Kilsəni əllərindən almaq aparmaq istəmirlər ki?
Qumburdo kəndindəki yarı dağılmış kilsənin paslanmış darvazasından içəri keçərkən səpələnmiş müxtəlif ölçülü mamır basmış daşlı böyük bir ərazi uzanır. Bu daşların bəzilərinin üzərində yazılar və köhnə naxışlar var.
Kilsənin ətrafındakı ərazi qurumuş otla örtülüb, şərq divarının altında üç yerdə bu yaxınlarda qazılmış quyuların yeri görünür.
Kilsə çoxdan işləmir, burada liturgiyalar keçirilmir, amma bu əsasən ermənilərin məskunlaşdığı Qumburqo kənd sakinləri üçün yeganə ibadət yeridir. Hər dəfə Erməni Apostol Kilsəsinin bayramları vaxtı bura Axalkalaki rayonunun digər kilsələrindən keşişləri dəvət edirlər. İstirahət günlərində isə öz təşəbbüsü ilə həmkəndliləri İlya Qabirielyanın İncildən oxuduğu parçalara qulaq asmaq, din və insan mövcudluğu ilə bağlı olan müxtəlif məsələlər haqqında danışmaq üçün toplaşırlar.
Qumburdo, gürcücə Kumurdo kəndi Axalkalakidən 18 kilometr aralıda yerləşir. Kəndin yarıdan çox kişisi pul qazanmaq üçün Rusiyaya üz tutur. Qalan kişilər isə əkinçiliklə və maldarlıqla məşğul olurlar. Kəndin əhalisinin əksəriyyəti dövlət dilini bilmir.
Bu X əsr “Müqəddəs bazar günü kilsəsidir – Gürcü Pravoslav və Erməni Apostol kilsələri arasında mübahisəyə səbəb olan onlarla kilsədən biridir. Hər ikisi onu öz ziyarətgahı sayır.
Münaqişə ötən yay kəskinləşdi, bu zaman kəndə arxeoloji qazıntılar aparmaq və heykəlin bərpası üçün Tbilisidən arxeoloqlar gəldi. Kilsə ərazisindəki quyular da bu vaxtdan qalıb.
Yerli sakinlər isə deyir ki, bu işlərin əsas məqsədi kilsənin erməni köklərinin məhv edilməsiydi.
Öz narazılıqlarını kənd sakinləri kollektiv məktubda ifadə etdilər və hələ avqust ayında həm Axalkalaki şəhərinin administrasiyasına, həm də Erməni Apostol Kilsəsinin yerli nümayəndəliyinə göndərdilər.
Sakinlər kilsənin həyətində aparılan işləri vandallıq adlandırdılar. Onlar iddia edirlər ki, qazıntılardan sonra kilsənin ərazisindən onların yaxınlarının qəbirləri yoxa çıxıb:
“Daşları təmizləyəndən sonra, qazıb oradan ölənlərin kəllələrini çıxardılar, yeşiklərə qoyub, bizim üçün naməlum istiqamətdə apardılar. Biz – Qumburdo sakinləri Gürcüstanın birinci şəxslərindən və dini liderlərdən doğmalarımızın cəsədlərini geri, Müqəddəs bazar günü kilsəsinin həyətindəki qəbiristanlığa qaytarmağı tələb edirik…, məktubda deyilir, bu məktuba imza atan 180 nəfər məsələnin araşdırılması üçün təcili olaraq komissiyanın yaradılmasını tələb etdilər.
Erməni kilsəsi indiyə qədər məktuba münasibət bildirməyib, Rayon məclisinin deputatı Aşot Saaryan isə JAMnews-la söhbət zamanı bildirdi ki, tapılan sümükləri arxeoloqlar elə həmin yerdəcə basdırdılar.
“Sakinlər qazıntıların ancaq bir şərtlə aparılmasına razılıq verdilər ki, məhz onlar qazacaq və qazıntılar bitəndən sonra da onlar hər şeyi basdıracaq. Bütün qazıntı prosesi bircə gün ərzində, səhər saat 10-dan axşam saat 5-6-ya qədər aparılıb və orada yerli sakinlər də iştirak edib, – Aşot Saaryan deyir.
Qumburd sakinləri qazıntılarda iştiraklarını təsdiq edirlər, amma onlar baş verənlərlə bağlı öz versiyalarını irəli sürürlər:
“Onlar xəritələrlə gəldilər, nəyin harada olduğunu çox yaxşı bilirdilər, qazılmış quyulardan çıxardıqlarını isə onlar basdırmadılar, özləriylə apardılar. Daşı sındırıb, apardılar, hara apardılar, niyə? Hər dəfə gəlib, nəsə aparırlar, – qazıntılarda iştirak edən Vrej Kurginyan deyir.
“Xalq arasında sual yaranır, qonşu kəndlərdə də çoxlu dağılmış kilsə var, niyə onlar o kilsələrlə maraqlanmır, bərpa etmirlər? Niyə məhz Qumburdo kilsəsinə gəlirlər? Burada bizim qəbirlərimiz, ziyarətgahımız var, biz burada dua edirik, şam qoyuruq. Onlarsa dua etməyə deyil, qazmaq, dağıtmaq və insanları provokasiya etməyə gəlirlər, – kənd sakini Ararat Saaryan deyir.
Bərpa və sonrakı addımlarla bağlı biz Gürcüstanın Mədəni İrsinin Mühafizəsi Agentliyinə sorğu göndərdik, amma hələ də cavab gözləyirik.
Qumburdoda ona qədər də Tbilisidən qonaqların gəlişlərinə pis reaksiya verirdilər. 90-cı illərdə bərpa cəhdi edilib, yenə də “Tbilisidən adamlar gəldi, onda da kənd sakinləri kilsənin “müdafiəsinə qalxdılar.
Sakinlər deyir ki, bərpaya qarşı deyillər, amma prosesə Erməni Apostol Kilsəsinin qoşulmasını istəyirlər.
