakertdən (Ağdərə) çıxmalı olduq. Valideynlərim Hadrutdan olduğuna görə biz də orada məskunlaşdıq”.
Gülnarə hazırda uşaq bağçasında oğlu, gəlini və beş nəvəsi ilə birgə yaşayır.
Ermənistan hökuməti və bəzi fondlar köçkün düşmüş ailələri yemək və bəzi zəruri əşyalarla təmin edib. Ancaq verilən yardımlar, yerləşdikləri sığınacaqlar onlara evlərinin yerini vermir:
“Nə qədər biz belə yaşayacağıq?” – deyə, Anuş Stepanyan (Gülnarənin gəlini) sual edir. Onun iki qızı müharibə başlamazdan öncə, avqustda doğulub. Anuş öz uşaqlığı və övladlarının yaşadıqları ilə bağlı paralellər taparaq xatirələrini bölüşür:
“90-larda anam məni götürüb Mardakerti (Ağdərə) tərk edərkən bir aylıq olmuşam. Tarix yenə təkrarlanır – mən də qızlarımı götürüb Hadrutdan çıxarkən onlar da bir aylıq idilər”.
Ailənin gəlir mənbəyi Hadrutdakı torpaq sahəsi və inəkləri olub. Həyatlarının bundan sonra necə olacağı onlara məlum deyil.
Gümri şəhərində yerləşən 2 saylı Gümrü orta məktəbi də Qarabağdan gələn köçkünlər üçün sığınacağa çevrilib. Oktyabrın 2-dən bu məktəb 300 nəfərə qapılarını açıb. Hazırda isə burada yalnız 12 ailə, 48 nəfər qalıb.
